Το 1959, ο Ίταλο Καλβίνο πέρασε έξι μήνες στις ΗΠΑ με υποτροφία του Ιδρύματος Φορντ. Μόλις έφτασε στη Νέα Υόρκη, ο, τότε τριαντάρης, ιταλός συγγραφέας ανακάλυψε μια τάση  ανησυχητική. «Τα εσπρέσο-μπαρ έχουν γίνει μόδα εδώ και λίγα χρόνια στη Νέα Υόρκη και τώρα η τάση εξαπλώνεται στην υπόλοιπη χώρα», έγραψε στο ημερολόγιό του, «Σίγουρα, είμαι ευτυχής που μπορώ να πιώ έναν ιταλικό καφέ, αλλά αγωνίζομαι να εξηγήσω στους Αμερικανούς την αίσθηση της ανησυχίας που μου προκαλούν αυτά τα μέρη».

Σχεδόν 60 χρόνια αργότερα, οι Ιταλοί εξακολουθούν να θεωρούν τη χώρα τους παγκόσμια πρωτεύουσα του καφέ και να υπερπροστατεύουν αυτή τη φήμη. Περιφρονούν τον αμερικάνικο καφέ, για τον οποίο λένε ότι είναι ένα θαμπό μαυροζούμι και, ταυτόχρονα, χλευάζουν τις ανεπιτυχείς προσπάθειες των Αμερικανών να αντιγράψουν τον εσπρέσο.

Η περιφρόνησή τους αυξήθηκε, μάλιστα, με την είδηση ότι στα τέλη του 2018, η Starbucks θα ανοίξει το πρώτο της κατάστημα στο κέντρο του Μιλάνου, με άλλα λόγια στο μέρος όπου γεννήθηκε ο εσπρέσο. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ ΗΠΑ και Ιταλίας με αντικείμενο τα προϊόντα του καφέ και τα τελετουργικά τους  διαρκούν σχεδόν έναν αιώνα, τώρα.  Και στην ουσία, η σημερινή παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα του καφέ δεν είναι παρά το προϊόν αυτής της περίεργης διατλαντικής συναλλαγής, γράφει το Quartz.

Η εφεύρεση του εσπρέσο

Στην Ιταλία, η ιστορία του καφέ έχει βαθιές ρίζες. Η Βενετία ήταν ένα από τα πρώτα ευρωπαϊκά λιμάνια που εισήγαγαν κόκκους καφέ τον 16ο αιώνα και τον 19ο αιώνα Ιταλοί διανοούμενοι και δημοκράτες σχεδίαζαν την ενοποίηση της χώρας στα καφενεία του Τορίνο.

Σύμφωνα με τον Τζόναθαν Μόρις, ιστορικό του καφέ στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Χέρτφορντσάιρ, η  Ιταλία αναδείχθηκε παγκόσμιος ηγέτης του καφέ χάρη στον μιλανέζο εφευρέτη Λουίτζι Μπέτζερα, ο οποίος το 1901, είχε στην ιδέα να περάσει νερό με πίεση μέσα από κονιορτοποιημένο καφέ για να φτιάξει ένα συμπυκνωμένο ρόφημα, τον εσπρέσο. Και μερικά χρόνια αργότερα, το 1938, ο επίσης μιλανέζος μπαρίστα Ακίλε Γκάτζια πατεντάρησε την πρώτη μηχανή του εσπρέσο.

Καφές που γινόταν γρήγορα και μπορούσε να σε ξυπνήσει αμέσως, ο εσπρέσο έγινε φουτουριστικό σύμβολο, μοιράστηκε μάλιστα το όνομά του με ένα τρένο υψηλής ταχύτητας. Και οι μηχανές εσπρέσο μπήκαν στα “American bars”, όπου οι πελάτες άρχισαν να πίνουν τον καφέ τους στα όρθιοι στο μπαρ και όχι σε τραπέζια.

Το Caffé Maranesi στη Φλωρεντία ή Caffè dei Ritti (Καφέ των “Ορθίων”), ήταν το πρώτο αμερικάνικου τύπου μπαρ που άνοιξε στην Ιταλία. Ο καφετζής λεγόταν μπάρμαν, αλλά την  περίοδο του Μουσολίνι μετονομάστηκε σε μπαρίστα. Αυτόν, λοιπόν, τον τίτλο-λείψανο του φασισμού φέρουν με υπερηφάνεια σήμερα οι χίπστερ, που εργάζονται σε καφετέριες από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Σαν Φρανσίσκο, γράφει το Quartz. Και παντού αλλού, θα προσθέσουμε, γιατί το στυλ της εποχής του Μεσοπολέμου έχει γίνει μόδα στα μπαρ και τα καφέ.

