Μια μέρα, η Τζένιφερ Σίνιορ ρώτησε τη μητέρα της πόσων χρόνων νόμιζε ότι ήταν. Τότε εκείνη, χωρίς να διστάσει, χωρίς να σηκώσει το βλέμμα και χωρίς καν να της ζητήσει να επαναλάβει την ερώτηση, απάντησε: «Σαράντα πέντε». Είναι 76, γράφει η Σίνιορ στο The Atlantic.
Γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι έχουν άμεση αντίληψη αυτής της άκρως αφηρημένης έννοιας που ονομάζεται «υποκειμενική ηλικία»; Είναι παράξενο, αν το σκεφτείς. Σίγουρα, οι περισσότεροι από εμάς δεν πιστεύουμε ότι είμαστε πιο κοντοί ή πιο ψηλοί από ό,τι στην πραγματικότητα. Δεν πιστεύουμε ότι έχουμε μικρότερα αυτιά, πιο μακριές μύτες ή πιο σγουρά μαλλιά. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε, επίσης, πού βρίσκεται το σώμα μας στον χώρο, αυτό που οι φυσιολόγοι αποκαλούν «ιδιοδεκτικότητα».
Ωστόσο, φαίνεται ότι έχουμε μια πολύ χονδρική αίσθηση του χρόνου. Ενας φίλος της Τζένιφερ Σίνιορ, κοντά στα 60, της είπε πρόσφατα ότι όποτε κοιτάζεται στον καθρέφτη δεν τον δυσαρεστεί τόσο η εμφάνισή του, όσο τον ξαφνιάζει – «σαν να έχει γίνει κάποιο λάθος» ήταν για την ακρίβεια τα λόγια του. (Οι συγκεντρώσεις παλιών συμμαθητών μπορεί να προκαλέσουν το ίδιο μπέρδεμα. Κοιτάς γύρω σου τους ρυτιδιασμένους και παχείς συμμαθητές σου και απορείς, πώς είναι δυνατόν να έχουν συνθηκολογήσει τόσο βίαια με την ηλικία· μετά, βλέπεις δικές σου φωτογραφίες από την ίδια εκδήλωση και συνειδητοποιείς: Ω… ναι, το έχετε πάθει, έτσι δεν είναι;) Το χάσμα μεταξύ της πραγματικής μας ηλικίας και αυτής που φανταζόμαστε ότι έχουμε, υπάρχει και συχνά μπορεί να μετρηθεί σε έτη φωτός…
Οχι στη γεροντολογία, ναι στη φαντασία
Βεβαίως, υπάρχουν μελέτες που εξετάζουν αυτό το φαινόμενο, και μάλιστα οι περισσότερες στερούνται φαντασίας. Πολλές προέρχονται από τον τομέα της γεροντολογίας, σχεδιασμένες κυρίως με γνώμονα τα αποτελέσματα της υγείας, πράγμα που σημαίνει ότι ρωτούν τους συμμετέχοντες πόσων ετών αισθάνονται· εκείνοι θεωρούν γενικά ότι σημαίνει πόσων ετών αισθάνονται σωματικά, το οποίο στη συνέχεια οδηγεί σε ένα συμπέρασμα που δεν προκαλεί έκπληξη, ότι δηλαδή αν αισθάνεσαι μεγαλύτερος, πιθανότατα είσαι, με την έννοια ότι γερνάς πιο γρήγορα.
Αλλά η ερώτηση «πόσων ετών νιώθεις;» είναι εντελώς διαφορετική από το «πόσων ετών φαντάζεσαι ότι είσαι;». Η πιο εμπνευσμένη έρευνα για την υποκειμενική ηλικία που διάβασε η Τζένιφερ Σίνιορ, από το 2006, είχε θέσει αυτό το ερώτημα σε 1.470 συμμετέχοντες Δανούς· αυτό που ανακάλυψαν οι δύο συγγραφείς της δημοσίευσης ήταν πως οι ενήλικες άνω των 40 αντιλαμβάνονταν πως ήταν, κατά μέσο όρο, κατά 20%, περίπου, νεότεροι από την πραγματική τους ηλικία. «Τα δεδομένα ήταν υπέροχα» λέει στο Atlantic ο Ντέιβιντ Σ. Ρούμπιν (75 ετών στην πραγματική ζωή, 60 με τη φαντασία του), ένας από τους συγγραφείς της εργασίας και καθηγητής Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο Duke.
