Ασθενής «Χ. Μ.». Τραυματισμένο το έσω τμήμα του κροταφικού λοβού. Μόνιμη βλάβη στις βασικότερες εγκεφαλικές δομές, τον ιππόκαμπο, την αμυγδαλή και τον ενδορινικό φλοιό. Προκλήθηκε όταν χειρουργός σήκωσε τον μετωπιαίο λοβό για να αποκτήσει πρόσβασή στο έσω τμήμα του κροταφικού λοβού. Η επέμβαση -σε πειραματικό στάδιο- για τη θεραπεία της επιληψίας απέτυχε.

Αυτός ο εγκέφαλος που σήμερα βρίσκεται στο MIT κάποτε ανήκε στον Χένρι Μόλεζον, ψηλό άνδρα με μεγάλα αυτιά, μακριά χέρια και γλυκό χαμόγελο. Από την προφορά του καταλάβαινες ότι καταγόταν από τις ΗΠΑ, συγκεκριμένα από τη Νέα Αγγλία. Από τότε που ήταν 27 ετών, το 1953 -την ημέρα μετά την επέμβαση- μέχρι το 2008 έζησε σε σύντομους κύκλους 30 δευτερολέπτων. Τόσο του επέτρεπε να καταγράφει η μνήμη του. Δεν ήξερε ότι έμενε στο κέντρο κλινικών ερευνών του MIT, δεν μπορούσε να θυμηθεί ποια ήταν η ηλικία του. «Είμαι 40; 50;», έλεγε όταν τον ρωτούσαν οι γιατροί. «Σίγουρα δεν είμαι πια παιδί», απαντούσε όταν κοιτούσε το είδωλό του στον καθρέφτη.

Ποιος είναι ο πρόεδρος των ΗΠΑ; Οχι ο Αϊκ (Αϊζενχάουερ), σκέψου έναν άλλον, πρώην ηθοποιό; Ρέι…; Ποιος είναι ο Φρανκ Σινάτρα; Ζει; Ποιους άλλους σταρ θυμάσαι; Οι γιατροί τον ζάλιζαν στις ερωτήσεις. Πάντοτε επανέρχονταν σε κάποιον θάνατο. Αυτό δεν είναι το πιο δραστικό γεγονός στη ζωή; Ο Μόλεζον μπορούσε να πενθήσει για μία απώλεια, αλλά αν δεν του υπενθύμιζε κάποιος διαρκώς την απώλειά του, τότε ο πεθαμένος επανερχόταν στη ζωή σαν να μην έφυγε ποτέ. Που σημαίνει ότι έπρεπε να υποφέρει διαρκώς. Να, είχε πάντοτε ένα προαίσθημα ότι ο πατέρας του είχε πεθάνει, αλλά έπρεπε να έχει μαζί του ένα χαρτί για να του το θυμίζει.

Ο Χ.Μ. -μέχρι να πεθάνει, οι γιατροί δεν αποκάλυπταν το πραγματικό του όνομα- ήταν «φίρμα» για τους νευροεπιστήμονες τη δεκαετία του 1970 και 1980. Αυτή η περίπτωση βαριάς αμνησίας τούς ενθουσίαζε. Την περιέγραφαν ως «απόλυτα αγνή». Στο μυαλό του επικρατούσε ένα χάος, αλλά αν δεν το εξερευνούσες με αυτές τις ενοχλητικές ερωτήσεις μπορεί να μην το μάθαινες ποτέ. Ελυνε σταυρόλεξα, του άρεσε πολύ η γεωγραφία. Φυσικά, κάτω από την ήρεμη επιφάνεια βρισκόταν η άβυσσος. «Αυτό που με ανησυχεί», έλεγε και ο ίδιος, «είναι ότι τώρα, αυτή τη στιγμή, όλα μοιάζουν πολύ ξεκάθαρα. Αλλά τι συνέβη ακριβώς πριν; Είναι σαν να ξυπνάω μετά από ένα όνειρο. Απλώς δεν θυμάμαι».

Οι νευροεπιστήμονες άρχισαν με μεγάλες δρασκελιές να χαρτογραφούν τον δρόμο τους σε αυτήν την άβυσσο. Ανακάλυψη πρώτη: Δεν έχει σχέση ο βαθμός απώλειας μνήμης με την ποσότητα εγκεφαλικού ιστού που έχει αφαιρεθεί. Η καταστροφή στη μνήμη του ασθενούς προκλήθηκε από πολύ περιορισμένο τραυματισμό στον ιππόκαμπο και σε άλλες κροταφικές δομές. Ανακάλυψη δεύτερη: Υπάρχουν τουλάχιστον δύο συστήματα μνήμης. Το ένα αφορά τις συνειδητές, επεισοδιακές αναμνήσεις και το άλλο τις δεξιότητες, τις διαδικαστικές αναμνήσεις. 