Αυτό, βέβαια, δεν είναι το μόνο βραχυκύκλωμα μεταξύ της αμερικανικής και της ιταλικής κουλτούρας του καφέ. Κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, ο καφές στην Ιταλία εξαφανίστηκε -εξαιτίας του εμπάργκο που επέβαλε η Κοινωνία των Εθνών στη φασιστική Ιταλία- και αντικαταστάθηκε από υποκατάστατα όπως το κριθάρι. Πολλοί νεαροί Ιταλοί, μάλιστα, δοκίμασαν για πρώτη φορά τη γεύση του πραγματικού καφέ, πίνοντας τον στιγμιαίο που έφεραν οι αμερικανοί στρατιώτες στην Ιταλία  μαζί με την απελευθέρωση, τις τσίχλες και τα σοκολατάκια.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι περισσότεροι Ιταλοί έφτιαχναν καφέ μόκα στο σπίτι, στην παραδοσιακή καφετιέρα που κατασκεύασε το 1933 ο μηχανικός  Αλφόνσο Μπιαλέτι και η οποία σήμερα είναι ένα σύμβολο του ιταλικού ντιζάιν παγκοσμίως, όπως εξηγεί ο Μόρις στο δοκίμιό του “A History of Espresso in Italy and the World“ (Ιστορία του Εσπρέσο στην Ιταλία και στον Κόσμο). Αλλά υπήρχαν και εξαιρέσεις.

Ο νεαρός Καλβίνο ήταν τακτικός πελάτης στο Caffè Talmone, ένα καφέ στο Τορίνο όπου συναντιόταν με άλλους διανοούμενους και συζητούσαν για βιβλία και πολιτική. Εκεί έπινε ιταλικό εσπρέσο με ένα λεπτό στρώμα κρέμας (καϊμάκι) στην κορυφή του, αποτέλεσμα ευρεσιτεχνίας που καταχωρήθηκε από τον ιδιοκτήτη του μπαρ Ακίλε Γκάτζια το 1947.

Όταν μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, ο Καλβίνο αποπροσανατολίστηκε από τον τρόπο που εμπορευόντουσαν τον καφέ στις ΗΠΑ. «Πρέπει να διαλέξεις από ένα μακρύ κατάλογο, στον οποίο ο κάθε καφές συνοδεύεται από τα συστατικά του και μερικές φορές από κάποιες ιστορικές πληροφορίες», έγραψε, «“Roman espresso”: ιταλικός καφές σερβιρισμένος σε γυάλινο ποτήρι με μια φέτα λεμονιού. “Caffè Borgia”: ιταλικός καφές με  αφρόγαλο που καλύπτεται με εισαγόμενη τριμμένη σοκολάτα. “Καπουτσίνο”: ένα παρασκεύασμα με ζεστό γάλα και κανέλα προστίθεται στον εσπρέσο».

Η άνοδος του Pumpkin Spice Latte

Ένα παρόμοιο αίσθημα αποπροσανατολισμού έχουν και οι σύγχρονοι Ιταλοί, όταν μπαίνουν σε μια καφετέρια της Νέας Υόρκης. Η ποικιλία των επιλογών είναι τεράστια και η παραγγελία δεν αρκεί. Ο μπαρίστα έχει πάντα κάποιες επιπλέον ερωτήσεις, όπως για παράδειγμα: «Θέλετε σιρόπι γλυκιάς κολοκύθας στο καπουτσίνο σας;» Ακόμη, ο μέσος μπαρίστα στη Νέα Υόρκη χρειάζεται τρία ολόκληρα λεπτά για να σερβίρει έναν εσπρέσο, πράγμα απαράδεκτο στην Ιταλία.

Τον παραγγέλνεις και περιμένεις περίπου 30 δευτερόλεπτα κατά τη διάρκεια των οποίων ο καφετζής κάνει μια σειρά αποτελεσματικές κινήσεις: βάζει το φλιτζανάκι κάτω από την μηχανή, την ξεκινάει, τοποθετεί το πιατάκι στο μπαρ, σταματάει την μηχανή, σερβίρει τον καφέ και περιμένει τον επόμενο πελάτη. Κι εσύ πίνεις τον εσπρέσο σου με μια γουλιά.

