Πριν από τέσσερις μήνες, ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, ο 85χρονος Αγιατολάχ Αλι Χαμενεΐ ατένιζε το μέλλον (αν όχι το δικό του, του καθεστώτος και της χώρας του) με μια δικαιολογημένη αισιοδοξία και έπαρση. Ο «άξονας της αντίστασης» –ή «άξονας του κακού», ανάλογα από ποια πλευρά το βλέπει κανείς– που είχε καταφέρει να δημιουργήσει κατά μήκος της Μέσης Ανατολής ήταν φόβητρο για τη Δύση και είχε καταφέρει σε μεγάλο βαθμό να επιτύχει αυτό που ήθελε: Την μερική αποσταθεροποίηση της κυριαρχίας του Ισραήλ και των συμμάχων του στην περιοχή.
Σήμερα, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Τις τελευταίες 100 ημέρες, ο Χαμενεΐ και το καθεστώς του υπέστησαν καταστροφικές απώλειες. Η δολοφονία των δύο ηγετών της Χαμάς, του Ισμαήλ Χανίγια στην Τεχεράνη και του Γιαχία Σινουάρ στη Γάζα, αλλά και ο θάνατος του σημαντικότερου συμμάχου του, του ηγέτη της Χεζμπολάχ του Λιβάνου, Χασάν Νασράλα, άφησαν ακέφαλες τις «θυγατρικές» οργανώσεις του Ιράν.
Επιπλέον, στις 16 Οκτωβρίου, οι ΗΠΑ έστειλαν βομβαρδιστικά stealth B-2 –αεροσκάφη αξίας δυο δισ. δολαρίων ικανά να ρίξουν βόμβες 13 τόνων– για να καταστρέψουν αποθήκες όπλων των Χούθι στην Υεμένη. Ενδεχομένως δεν χρειαζόταν να το κάνουν· ήταν απλώς μια επίδειξη δύναμης και ένα σαφές μήνυμα ότι οι ΗΠΑ μπορούν, εάν θελήσουν, να καταστρέψουν τις υπόγειες πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν.
Το αν θα θελήσουν εξαρτάται από πολλά πράγματα, ένα από τα οποία είναι αυτήν την εποχή το μεγαλύτερο δίλημμα του Χαμενεΐ: Θα προχωρήσει το Ιράν στην κατασκευή πυρηνικής βόμβας ή όχι;
Δεν είναι μια απλή απόφαση, όπως επισημαίνει σε άρθρο του στους New York Times, ο Καρίμ Σαντζαπούρ, συνεργάτης του Ινστιτούτου Carnegie για την Παγκόσμια Ειρήνη.
Οπως αναφέρει ο ίδιος, ο Χαμενεΐ δεν αντιμετωπίζει μόνο τα εξωτερικά μέτωπα, αλλά και το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι το καθεστώς του είναι πολύ ευάλωτο και στο εσωτερικό της χώρας. Επί 35 χρόνια, όσα βρίσκεται στην ηγεσία του Ιράν, ο Χαμενεΐ έχει κάνει τα πάντα για να διατηρήσει απέναντι στο λαό του την εινόνα του «παντοδύναμου» και «άτρωτου». Αυτή η εικόνα, όμως, έχει αρχίσει να καταρρέει.
«Η δολοφονία, από Αμερικανούς, του ανώτατου στρατιωτικού διοικητή του Ιράν, Κασέμ Σουλεϊμανί τον Ιανουάριο του 2020, ακολουθούμενη από τη δολοφονία του πυρηνικού επιστήμονα Μοχσέν Φακριζαντέχ από το Ισραήλ, αργότερα το ίδιο έτος, άρχισαν να καταδεικνύουν τα τρωτά σημεία του καθεστώτος», παρατηρεί ο Σαντζαπούρ.