Το γιατί έχουμε αυτή την παρόρμηση για αφαίρεση χρόνων είναι άλλο θέμα. Ο Ρούμπιν και η συν-συγγραφέας του, Ντόρτε Μπέρντσεν, δεν το έθεσαν στο επίκεντρο της συγκεκριμένης εργασίας· από την άλλη πλευρά, οι ερευνητές υποστηρίζουν συχνά κάτι προβλέψιμο, ότι δηλαδή πολλοί άνθρωποι θεωρούν τη γήρανση ως καταστροφή, κάτι που είναι μεν αλήθεια αλλά λέει μόνο ένα μέρος της ιστορίας. Θα μπορούσες, εξάλλου, να κάνεις μια διαφορετική υπόθεση: ότι το να βλέπεις τον εαυτό σου ως νεότερο είναι μια μορφή αισιοδοξίας – και όχι άρνησης. Λέει ότι οραματίζεσαι πολλά δημιουργικά χρόνια μπροστά σου, ότι δεν θα σε ξεγράψουν, ότι το μέλλον σου δεν είναι ένας μακρύς, θλιβερός διάδρομος με κλειδωμένες πόρτες.
Η ίδια η Τζένιφερ Σίνιορ είναι στην πραγματικότητα 53 ετών, γράφει, αλλά με το μυαλό της κολλημένο στα 36, και αν θέλει να προσγειωθεί έχει πάντα την ίδια εξήγηση: Στα 36 της είχαν δημιουργηθεί χονδρικά τα μεγάλα περιγράμματα της ζωής της, αλλά δεν τα είχε γεμίσει ακόμα. Ηταν επαγγελματικώς εδραιωμένη, αλλά ακόμα γεμάτη δυνατότητες· ήταν παντρεμένη αλλά χωρίς να έχει βαλτώσει σε έναν μακροχρόνιο γάμο. Σύντομα θα έμενε έγκυος αλλά δεν ήταν ακόμη μια μητέρα που ανησυχούσε για τις διατροφικές συνήθειες του παιδιού της, τις συνήθειές του μπροστά σε οθόνες, για τη μελέτη του, τις βάναυσες συμπεριφορές των εφήβων και τους εμπόρους πορνό του Διαδικτύου. Με άλλα λόγια, δεν βρισκόταν ακόμη στην γκρίζα στροφή της μέσης ηλικίας.
«Είμαι 35», της έγραψε ο φίλος της Ρίτσαρντ Πράιμους, 53 ετών στην πραγματική ζωή, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. «Νομίζω ότι συμβαίνει επειδή σε εκείνη την ηλικία οι κύριες ερωτήσεις/στάτους της ζωής μου είχαν φτάσει σε λύσεις/συνθήκες στις οποίες παρέμειναν έκτοτε», κάτι ανάλογο δηλαδή με την απάντηση της Σίνιορ, αλλά πιο αισιόδοξο.
«Οι χριστιανοί θεολόγοι του Μεσαίωνα έθεσαν την ενδιαφέρουσα ερώτηση “Πόσων ετών είναι οι άνθρωποι στον Παράδεισο;”», συνέχισε ο Πράιμους. «Η κυρίαρχη απάντηση: 33. Εν μέρει η ηλικία του Ιησού στη Σταύρωση, εν μέρει ένα είδος κορυφής για τον συνδυασμένο δείκτη σθένους-ωριμότητας». Συνδυασμένος δείκτης σθένους-ωριμότητας!
Η Σίνιορ δεν είναι η μόνη που ενδιαφέρεται σχετικά, όπως αποδείχτηκε όταν η δημοσιογράφος του Atlantic έθεσε την ερώτηση «Πόσων χρόσων είσαι στο μυαλό σου;» στα πλήθη του Twitter. Η Σάρι Μπότον, ιδρύτρια του Oldster Magazine, δημοσιεύει τακτικά ερωτηματολόγια, τα οποία έχει στείλει σε συγγραφείς, καλλιτέχνες και ακτιβιστές κάποιας ηλικίας.
Αρνούμενοι τη βαρετή παλιά πραγματικότητα
Ο Ιαν Λέσλι, συγγραφέας του «Conflicted» και δύο άλλων βιβλίων Κοινωνικών Επιστημών (32 ετών με τη φαντασία του, 51 στη «βαρετή παλιά πραγματικότητα»), είχε παρόμοια άποψη με εκείνη της Σίνιορ και του Πράιμους, αλλά προσέθεσε μια οξυδερκή και ταπεινή παρατήρηση: το να βλέπεις τον εαυτό σου ως ουσιαστικά νεότερο από όσο είσαι, μπορεί να προκαλέσει κάποια σοβαρή κοινωνική παραξενιά. «Οι 30χρονοι θα πρέπει να γνωρίζουν ότι, καλώς ή κακώς, οι 50άρηδες με τους οποίους μιλούν πιστεύουν ότι έχουν περίπου την ίδια ηλικία!» της έγραψε ο Λέσλι. «Ημουν σε ένα πάρτι το καλοκαίρι, όπου ο μέσος όρος ήταν περίπου 28 και έπρεπε να καταβάλω συνειδητή προσπάθεια για να θυμηθώ ότι δεν ήμουν και εγώ το ίδιο. Αυτοί μπορούσαν να πουν φυσικά πως ήταν 28 ετών, επομένως είναι ασύμμετρο».
