Ο Τζίμι Κάρτερ, τιμηθείς με Νομπέλ Eιρήνης, 39ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, έφυγε από τη ζωή: Εχοντας κλείσει τα 100 του χρόνια τον περασμένο Σεπτέμβριο, άφησε την τελευταία του πνοή την Κυριακή στο Πλέινς της Τζόρτζια, τη μικρή πόλη όπου είχε γεννηθεί τόσο ο ίδιος όσο και η σύζυγός του Ρόζαλιν.
Ο Κάρτερ, ο οποίος μετά τη θητεία του έζησε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον πρόεδρο των ΗΠΑ, είναι απίθανο να τοποθετηθεί στην κορυφή των αμερικανών ηγετών, γράφει στον Guardian ο βιογράφος του, Τζόναθαν Ολτερ. Η μία και μοναδική τετραετής θητεία του, όμως, αντιμετωπίζεται πλέον με μεγαλύτερη επιείκεια από ό,τι κατά την περίοδο που έγινε περισσότερο γνωστός για το φιάσκο με τους αμερικανούς ομήρους στο Ιράν και τη συντριπτική ήττα του από τον Ρόναλντ Ρίγκαν, το 1980.
Ο χαρακτηρισμός που αποδόθηκε στον Κάρτερ –ανίκανος πρόεδρος αλλά εξαιρετικός πρώην πρόεδρος– αποτελεί μια υπεραπλούστευση. Στην εξουσία, ο Κάρτερ απεδείχθη αποτυχημένος στην πολιτική, αλλά επιτυχημένος στις πολιτικές, με μια σειρά από επιτεύγματα και ένα μερικώς εκπληρωμένο όραμα για παγκόσμια ειρήνη και ένα μέλλον καθαρής ενέργειας. Ηταν ένας αυστηρός, μη ιδεολογικός, ηθικός ηγέτης που δεν του άρεσε να θεωρεί τον εαυτό του πολιτικό.
Με έναν περίεργο συνδυασμό ηρεμίας και πείσματος, ο Κάρτερ ουσιαστικά έζησε σε τρεις αιώνες. Γεννήθηκε το 1924 αλλά θα μπορούσε να είναι και ο 19ος αιώνας. Η οικογένειά του, αν και ευκατάστατη για την περιοχή τους, δεν είχε ηλεκτρικό, τρεχούμενο νερό ή μηχανικό εξοπλισμό στο αγρόκτημά της. Συνδέθηκε με όλα σχεδόν τα σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Και τα ζητήματα που αντιμετώπισε κατά τη διάρκεια της μεταπροεδρίας του –η παγκόσμια υγεία, η προώθηση της δημοκρατίας και η επίλυση συγκρούσεων– είναι οι προκλήσεις αιχμής του 21ου.
Από παιδί ο Κάρτερ ονειρευόταν να σπουδάσει στη Ναυτική Ακαδημία των ΗΠΑ, από την οποία αποφοίτησε το 1946. Οταν πέθανε ο πατέρας του, το 1953, άφησε το Ναυτικό για να αναλάβει την οικογενειακή επιχείρηση φιστικιών και να αναλάβει τις πολλές ευθύνες του πατέρα του.
Ο Κάρτερ, παρακάμπτοντας το θέμα της φυλετικής ισότητας, εξελέγη στη Γερουσία της Τζόρτζια το 1962 και κυβερνήτης της Πολιτείας το 1970. Στράφηκε αμέσως εναντίον των ρατσιστών υποστηρικτών του και ξεκίνησε μια προεκλογική εκστρατεία που, με τη βοήθεια του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ και η υποστήριξη του δημοσιογράφου Χάντερ Τόμπσον, τον έφεραν από το 0% που έπαιρνε στις δημοσκοπήσεις, στη θέση του υποψηφίου των Δημοκρατικών για την προεδρία, το 1976. Αν και κινδύνευσε για λίγο, έπειτα από μια συνέντευξη στο περιοδικό Playboy, στην οποία ομολόγησε ότι διέπραξε «μοιχεία στην καρδιά του πολλές φορές», κέρδισε μια οριακή νίκη επί του Τζέραλντ Φορντ, ο οποίος είχε την προεδρία μετά την παραίτηση του Ρίτσαρντ Νίξον.