Καλύτερα απ’ όλους τον γνώριζε η Σούζαν Κόρκιν. Μόλις είχε αποφοιτήσει όταν τον συνάντησε για πρώτη φορά, ανέλαβε τον φάκελο του το 1970 και έχτισε μία ολόκληρη καριέρα πάνω στην περίπτωσή του. Ανοιξε το δικό της εργαστήριο στο MIT. Εμαθε τα πάντα για αυτόν. Τις αδυναμίες του, τις δυνατότητές του. Ηξερε ότι αν πίεζες το στέρνο του με ένα αλγόμετρο, ο Μόλεζον δεν θα έβγαζε κιχ. Ούτε καν όταν το δέρμα του άρχιζε να κοκκινίζει. Αν του έστρωνες το τραπέζι δυο φορές, θα έτρωγε ξανά, χωρίς κανέναν ενδοιασμό. Απ’ όσο μπορούσε να γνωρίζει η ίδια, ο Μόλεζον δεν μπορούσε να αυνανιστεί, δεν είχε σεξουαλικές ορμές. Είχε μάθει απ’ έξω το ταμπεραμέντο του. Πόση διάρκεια είχαν τα ξεσπάσματά του, γιατί και πότε γκρίνιαζε. Κατέγραφε μανιωδώς τα τικ του, τα λεκτικά λάθη που έκανε, τις φράσεις που ξεπηδούσαν από το στόμα του συνέχεια –«έχω μία διαφωνία με τον εαυτό μου».

Ασφαλώς η σχέση ανάμεσα στον Μόλεζον και την Κόρκιν ήταν μονόδρομη. Εκείνη ήξερε τα πάντα, εκείνος συστηνόταν κάθε φορά που την έβλεπε. Αλλωστε, η σχέση αυτή θα συνεχιζόταν και μετά τον θάνατο του Μόλεζον, το 2008. Γιατί στην πραγματικότητα η Κόρκιν είχε μία σχέση με τον εγκέφαλο του. Τη διέγειρε; Ναι. Οταν η ίδια παρακολούθησε (με κλεφτές ματιές) τη διαδικασία αποκόλλησής του από το σώμα του ασθενούς της ένιωσε «έκσταση».

Αυτό το όργανο, ροζ με μοβ διακλαδώσεις, ήταν ένα ιατρικό κειμήλιο. Επρεπε να αναλυθεί, να αποσυντεθεί σε κομματάκια, να φωτογραφηθεί, να ενσωματωθεί σε slides (τα θυμάστε;) να μείνει ως σημείο αναφοράς στις μελλοντικές επιστημονικές μελέτες. Η αποστολή -με την έγκριση της κηδεμόνα του εγκεφάλου, Κόρκιν- πέρασε σε έναν άνθρωπο που είχε ολόκληρη συλλογή από εγκεφάλους, ένα Παρατηρητήριο Εγκεφάλων!

Ειδικός της νευροανατομίας, ο ιταλός Τζάκοπο Ανέσε άρχισε το Πρόγραμμα Χ. Μ., σχεδόν έναν χρόνο μετά το θάνατο του ασθενούς. Μαντέψτε. Ολη η διαδικασία -κράτησε 52 ώρες- έγινε σε live streaming. Ηταν το μεγάλο γεγονός των νευροεπιστημών. Μέσα σε 53 ώρες, ο εγκέφαλος του Μόλεζον κόπηκε σε 2.401 πολύ λεπτές φέτες. Το βίντεο παρακολούθησαν ζωντανά περίπου 400.000 άτομα. Οσο έπαιζαν τα πλάνα -δεν είχαν ήχο- ο Ανέσε κολλούσε στην οθόνη χαρτιά post it για να μεταδώσει το κλίμα του εργαστηρίου. «Βάλαμε το «White Album» (Beatles) τώρα». Μετά το «θέαμα», καθένα από τα κομμάτια του εγκεφάλου του Μόλεζον φωτογραφήθηκε και ύστερα ενσωματώθηκε σε σλάιντ.