Ναί. Μπορούν να το πουν. Οπως γράφει στο Atlantic, η Σίνιορ είχε αυτή την ανησυχητική εμπειρία βλέποντας μικρή διαφορά μεταξύ των 30άρηδων μπροστά της και του 50άρη εαυτού της, όταν ξαφνικά μια 30άρα έκανε ένα σχόλιο που πρόδωσε το πόσο συνειδητή ήταν η διαφορά ηλικίας μεταξύ τους. Μια διαφορά που κάνει το χάσμα να φαίνεται τεράστιο, αφού στα μάτια της 30χρονης η Σίνιορ θα μπορούσε να είναι ακόμα και η (παρά δύο χρόνια 90χρονη) Τζούντι Ντεντς…
Αν και πολλοί… τηρούσαν τον κανόνα Ρούμπιν-Μπέρντσεν, κάποιες απαντήσεις που έλαβε στο Twitter η δημοσιογράφος του Atlantic είχαν μια οσμή απροσδόκητης οδύνης. Μερικές φορές, ένα ψυχικό τραύμα έπαιζε καταλυτικό ρόλο· ένα άτομο είχε κολλήσει στα 32 του χρόνια, καθώς δεν μπορούσε να δει τον εαυτό του ως μεγαλύτερο από έναν αδελφό του που είχε πεθάνει· μια άλλη είχε μείνει κολλημένη για μεγάλο χρονικό διάστημα στην ηλικία των 12 ετών: ήταν η χρονιά που ο πατέρας της προσχώρησε σε μια θρησκευτική σέκτα. (Ο Ρούμπιν έχει γράψει και για το φαινόμενο της κεντρικής θέσης που έχουν ορισμένα συμβάντα στις αναμνήσεις μας, ιδιαίτερα τα πιο αρνητικά. Μερικές φορές «παγώνουμε» στην ηλικία των τραυμάτων μας.)
Ο Αλαν, ένας 50άρης φίλος της Σίνιορ, της είπε ότι θεωρεί τον εαυτό του 38 ετών επειδή εξακολουθεί να σκέφτεται τον 98χρονο πατέρα του ως 80άρη. Η συγγραφέας Μόλι Τζονγκ-Φαστ απάντησε ότι είναι 19 γιατί σε εκείνη την ηλικία σταμάτησε να πίνει. Μια 36χρονη της είπε ότι πίστευε πως η πανδημία ήταν κλέφτης χρόνου –απλώς δεν είχε συγκεντρώσει αρκετές νέες εμπειρίες για να δικαιολογήσει την προσθήκη περισσότερων χρονολογικών ετών–, κάτι που μερικές φορές την έκανε νεότερη στη φαντασία της, σαν να ήθελε να γυρίσει το ρολόι πίσω.
Οταν η Σίνιορ ανέφερε σε έναν συνάδελφό της για το άρθρο που είχε γράψει, εκείνος της είπε πως στο δικό του μυαλό ήταν 12 ετών, όχι επειδή θεωρεί τον εαυτό του παιδί, αλλά επειδή ο εσωτερικός του εαυτός έχει παραμείνει αναλλοίωτος καθώς γερνάει· είναι «η ίδια συνείδηση όπως πάντα, από τότε που έγινα συνειδητός». Τα λόγια του θυμίζουν μια γραμμή στις πρώτες σελίδες της «Αθανασίας» του Μίλαν Κούντερα: «Με ένα ορισμένο κομμάτι του εαυτού μας, όλοι ζούμε πέρα από τον χρόνο».