Με δεξιότητες που κυμαίνονται από τη γεωπονική, την πυρηνική μηχανική και την τεχνολογία σόναρ έως την ποίηση, τη ζωγραφική και την ξυλουργική, ο Κάρτερ, γράφει ο Guardian, ήταν ο πρώτος πρόεδρος μετά τον Τόμας Τζέφερσον που δικαίως θα μπορούσε να θεωρηθεί άνθρωπος της Αναγέννησης.
Ηταν επίσης ο πρώτος μετά τον Τζέφερσον υπό τον οποίο δεν χύθηκε αμερικανικό αίμα σε πόλεμο. Θεωρήθηκε ειλικρινής και αξιοπρεπής, προσόντα που αξιολογούνται όλο και πιο θετικά με το πέρασμα του χρόνου. Σε ένα αποχαιρετιστήριο δείπνο, λίγο πριν αποχωρήσει από τα καθήκοντά του, ο αντιπρόεδρός του, Γουόλτερ Μοντέιλ, έκανε μια πρόποση στην κυβέρνηση Κάρτερ: «Είπαμε την αλήθεια. Τηρήσαμε τον νόμο. Διατηρήσαμε την ειρήνη». Ο Κάρτερ αργότερα πρόσθεσε ένα τέταρτο σημαντικό επίτευγμα: «Και υπερασπιστήκαμε τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Ο Κάρτερ πέτυχε το τελευταίο φέρνοντας το αμερικανικό κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα σε παγκόσμιο επίπεδο και θέτοντας ένα νέο πρότυπο για το πώς οι κυβερνήσεις πρέπει να συμπεριφέρονται στους λαούς τους. Ενώ η πολιτική του για τα ανθρώπινα δικαιώματα θα μπορούσε να θεωρηθεί υποκριτική –οι ΗΠΑ συνέχισαν να υποστηρίζουν τον Σάχη του Ιράν και μερικούς άλλους δικτάτορες που εξυπηρετούσαν τα αμερικανικά συμφέροντα– η προσέγγιση του Κάρτερ συνέβαλε στην κατάρρευση περισσότερων από δώδεκα αυταρχικών καθεστώτων στη Λατινική Αμερική και την Ασία. Δύο μελλοντικοί αρχηγοί κρατών, ο Βάτσλαβ Χάβελ της Δημοκρατίας της Τσεχίας και ο Κιμ Νταε Γιονγκ της Νότιας Κορέας, απέδωσαν εν μέρει την απελευθέρωσή τους από τη φυλακή στον Κάρτερ, τα λόγια του οποίου έδωσαν ελπίδα σε χιλιάδες αντιφρονούντες.
Ο Κάρτερ, συνεχίζει ο Guardian, είναι ευρέως γνωστός και για τη Συμφωνία του Καμπ Ντέιβιντ, του 1978, την πιο ανθεκτική συνθήκη ειρήνης από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Ισραήλ και η Αίγυπτος είχαν εμπλακεί σε τέσσερις πολέμους μέσα σε 30 χρόνια, όταν ο Κάρτερ έφερε τον ισραηλινό πρωθυπουργό, Μεναχέμ Μπεγκίν, και τον αιγύπτιο πρόεδρο, Ανουάρ Σαντάτ, σε ένα καταφύγιο στα βουνά του Μέριλαντ. Υπήρξαν αρκετές στιγμές κατά τις οποίες ο Μπεγκίν και ο Σαντάτ (στενός φίλος του Κάρτερ) έφτιαξαν τις βαλίτσες τους και ετοιμάστηκαν να φύγουν χωρίς να επιτευχθεί κάποια συμφωνία. Οι συνομιλίες σώθηκαν από την επιμονή του Κάρτερ. Ο Αβερελ Χάριμαν, απεσταλμένος του Φραγκλίνου Ρούζβελτ εν καιρώ πολέμου, αποκάλεσε το Καμπ Ντέιβιντ «ένα από τα πιο εκπληκτικά πράγματα που έχει καταφέρει ποτέ οποιοσδήποτε πρόεδρος στην Ιστορία».