Τα προβλήματα για τον Χαμενεΐ δεν τελείωσαν εκεί όμως, συμπληρώνει. Ο προστατευόμενός του, δυνητικός διάδοχός του και πρόεδρος της χώρας Ιμπραήμ Ραΐσι πέθανε σε μια «μυστηριώδη» συντριβή ελικοπτέρου τον Μάιο. Τότε, πολλοί Ιρανοί υποψιάστηκαν εσωτερική ή εξωτερική δολιοφθορά. Ηξεραν πλέον ότι αυτό όχι απλώς ήταν δυνατό, αλλά ήταν και το πιο πιθανό σενάριο.
Η λαϊκή δυσπιστία προς το θεοκρατικό καθεστώς της Τεχεράνης δεν προέκυψε, φυσικά, μέσα σε λίγους μήνες. Χρόνια εξώφθαλμης οικονομικής κακοδιαχείρισης και σκληρής καταστολής έχουν μετατρέψει τη χώρα σε καζάνι που βράζει. Η εξέγερση του 2022, όταν οι γυναίκες και οι υποστηρικτές τους βγήκαν στους δρόμους, χρειάστηκε έξι μήνες και περισσότερες από 20.000 συλλήψεις για να κοπάσει. Παράλληλα, μεγάλο μέρος του πληθυσμου υποφέρει, καθώς το Ιράν είναι μια από τις χώρες με τις περισσοτερες εναντίον του κυρώσεις στον κόσμο.
«Ο Χαμενεΐ πέρασε, εν ολίγοις, το «φθινόπωρο» της ζωής του καταπιέζοντας βίαια έναν πληθυσμό που θέλει να τον ανατρέψει, ενώ ταυτόχρονα εμπλέκεται σε μια περίπλοκη στρατιωτική και οικονομική σύγκρουση με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ. Τώρα, στο κατώφλι μιας μεγάλης στρατιωτικής επίθεσης από το Ισραήλ, που είναι ήδη πυρηνική δύναμη, ο ανώτατος ηγέτης είναι αντιμέτωπος με μια κρίσιμη επιλογή: Αν θα επιδιώξει τη δημιουργία πυρηνικού οπλοστασίου», γράφει ο Σαντζαπούρ στους New York Times.
Μέχρι τώρα, το Ιράν έχει διατηρήσει μια πολύ λεπτή ισορροπία, μια στρατηγική «πυρηνικής ασάφειας»: Εχει πυρηνικό πρόγραμμα αλλά όχι πυρηνικά όπλα, κρατώντας έτσι τους αντιπάλους του κάπως ήσυχους και αποφεύγοντας ακομη σκληρότερες κυρώσεις. Μάλιστα, ο Χαμενεΐ έχει εκδώσει φετβά, μια αυστηρή εντολή απαγόρευσης των πυρηνικών όπλων, σύμφωνη με τον ισλαμικό νόμο.
Ολοι, όμως, ξέρουν ότι αν θέλει μπορεί να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα και σχετικά σύντομα. Πλέον ακομη και οι ίδιοι οι ιρανοι αξιωματουχοι το παραδέχονται, έχοντας εγκαταλειψει τις προσπάθειες να καθησυχάζουν διαρκώς την Ουάσινγκτον. Τα εγχώρια ΜΜΕ του Ιράν εκτιμούν ότι το συνολικό κόστος του πυρηνικού προγράμματος της χώρας -συμπεριλαμβανομένων των χαμένων ενεργειακών εσόδων και ξένων επενδύσεων λόγω των κυρώσεων- μπορεί να μετρηθεί σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια, ωστόσο συμβάλλει μόλις κατά 1% στις ενεργειακές ανάγκες της χώρας. Ειναι παραπάνω από προφανές ότι ο Χαμενεΐ δεν θέλει τα πυρηνικά για να έχουν οι Ιρανοί φθηνό ρεύμα.
Υπάρχει και μια παράπλευρη χρησιμότητα του προγράμματος αυτού, επισημαίνει ο αρθρογράφος στους New York Times, η οποια είναι ότι αποσπά τη διεθνή προσοχή εδώ και χρόνια από άλλα, εξίσου σημαντικά πράγματα.
