Εχει ασχοληθεί –στα εννέα λεξικά που έχει ήδη εκδώσει– σχεδόν με όλες τις κύριες πλευρές της γλώσσας. Την ερμηνεία της σημασίας και τη χρήση των λέξεων, την παραγωγή και τη σύνθεσή τους, την ορθογραφία, με τα συνώνυμα και τα αντώνυμα των λέξεων, τις δυσκολίες και τα λάθη που μας ακολουθούν σχεδόν καθημερινά. Τι έλειπε; Ενα λεξικό για τα κύρια ονόματα, ανθρώπων αλλά και τόπων. Ο Γιώργος Μπαμπινιώτης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αισθάνεται ότι «αξιώθηκε» να καταπιαστεί και με αυτό. Το «Λεξικό Κυρίων Ονομάτων» είναι το νέο πόνημά του, με τη σφραγίδα του Κέντρου Λεξικολογίας, έργο «πολιτισμικό και βαθύτατα γλωσσικό», όπως εκτιμά ο ίδιος.
Το Λεξικό συνιστά ταξίδι στον κόσμο των ονομάτων, με περισσότερα από 2.700 λήμματα τόπων και προσώπων, ελληνικών και ξένων, αρχαίων και νέων. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι η ιστορία των ονομάτων παρακολουθείται σε βάθος χρόνου, ως τις αρχικές πηγές τους. Η φυλλομέτρηση του τόμου αποκαλύπτει δε εντυπωσιακό φάσμα κατηγοριών στις οποίες εμπίπτουν τα κύρια ονόματα, καθώς έχουν ομαδοποιηθεί θεματικά, με πολύτιμα συγκεντρωτικά σχόλια (μπλε σελίδες).
Ανθρωπωνύμια αντλημένα από τη βυζαντινή ιστορία, όπως «Βαρδής» και «Φωκάς». Από τον ιουδαϊκό κόσμο την εποχή της Καινής Διαθήκης, όπως «Ανδρέας», «Παύλος »και «Φίλιππος». Ονόματα που εμπεριέχουν έμμεση ευχή – Πολυχρόνιος, Ρίζος (να «ριζώσει», να επιβιώσει το νεογέννητο), Στέργιος (από το «στέρεος»), Στυλιανός (μεταξύ άλλων, να στεριώσει σαν στύλος). Ονόματα θεοφορικά, που εμπεριέχουν τον Θεό, όπως «Θεανώ». Δηλωτικά αρετών, όπως «Ακριβή» και «Αρετή», «Χάιδω» και «Χαρά». Αλλά και με κεντρική έννοια τη δύναμη («αλκή»), όπως «Αλκαίος», «Αλκιβιάδης», «Αλκμήνη» και «Άλκηστη».
Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος μιλά στο Protagon για την εργώδη προσπάθεια που κρύβει ένα λεξικό, «ενίοτε την αποκαλώ και κτηνώδη» –λέει σκωπτικά–, «έχω όμως καταλήξει ότι είναι λάθος ο όρος, γιατί η προσπάθεια αυτή κρύβει και σημαντική απόλαυση». «Στο ερμηνευτικό λεξικό, η χαρά είναι μεγάλη όταν ανακαλύπτεις μια σημασία της λέξης. Όταν συντάσσεις ετυμολογικό λεξικό, η μείζων ευχαρίστηση είναι η αναζήτηση του προέλευσης της λέξης. Εδώ, μιλάμε για ένα έργο σύνθετο, ένα ετυμολογικό, ερμηνευτικό, αλλά και ιστορικό λεξικό. Απόλαυση αλλά και ευθύνη. Το όνομα είναι ταυτότητα, ας μην το ξεχνάμε αυτό.
»Η πιο απαιτητική προϋπόθεση για ένα τέτοιο λεξικό είναι η προσπάθεια εξεύρεσης της απόδοσης της λέξης μέσα στον χρόνο. Γίνεται αναγωγή σε πλήθος βιβλίων. Ο έλεγχος πρέπει να είναι πλήρης, ως προς το πότε εμφανίζεται στα ελληνικά αλλά και το πώς. Η ελβετική «Λωζάννη» ήταν κάποτε «Λαφσώνιον», «Λουζάνα» αλλά και «Λαυσάννε», πηγαίνει πίσω ως τον 18ο-19ο αιώνα η ιστορία της. Τα νησιά μας έχουν προελληνικά ονόματα, είναι παμπάλαια.
Ανακαλύπτουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο την ιστορία τόπων που ήδη γνωρίζουμε, γνώση που μας χαρίζει άλλη διάσταση. Μιλάει κανείς για τη Λευκάδα, φέρ’ ειπείν, γνωρίζοντας ότι από τον Μεσαίωνα έφερε το όνομα Αγία Μαύρα (Santa Maura), από το κάστρο της Αγίας Μαύρας, που αποτελούσε επί αιώνες οχυρωμένο κέντρο του νησιού».