Ενώ το Ισραήλ και η Αίγυπτος διατηρούν μια ψυχρή ειρήνη για τέσσερις δεκαετίες, το δεύτερο μέρος της συμφωνίας –μια πορεία προς τη δημιουργία παλαιστινιακού κράτους– δεν έχει υλοποιηθεί. Ο Κάρτερ επαίνεσε τον Μπεγκίν που παρέδωσε το Σινά στην Αίγυπτο, αλλά υποστήριξε ότι δεν τήρησε τη δέσμευσή του να παγώσει τους ισραηλινούς εποικισμούς στη Δυτική Οχθη μέχρι την ολοκλήρωση της παλαιστινιακής αυτονομίας. Πίστευε ότι αν είχε επανεκλεγεί, θα είχε επιτύχει μια συνολική ειρήνη στη Μέση Ανατολή.
Το πιο μεγάλο επίτευγμα του Κάρτερ, όμως, ήταν, σύμφωνα με τον Ολτερ, η εξομάλυνση των σχέσεων των ΗΠΑ με την Κίνα. Λίγες μέρες μετά την ιστορική επίσκεψη του Ντενγκ Σιαοπίνγκ, το 1979, στην Ουάσιγκτον, ο Ντενγκ νομιμοποίησε την ιδιωτική ιδιοκτησία και έκανε άλλα μεγάλα βήματα προς μια καπιταλιστική οικονομία. Ο Κάρτερ απέρριψε την αμήχανη «πολιτική για τις δύο Κίνες» του Νίξον και του Φορντ (η οποία ευνοούσε την Ταϊβάν) και καθιέρωσε τη διμερή σχέση που είναι μέχρι σήμερα το θεμέλιο της παγκόσμιας οικονομίας.
Μια άλλη νίκη στην εξωτερική πολιτική, σύμφωνα με τον Guardian, ήρθε όταν ο Κάρτερ κατάφερε να κερδίσει τις 67 ψήφους στη Γερουσία που απαιτούνταν για την επικύρωση των συνθηκών της Διώρυγας του Παναμά, οι οποίες παρέδωσαν το κανάλι στον Παναμά. Οι συνθήκες βελτίωσαν σημαντικά τη θέση των ΗΠΑ σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική και απέφυγαν τη μόνιμη ανάπτυξη περισσότερων από 100.000 αμερικανικών στρατευμάτων για την προστασία του καναλιού από επιθέσεις ανταρτών. Ωστόσο, αρκετοί Δημοκρατικοί γερουσιαστές έχασαν τις έδρες τους λόγω της ψηφοφορίας και ο Κάρτερ δεν κέρδισε τα εύσημα για την αποτροπή μιας ταραχώδους σύγκρουσης τύπου Βιετνάμ στην Κεντρική Αμερική.
Ο Κάρτερ αύξησε απότομα τις αμυντικές δαπάνες και ανέπτυξε το βομβαρδιστικό Stealth B2 και άλλα όπλα υψηλής τεχνολογίας που χρόνια αργότερα βοήθησαν να κερδίσει τον Ψυχρό Πόλεμο, αντικρούοντας τη δεξιά ρητορική ότι ήταν «αδύναμος» στην άμυνα. Μετά την εισβολή της Σοβιετικής Ενωσης στο Αφγανιστάν, το 1979, αναγκάστηκε να αποσύρει τη Συνθήκη Salt II από τη Γερουσία (αν και οι όροι της τηρήθηκαν και από τα δύο έθνη). Η απόφαση του Κάρτερ να μποϊκοτάρει τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1980 στη Μόσχα και να επιβάλει εμπάργκο σιτηρών στη Σοβιετική Ενωση ήταν αναποτελεσματική και, τελικά, εξαιρετικά αντιδημοφιλής.
Στο εσωτερικό, ο Κάρτερ απέτυχε να θεσπίσει μεταρρυθμίσεις για την πρόνοια, τη φορολογία και την υγειονομική περίθαλψη. Ωστόσο, υπέγραψε τα περισσότερα εγχώρια νομοσχέδια από οποιονδήποτε άλλο μεταπολεμικό πρόεδρο, εκτός από τον Λίντον Τζόνσον, τα οποία σε μεγάλο βαθμό ίσχυσαν μακροπρόθεσμα. Ιδρυσε το υπουργείο Παιδείας, το υπουργείο Ενέργειας και την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Διαχείρισης Εκτακτης Ανάγκης. Επέβλεψε την εφαρμογή γνήσιας φυλετικής και έμφυλης ποικιλομορφίας στη δημόσια διοίκηση και την ομοσπονδιακή δικαιοσύνη. Και περιόρισε τη δυνατότητα των τραπεζών να αποεπενδύουν στις γειτονιές των μαύρων.