Δεν νιώθουν όλοι νεότεροι
Φυσικά, δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους νεότερο όλοι όσοι μίλησαν με την Τζένιφερ Σίνιορ. Ακόμη και η ίδια, γράφει, ένιωθε 40άρα στα 10 της, όταν το κουτσομπολιό και η φασαρία άλλων μικρών κοριτσιών τής φαινόταν, εκτός από σκληρή, και βαρετή. Ενιωθε 40 στα 22 της, όταν μετά βίας πήγαινε σε μπαρ, αλλά και στα 25 της, όταν άρχισε να αποκτά φίλους εκτός κολεγίου και συνειδητοποίησε ότι προτιμούσε την παρέα πιο ηλικιωμένων ανθρώπων. Και όταν έκλεισε τα 40 ένιωσε πραγματική ανακούφιση, σαν να είχε επιτύχει επιτέλους κάποιο είδος κοσμικής χρονικής ευθυγράμμισης εσωτερικά και εξωτερικά.
Αλλά με τον καιρό κύλησε προς τα πίσω. Και άλλοι άνθρωποι το κάνουν αυτό, ξεκινώντας από μικρότερη ηλικία, τα 25 τους· ο Ρούμπιν έχει μια θεωρία γιατί μπορεί να συμβαίνει. Η εφηβεία και η αναδυόμενη ενηλικίωση είναι εποχές γεμάτες πρωτιές (πρώτο φιλί, πρώτη φορά σεξ, πρώτη αγάπη, πρώτη εισβολή στον κόσμο χωρίς το άγρυπνο βλέμμα των γονιών σου). Είναι επίσης εποχές που ο εγκέφαλός μας, για διάφορους νευροαναπτυξιακούς λόγους, έχει την τάση να βιώνει πράγματα και καταστάσεις πιο έντονα.
Η μοναδικότητα και η πυκνότητα αυτών των περιόδων έχουν παρουσιαστεί σε άλλους τομείς της έρευνας του Ρούμπιν. Πριν από χρόνια, ο ίδιος και άλλοι ερευνητές έδειξαν ότι οι ενήλικες έχουν τεράστιο αριθμό αναμνήσεων από την ηλικία των 15-25 ετών. Ονόμασαν αυτό το φαινόμενο «χτύπημα της αναπόλησης». (Χρησιμοποιείται γενικά για να εξηγήσει γιατί ανταποκρινόμαστε τόσο θετικά στη μουσική της εφηβείας μας.)
Ο Ρούμπιν και η Μπέρντσεν έκαναν μια δεύτερη ενδιαφέρουσα ανακάλυψη στην εργασία τους για την υποκειμενική ηλικία: Τα περισσότερα άτομα κάτω 25 ετών είπαν ότι ένιωθαν μεγαλύτεροι από ό,τι ήταν, κάτι που και πάλι είναι λογικό. Ανυπομονούν για περισσότερη ανεξαρτησία, αλλά και για να τους πάρουν πιο πολύ στα σοβαρά· στο μυαλό τους, είναι έτοιμοι και για τα δύο, αν και ο προμετωπιαίος φλοιός τους είναι βασικά σαν ένα «τσαμπί άγουρες μπανάνες».
Στη μελέτη του 2006 των Ρούμπιν και Μπέρντσεν, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση, το φύλο και η εκπαίδευση δεν επηρέασαν σημαντικά τα δεδομένα τους. Ισως όμως αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι η έρευνά τους έγινε στη Δανία, μια χώρα με σημαντικά λιγότερες εισοδηματικές ανισότητες και φυλετική ετερογένεια σε σύγκριση με άλλες χώρες.
Το εύρος του χάσματος διαφέρει από χώρα σε χώρα
Η εικόνα αλλάζει όταν υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία: Μια μετα-ανάλυση 294 δημοσιεύσεων, που εξέτασε το 2021 δεδομένα υποκειμενικής ηλικίας από όλον τον κόσμο, διαπίστωσε ότι το χάσμα μεταξύ της πραγματικής και της εσωτερικής ηλικίας ήταν μεγαλύτερο στις ΗΠΑ, στη Δυτική Ευρώπη και στην Αυστραλία/Ωκεανία. Η Ασία είχε μικρότερο χάσμα και η Αφρική το μικρότερο, κάτι που θα μπορούσε να διαβαστεί ως σημάδι οικονομικής δυσπραγίας (η φτώχεια μπορεί να παίζει ρόλο), αλλά και ως απόρροια συγκεκριμένης κοινωνικής κουλτούρας: στις κολεκτιβιστικές κοινωνίες οι πρεσβύτεροι απολαμβάνουν περισσότερο σεβασμό και έχουν μεγαλύτερη υποστήριξη από την ευρύτερη οικογένεια.