Λένε ότι ο καλύτερος καφές σερβίρεται στα βενζινάδικα κατά μήκος των εθνικών οδών, απλά και μόνο επειδή η ποιότητα του εσπρέσο είναι καλύτερη όταν παράγεται από μια μηχανή που φτιάχνει εκατοντάδες καφέδες καθημερινά. Η επιλογή, εξάλλου, είναι περιορισμένη στην Ιταλία και αυτό είναι καλό: μπορείς να διαλέξεις ανάμεσα σε καφέ liscio (espresso), ristretto (λίγο νερό και λίγη καφεΐνη), lungo (λίγο περισσότερο νερό), macchiato (με μια σταλιά γάλακτος), corretto (“διορθωμένο” με λίγη γκράπα), και φυσικά cappuccino (μόνο, όμως, πριν από το μεσημεριανό γεύμα).

Αν ζητήσετε moccaccino (καπουτσίνο με κρέμα και σοκολάτα), μάλλον θα σας στραβοκοιτάξουν ενώ αν παραγγείλετε latte θα σας φέρουν ένα ποτήρι γάλα, γιατί αυτό ακριβώς σημαίνει η λέξη λάτε στα ιταλικά.

Διαφορά μεταξύ Νέας Υόρκης και Ιταλίας υπάρχει επίσης και ως προς τις τιμές. Ο εσπρέσο στη Νέα Υόρκη κοστίζει 2 – 3 δολάρια και είναι το ελάχιστο που μπορείς να πληρώσεις για μια καρέκλα στα ζεστά και επιπλέον πρόσβαση σε WC και wifi. Αντίστοιχα στην Ιταλία, η τιμή του κυμαίνεται από 0,7 έως 1,1 ευρώ (78 σεντς -1,23 δολάρια). Αλλά από τη Βενετία μέχρι το Παλέρμο, εξακολουθεί να πίνεται με τον παραδοσιακό «αμερικάνικο» τρόπο, δηλαδή στα όρθια στο μπαρ.

Το 1911, κάθε δήμος υποχρεώθηκε από τη νομοθεσία να καθορίσει μια μέγιστη τιμή για τον εσπρέσο, η οποία βέβαια έχει αναπροσαρμοστεί με την πάροδο των χρόνων, αλλά εξακολουθεί να είναι ορισμένη γιατί ο καφές, όπως και το νερό, θεωρείται ότι ένα προϊόν στο οποίο όλοι πρέπει να έχουν πρόσβαση. Μάλιστα από το 2006 έως το 2013, η Ιταλία πρόσφερε δωρεάν 13 εκατομμύρια καφέδες στα πρατήρια καυσίμων κατά μήκος των ιταλικών εθνικών οδών, σε μια προσπάθεια να μην παίρνει ο ύπνος όσους οδηγούσαν τη νύχτα.

Παρά τις διαφορές, πάντως, δεν είναι τόσο παράξενο που η Starbucks θα σηκώσει τη σημαία της στην Ιταλία. Ο πρόεδρος της εταιρείας, Χάουαρντ Σουλτς, δήλωσε ότι οικοδόμησε την αλυσίδα παρατηρώντας επί χρόνια τα καφέ μπαρ του Μιλάνου.

Και μπορεί η τρίχα των Ιταλών να σηκώνεται από τη διείσδυση, το πιθανότερο, όμως είναι ότι τα Starbucks θα πετύχουν σε μια πόλη, όπου ένας ολοένα και πιο παγκοσμιοποιημένος πληθυσμός, θέλει να είναι συνεχώς online,  χρειάζεται ένα μέρος για να ξεκουραστεί, να διαβάσει, να εργαστεί και να πάει στην τουαλέτα.

«Μου φαίνεται ότι δεν υπάρχει πιο περίπλοκο πνευματικό έργο από το να σβήσεις οποιαδήποτε μνήμη για το τι είναι η Ιταλία, όπως κάνουν αυτοί οι τύποι», έγραψε ο Καλβίνo το 1960, αναφερόμενος στους ιδιοκτήτες των δήθεν ιταλικών καφέ της Νέας Υόρκης. «Και κατόπιν να εφεύρεις μια εξωπραγματική Ιταλία, η οποία θα αντιστοιχεί σε αυτό που οι Αμερικανοί περιμένουν να είναι».

Και τώρα που το Starbucks ανοίγει στο Μιλάνο, η εξωπραγματική Ιταλία την οποία παρατήρησε με τρόμο ο Καλβίνο, θα συγχωνευθεί τελικά με την πραγματική Ιταλία, θολώνοντας ακόμη περισσότερο τις διαφορές μεταξύ της αρχικής κουλτούρας του καφέ και του αντιγράφου του. Είναι το απόλυτο χαρμάνι και αναπόφευκτα, είναι γλυκόπικρο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News