Ο Κάρτερ τοποθέτησε ηλιακά πάνελ στην οροφή του Λευκού Οίκου (τα οποία έβγαλε ο Ρίγκαν), σύμβολο μιας πρωτοφανούς περιβαλλοντικής πολιτικής που περιελάμβανε την πρώτη χρηματοδότηση για την πράσινη ενέργεια, τα πρώτα πρότυπα οικονομίας καυσίμου για αυτοκίνητα και τις πρώτες ομοσπονδιακές απαιτήσεις για καθαρά τοξικά απόβλητα. Με τον νόμο για τα εδάφη της Αλάσκας, ο Κάρτερ προστάτεψε την Πολιτεία από την καταστροφή και διπλασίασε το μέγεθος των εθνικών πάρκων. Αν είχε επανεκλεγεί, σχεδίαζε να αρχίσει να αντιμετωπίζει την υπερθέρμανση του πλανήτη, που ήταν τότε ένα ομιχλώδες θέμα, ακόμη και στην επιστημονική κοινότητα.
Προβλέποντας τις μετριοπαθείς προεδρίες των «Νέων Δημοκρατικών» του Μπιλ Κλίντον και του Μπαράκ Ομπάμα, ο Κάρτερ μείωσε το έλλειμμα του προϋπολογισμού και ενέκρινε απρόθυμα περικοπή του φόρου για τις επιχειρήσεις. Ο διορισμός του Πολ Βόλκερ ως προέδρου του διοικητικού συμβουλίου της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ οδήγησε σε εξαιρετικά υψηλά επιτόκια που βοήθησαν να ακρωτηριάσει την προεδρία του. Αλλά, η σκληρή νομισματική πολιτική του Βόλκερ τερμάτισε τελικά τον διψήφιο πληθωρισμό, μια νίκη της οποίας τα πολιτικά οφέλη πιστώθηκαν στον Ρίγκαν.
Στο δεύτερο μισό της θητείας του, ο Κάρτερ αντιμετώπιζε εξωτερικά προβλήματα, πολλά πέρα από τον έλεγχό του. Οι ελλείψεις στα καύσιμα οδήγησαν σε μια δημόσια δυσφορία. Ο γερουσιαστής Εντουαρντ Κένεντι, αγαπημένος των φιλελεύθερων, ξεκίνησε μια καταστροφική εκστρατεία εναντίον του για την υποψηφιότητα των Δημοκρατικών το 1980. Μετά την κρίση των ομήρων στην Τεχεράνη, το αμερικανικό κοινό συσπειρώθηκε γύρω από τον Κάρτερ για λίγο, κάτι που τον βοήθησε να αποκρούσει τον Κένεντι.
Ομως, όταν μια αποστολή ελικοπτέρου για την απελευθέρωση των ομήρων ματαιώθηκε στην έρημο του Ιράν, η δημοτικότητα του Κάρτερ βυθίστηκε ξανά. Ενώ δεν μπόρεσε να απελευθερώσει τους ομήρους πριν από τις εκλογές (ίσως λόγω μιας συμφωνίας μεταξύ του επιτελείου του Ρίγκαν και της ιρανικής κυβέρνησης), το έκανε στη συνέχεια, αν και οι απελευθερωμένοι Αμερικανοί δεν έφυγαν από το Ιράν, παρά μόνο λίγες στιγμές μετά την ορκωμοσία του Ρίγκαν.
Επί τέσσερις δεκαετίες αφότου εγκατέλειψε τα καθήκοντά του, ο Κάρτερ συνέχισε το έργο του ως ειρηνοποιός και υποστηρικτής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας. Προώθησε προγράμματα εξάλειψης ασθενειών, στέγασης για τους φτωχούς και δίδασκε σε κυριακάτικο σχολείο μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90.