Οσο ο πλανήτης κοιτάει με το μικροσκόπιο κάθε κίνηση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις της χώρας, η Τεχεράνη εξελίσσει τους πυραύλους της και τα drones της και ενδυναμώνει τους περιφερειακών συμμάχους της. «Ξοδεύουμε όλο τον χρόνο μας προσπαθώντας να τους εμποδίσουμε να αποκτήσουν ένα όπλο που δεν θα χρησιμοποιήσουν ποτέ, ενώ παραμελούμε τα όπλα που χρησιμοποιούν αυτοί και οι πληρεξούσιοί τους εναντίον μας κάθε μέρα», όπως το είχε θέσει ένας ανώτερος αμερικανός αξιωματούχος για τη στρατηγική των ΗΠΑ προς το Ιράν.
Το πυρηνικό πρόγραμμα
Οσο οι επιθέσεις του Ισραήλ κατά της Χεζμπολάχ συνεχίζονται, ο Χαμενεΐ ίσως αναγκαστεί να επανεξετάσει τις πυρηνικές του επιλογές. Θα είναι μια τρομερά δύσκολη απόφαση. Εάν επιλέξει να προχωρήσει στην κατασκευή πυρηνικών όπλων, πιθανώς θα δώσει στο Ισραήλ και τις ΗΠΑ το έναυσμα που περιμένουν για να του επιτεθούν ανοιχτά. Και δεν θα μπορέσει να το κάνει κρυφά, γράφει ο Σαντζαπούρ στους New York Times.
Οι μυστικές υπηρεσίες του Ισραήλ και των ΗΠΑ έχουν διεισδύσει πολύ βαθιά τόσο στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, όσο και στις υπηρεσίες ασφαλείας και πληροφοριών του. Εδώ και 15 χρόνια, εκτός από τις δολοφονίες κορυφαίων πυρηνικών επιστημόνων του, οι μυστικές πυρηνικές εγκαταστάσεις του έχουν εκτεθεί σε κυβερνοεπιθέσεις και δολιοφθορές. Το 2018, η Μοσάντ, η υπηρεσία πληροφοριών του Ισραήλ, υπέκλεψε ένα σημαντικό μέρος των μυστικών πυρηνικών αρχείων του Ιράν από μια αποθήκη στην Τεχεράνη. Ο πρώην πρόεδρος του Ιράν, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, έφτασε στο σημείο να ισχυριστεί σε πρόσφατη συνέντευξή του ότι η ίδια η ομάδα που είχε δημιουργήσει η Ισλαμική Δημοκρατία για να αντιμετωπίσει τη διείσδυση της Μοσάντ, είχε επικεφαλής έναν κατάσκοπο της Μοσάντ.
Πέρα από το «ναρκοπέδιο» που αντιμετωπίζει στο διεθνές πεδίο, ο Χαμενεΐ έχει κι άλλα προβλήματα. Μεγάλο μέρος της ισχύος του βασίζεται στην εξουσία του να πάρει την τελική απόφαση για το πέρασμα του πυρηνικού Ρουβίκωνα. Αν τα πυρηνικά δημιουργηθούν, τη χώρα θα ελέγχει εκείνος που θα ελέγχει και αυτά. Κι αυτός θα είναι χωρίς αμφιβολία το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης.
Παντοδύναμος στρατός
Ο Χαμενεΐ προστίθεται στη μακρά λίστα αυταρχικών ηγετών, οι οποίοι ενώ θα ήθελαν πολύ να έχουν στα χέρια τους πυρηνικά, το αποφεύγουν επειδή ξέρουν ότι αυτή η κίνηση θα κάνει τους στρατους τους παντοδύναμους και απειλητικούς ακόμη και για τους ίδιους.