Ανακαλύψεις
Είναι γεγονός: όσο υψηλό αισθητήριο και αν διαθέτει κανείς, όση γνώση και αν έχει συγκεντρώσει μέσα στα χρόνια, ποτέ δεν θα πάψει να εντυπωσιάζεται με τους θησαυρούς της γλώσσας. Με το Λεξικό, δεν τελειώνουν οι ανακαλύψεις: ο ποταμός Νιαγάρας στη Βόρεια Αμερική εσωκλείει στα οκτώ του γράμματα την ορμή με την οποία ρέει, χάρη στην ινδιάνικη αφετηρία του, ne – aggara, που θα πει «καταιγιστικά νερά». Αλλά και ο Σπερχειός στη δική μας Στερεά Ελλάδα έχει τη ρίζα του στο ρήμα σπέρχω / -ομαι, δηλαδή ορμώ, ρίχνομαι. Σε αντίθεση με τον γαλλικό Σηκουάνα, που φέρει ως στοιχείο της ταυτότητάς του την ηρεμία, από την κέλτικη λέξη «soghan», «γαλήνιος», «ήρεμος».
Πώς παίρνει λεξικογραφική μορφή όλος αυτός ο πλούτος; «Αν δεν υπήρχε η τεχνολογία, θα ήταν αδύνατο να γίνουν όλα αυτά τα λεξικά», υπογραμμίζει ο κ. Μπαμπινιώτης, θυμίζοντας ότι στο παρελθόν τα λήμματα και η σημασία τους γράφονταν σε δελτία και από τη γραφομηχανή κατέληγαν στο τυπογραφείο, μπαίνοντας μετά στη μέγγενη των διορθώσεων. Κάνοντας, με άλλα λόγια, το «λεξικό» και το «κατόρθωμα» να ακούγονται περίπου ως συνώνυμα…
Στη φωνή του, στην εκφορά του λόγου του, αποτυπώνεται ο θαυμασμός για τη γλώσσα, ενόσω αφηγείται την πρώτη επαφή του με τα λεξικά –πολύ προτού ασχοληθεί με τα δικά του πονήματα, αρχής γενομένης το 1998–, κι ενώ ακόμη βρισκόταν στο πλευρό του δασκάλου του Γεώργιου Κουρμούλη, από τη δεκαετία του 1970 ακόμη.
Η Λούλα, το ψυχικό και ο Κουασιμόδος
Οσοι θελήσουν να αναζητήσουν πληροφορίες για το όνομά τους στις σελίδες του Λεξικού, θα πρέπει να είναι ενήμεροι για το εξής: το έργο περιλαμβάνει και υποκοριστικά, χαϊδευτικά και συντομευμένα ονόματα, άλλωστε «ο υποκορισμός είναι πράξη αγάπης σε πρόσωπο», λέει ο καθηγητής. Το όνομα «Λούλα» για παράδειγμα, μπορεί να προέρχεται από το «Σπυριδούλα», το «Δημητρούλα», το «Μαρούλα», ενώ μερικές φορές έχει ως αφετηρία απλώς και μόνο το σύμφωνο «λ» πριν από την κατάληξη (π.χ. όταν χρησιμοποιείται ως χαϊδευτικό των ονομάτων Κανέλλα, Γαρυφαλλιά, Κρυσταλλία, Ευαγγελία κ.ά.).
Στα τοπωνύμια, αξιοσημείωτη είναι τόσο η αναδρομή στο χθες (γνωρίζατε ότι η Πεύκη λεγόταν Μαγκουφάνα και η Φιλοθέη Νέα Αλεξάνδρεια;), όσο και η τρόπον τινά ερμηνεία τους. Το Ψυχικό πήρε το όνομα του από ένα πηγάδι που άνοιξαν ντόπιοι κτηματίες το 1923 για ψυχικό, δηλαδή ως πράξη ελεημοσύνης. Το Μπουρνάζι έρχεται από την παλιά αθηναϊκή οικογένεια Μπουρνάζου. Πιθανότατα και το Περιστέρι, από την μεσαιωνική οικογένεια Περιστέρη, που κατείχε εκεί εκτάσεις γης. Το Κουκάκι οφείλει το όνομά του στον Δημήτριο Κουκάκη – ήταν ο πρώτος που έχτισε σπίτι στην περιοχή, διατηρώντας εργαστήριο κλινοποιίας.
Από τον τόμο δεν λείπουν λέξεις και ονόματα που γεννήθηκαν στον ίσκιο λογοτεχνικών ηρώων. Οπως ο «γαργαντούας» από το έργο του Ραμπελέ, ο «Ιαβέρης» και ο «Κουασιμόδος» από τα συγγραφικά θαύματα του Ουγκό, ο «αμφιτρύωνας» και ο «ταρτούφος» από τις ομώνυμες δημιουργίες του Μολιέρου. Ο πλούτος του λεξικού το καθιστά στην ουσία μια μικρή εγκυκλοπαίδεια, εύχρηστη, συνοπτική, τόσο ώστε να χωράει λειτουργικά στη σύγχρονη καθημερινότητα, πλάι στα smartphones και τους κώδικες της ψηφιακής επικοινωνίας.