Σιγά σιγά η Κόρκιν άρχισε να ζητά πίσω τον εγκέφαλο. Πρώτα κάποια μέρη του, ύστερα τις φωτογραφίες και τελικά όλα τα 2.401 κομμάτια του. Ακολούθησε μία άχαρη μάχη γύρω από την κηδεμονία του εγκεφάλου. Τον διεκδίκησαν πάνω από δέκα επιστήμονες που εκπροσωπούσαν διαφορετικά ιδρύματα. Αλλά η Κόρκιν είχε το γερό προβάδισμα, καθώς είχε φροντίσει για την «κληρονομιά» 16 χρόνια πριν πεθάνει ο ασθενής της! Είχε στα χέρια της το δικαιολογητικό έγγραφο δωρεάς του οργάνου από «τον πιο κοντινό» (τρίτο ξάδερφο όπως θα αποκαλυπτόταν αργότερα) συγγενή του ασθενούς. Αφού προηγήθηκαν κάποιες συνεδριάσεις και κάποιες υποχωρήσεις, η νευροεπιστήμονας κέρδισε τη μάχη και ο (κομματιασμένος) εγκέφαλος και όλη η χαρτούρα -για τους επιστήμονες και η χαρτούρα κειμήλιο είναι- επέστρεψε στο MIT. 

Η Κόρκιν κέρδισε το «υλικό» που μελετούσε τις τελευταίες έξι δεκαετίες. Με λίγα λόγια, ο Μόλεζον της χάρισε την έρευνα μίας ζωής, κατέλαβε μάλιστα το μεγαλύτερο μέρος αυτής. Κι εκείνη πώς το ανταπέδωσε; Κράτησε τη μελέτη για τον εαυτό της. Αφησε στον ιατρικό κόσμο μόνον τις ήδη δημοσιευμένες μελέτες, «μόνο αυτές που έλαβαν έγκριση από ανεξάρτητους κριτές». Ολα τα άλλα έγγραφα, κάθε αποτυχημένη δοκιμή πάνω στον ασθενή της, κάθε ερωτηματολόγιο που συμπλήρωνε, κάθε μελέτη που δεν είδε το φως της δημοσιότητας -αλλά θα μπορούσε ίσως να αξιοποιηθεί στο μέλλον για κάποιον άλλον Μόλεζον;- καταστράφηκε. Αυτό αποφάσισε η ίδια όπως εξήγησε στον Λουκ Ντρίτριχ, εγγονό του χειρουργού ο οποίος έκανε πολλά χρόνια έρευνα -και πολλή προσπάθεια να της μιλήσει- για να γράψει ένα βιβλίο για τον «ασθενή Χ.Μ».

Είπε ότι δεν είχε χώρο το πανεπιστήμιο, ούτε το σπίτι της. Οτι μελέτες που δεν έχουν λάβει απαραίτητη έγκριση σε λάθος χέρια μπορεί να προβούν επικίνδυνες. Εσβησε όλα τα στοιχεία που είχε κρατήσει από τις συνομιλίες που είχε με τον ασθενή της, τις κουραστικές αυτές ερωτήσεις, τα πειράματα που του έκανε για να γνωρίσει καλύτερα το μυαλό του. Ασφαλώς, μέχρι να πεθάνει και η ίδια, κράτησε μία φωτογραφία σε κορνίζα στο γραφείο της. Μεγάλη, τραβηγμένη από κοντινή οπτική γωνία. Φαινόταν το ροζ όργανο εντελώς εκτεθειμένο, απελευθερωμένο από τις μεμβράνες του. Ομορφο και πολύ γήινο ταυτόχρονα. Σε ένα πράγμα καταλήγει ο συγγραφέας του βιβλίου που κυκλοφόρησε στις 9 Αυγούστου: «Δεν υπάρχει τίποτα όμοιο ενός εγκέφαλου. Ο εγκέφαλος δημιουργεί τον νου και, ύστερα, ο ανθρώπινος νους προσπαθεί να κατανοήσει τον εγκέφαλο. Για όσο χρειαστεί και με κάθε κόστος». 

Υ. Γ. Οι πληροφορίες για την υπόθεση του Χένρι Μόλεζον αντλήθηκαν από άρθρο που έγραψε ο δημοσιογράφος Λουκ Ντίτριχ για το New York Times Magazine, συνοψίζοντας το βιβλίο του «Patient H.M.: A Story of Memory, Madness and Family Secrets», που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό Οίκο Random House στις 9 Αυγούστου

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News