«Μια τέτοια πιθανή μετάβαση εξυσίας, θα ολοκλήρωσε τη μεταμόρφωση της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν από τη θεοκρατία στη στρατιωτική δικτατορία, κάτι που θα έχει συνέπειες για τον Χαμενεΐ πολύ πέρα από τη διάρκεια της ζωής του», όπως το θέτει το άρθρο στους Times της Νέας Υόρκης.
Ο Χαμενεΐ ίσως αποφασίσει να ακολουθήσει το παράδειγμα του Ρεζά Παχλεβί. Το 1978, ο τότε σάχης του Ιράν, που έπασχε ήδη από καρκίνο, απέφυγε να βασιστεί υπερβολικά στον στρατό του για να συντρίψει την εθνική εξέγερση που είχε ξεσπάσει, από φόβο ότι αυτό θα μετέτρεπε τον 18χρονο γιο του, και διάδοχό του, σε μαριονέτα του στρατού. Ο Χαμενεΐ πιθανώς ανησυχεί ότι ο 55χρονος γιος του, Μοτζτάμπα, σιίτης κληρικός και πιθανός διάδοχός του, θα μπορούσε να γίνει εξίσου μαριονέτα που θα ελέγχεται από ένα οπλισμένο με πυρηνικά Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης.
Συνεπώς, αυτήν τη στιγμή ανάμεσα στο Ιράν και τα πυρηνικά όπλα στέκεται βασικά ο ίδιος ο Χαμενεΐ. Μετά τον Χαμενεΐ, οι στρατιωτικοί ηγέτες μπορεί να είναι λιγότερο επιφυλακτικοί όσον αφορά τη δημιουργία πυρηνικου οπλοστασίου, προσπαθώντας να αποφύγουν τα αρνητικά παραδείγματα της Ουκρανίας, του Ιράκ και της Λιβύης. Ολες αυτές οι χώρες θα μπορούσαν να έχουν πυρηνικά οπλα, αλλά σταμάτησαν την ανάπτυξή τους για να αποφύγουν κάποια διεθνή παρέμβαση. Τελικά, το μόνο που συνέβη είναι ακριβώς αυτό που προσπαθούσαν να αποφύγουν.
Αντίθετα, η Βόρεια Κορέα, η οποία ανέπτυξε το πυρηνικό της οπλοστάσιο, κατάφερε να εξασφαλίσει την επιβίωση του απομονωμένου καθεστώτος της. Πρόσφατα, άρχισαν να εμφανίζονται άρθρα στα ειδησεογραφικά πρακτορεία των Φρουρών της Επανάστασης που υποστηρίζουν την «αλλαγή του πυρηνικού δόγματος».
«Ο Χαμενεΐ έχει παγιδευτεί σε μια στρατιωτική, οικονομική και ψυχολογική διαμάχη υψηλού κινδύνου ενάντια στις ΗΠΑ και το Ισραήλ, σε μια εποχή που η δική του πνευματική ικανότητα και ενέργεια αναμφίβολα εξασθενούν. Ο δισταγμός να απαντήσει αποτελεσματικά στις προκλήσεις των αντιπάλων του κινδυνεύει να μειώσει περαιτέρω την εξουσία του, ωστόσο μια ισχυρή απάντηση θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την επιβίωσή του», κατέληξε το πολύ αποκαλυπτικό αυτό δοκίμιο που δημοσιεύτηκε στους ΝΥ Times.
Ταυτόχρονα, όσο ο ίδιος είναι βυθισμένος σε αυτό το δίλημμα, στην Τεχεράνη θα αυξηθούν οι πιέσεις για να ξεκινήσει η κουβέντα περί διαδοχής, όχι μόνο προσώπου αλλά και της μελλοντικής κατεύθυνσης του Ιράν. Το καθεστώς του οποίου ο Χαμενεΐ ηγείται επί 35 χρόνια βρίσκεται σε υπαρξιακό σταυροδρόμι. Κι εκείνος είναι στο μέσον του.