«Μήπως το να νιώθεις νεότερος είναι στην πραγματικότητα δυσλειτουργικό και δεν σε βοηθά να εστιάζεις σε αυτό που συμβαίνει; Αυτή είναι η πιο περίπλοκη ερώτηση», λέει ο Χανς-Βέρνερ Βαλ (69 στην πραγματική ζωή, 55 στο μυαλό του), συν-συγγραφέας της μετα-ανάλυσης. «Μια χαμηλότερη υποκειμενική ηλικία μπορεί να είναι προγνωστική για καλύτερη υγεία. Υπάρχουν όμως και άλλοι πληθυσμοί σε όλο τον κόσμο για τους οποίους δεν είναι απαραίτητο να αισθάνονται νεότεροι. Και δεν είναι λιγότερο υγιείς». Αυτό φαίνεται να είναι το συμπέρασμα της Μπέκα Λέβι, καθηγήτριας Επιδημιολογίας και Ψυχολογίας στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Γέιλ.
Ως νεαρή μεταπτυχιακή φοιτήτρια η Λέβι πήγε στην Ιαπωνία, όπου παρατήρησε όχι μόνο ότι οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερο, αλλά ότι η στάση τους απέναντι στη γήρανση ήταν πιο θετική· κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν έκτοτε, η έρευνά της έδειξε μια πολύ πειστική σχέση μεταξύ των δύο. Στην εισαγωγή του βιβλίου της «Breaking the Age Code» η Λέβι περιγράφει περίπτερα στο Τόκιο γεμάτα με βιβλία manga με ιστορίες για ηλικιωμένους που ερωτεύονται. Αναφέρει ότι περιπλανήθηκε στο Τόκιο την ημέρα αργίας «Keiro No Hi» ή «Ημέρα Σεβασμού για τους Ηλικιωμένους», και είδε ανθρώπους στα 70 και τα 80 τους να σηκώνουν βάρη στο πάρκο. Μιλάει για μαθήματα Μουσικής γεμάτα με 75χρονους, που μαθαίνουν πώς να παίζουν ηλεκτρική slide κιθάρα.
Εκ πρώτης όψεως, η εργασία της Λέβι στην Ιαπωνία μπορεί να φαίνεται ότι διαφωνεί με την υποκειμενική ηλικία. Ισως, όμως, είναι συμπληρωματική. Και οι δύο έχουν στη βάση τους μια διαρκή αίσθηση ενέργειας: Εάν διανοητικά θεωρείτε τον εαυτό σας νεότερο, εξακολουθείτε να τον θεωρείτε χρήσιμο. Εάν πιστεύετε ότι η γήρανση είναι πολύτιμη, ένα πρόσθετο αγαθό, τότε βλέπετε και τον εαυτό σας ως χρήσιμο. Σε έναν καλύτερο κόσμο, σίγουρα οι ηλικιωμένοι θα ένιωθαν πιο πολύτιμοι.
Αλλά ακόμα και τώρα, πολλοί από εμάς φαίνονται ικανοί να συνδυάσουν τις δύο ιδέες, συγχωνεύοντας την αποδοχή της εποχής μας με την αίσθηση της ελπίδας. Η Σίνιορ γράφει πως όταν διάβαζε τα πολλά ερωτηματολόγια του Oldster, εντυπωσιάστηκε από το πόσοι άνθρωποι έλεγαν ότι η σημερινή τους ηλικία ήταν η αγαπημένη τους. Ενας καθησυχαστικός αριθμός ερωτηθέντων δεν ήθελε να ανταλλάξει τη σοφία που είχε κερδίσει με κόπο –ή την ταπεινοφροσύνη, ή την αποδοχή του εαυτού τους, ό,τι τέλος πάντων είχαν συγκεντρώσει στην πορεία– με κάποια προηγούμενη χρονική περίοδοτης ζωής του.
Πρόσφατα, η αμερικανίδα δημοσιογράφος του Atlantic έγραψε στη Μάργκαρετ Ατγουντ, ρωτώντας τη πόσων ετών είναι στη φαντασία της. Τις λίγες φορές που επικοινώνησαν, η διάσημη συγγραφέας της φάνηκε αρκετά αισιόδοξη για τη γήρανση. Η απάντησή της:
«Στα 53 σου ανησυχείς μήπως είσαι ηλικιωμένη σε σύγκριση με νεότερες. Στα 83 σου απολαμβάνεις τη στιγμή και ταξιδεύεις στον χρόνο, εδώ κι εκεί, στις τελευταίες οκτώ δεκαετίες. Δεν στενοχωριέσαι που φαίνεσαι γριά, γιατί είσαι πραγματικά μεγάλη! Λες με τις φίλες σου παλιά ανέκδοτα. Διασκεδάζεις περισσότερο από ό,τι στα 53 σου, κατά κάποιον τρόπο. Περίμενε και θα δεις! :-)»…