Μετά από σχεδόν δύο χρόνια, που η πανδημία πλήττει όλο τον πλανήτη, και με μια άνευ προηγουμένου διακοπή δραστηριοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο, ο αντίκτυπος της οποίας παραμένει ασαφής, αναπόφευκτα πολλοί θα γράψουν πολλά για την Covid-19, τις επόμενες δεκαετίες. Και σίγουρα θα έχουν πολλά να προσφέρουν. Μάλιστα, μόλις κυκλοφόρησε ένα από τα πρώτα βιβλία, το «Spike» του Τζέρεμι Φαράρ, ενός από τους κορυφαίους επιστήμονες του Ηνωμένου Βασιλείου και μέλος της SAGE (Επιστημονική συμβουλευτική επιτροπή για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης), αναφέρει σε άρθρο του στην ιστοσελίδα The Conversation, o Κρίστοφερ Σμιθ, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Saint Andrews της Σκωτίας
Το ιατρικό ιστορικό των λοιμών είναι συναρπαστικό, αλλά σπάνια είναι το κύριο ζήτημα, γράφει ο Σμιθ αναφερόμενος σε επιδημίες που έπληξαν τον αρχαίο κόσμο. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ποια ήταν η μάστιγα στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. ή ο καταστροφικός λοιμός του 2ου και του 3ου αιώνα μ.Χ. Ο λοιμός από τον 6ο έως τον 8ο αιώνα μ.Χ. στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι θέμα συζήτησης, πιθανότατα δεν ήταν μία αλλά αρκετές διαφορετικές λοιμώξεις. Γνωρίζουμε πώς διαδόθηκε ο Μαύρος Θάνατος (η πανούκλα), αλλά δεν είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα σε αυτή την περίπτωση.
Το ενδιαφέρον, υποστηρίζει ο βρετανός ιστορικός, είναι πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στους λοιμούς και πώς περιγράφουν οι συγγραφείς τις αντιδράσεις τους. Mε την αφήγηση του για το πώς οι Αθηναίοι αντέδρασαν στον λοιμό του 5ου αιώνα (μεταξύ 430 και 427 π.Χ.), ο Θουκυδίδης (460-400 π.Χ.) επηρέασε άμεσα ή έμμεσα το πώς μεταγενέστεροι ιστορικοί περιέγραψαν τους λοιμούς της αρχαιότητας , θέτοντας το πρότυπο για μια περιγραφή των συμπτωμάτων παράλληλα με τον κοινωνικό αντίκτυπο. Ας σημειωθεί ότι ο μεγάλος ιστορικός και στρατηγός, που έγραψε την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (431 π.Χ. – 404 π.Χ.), μολύνθηκε, επίσης, αλλά κατάφερε να επιζήσει.
Η Αθήνα βρισκόταν στο δεύτερο έτος της σύγκρουσης με την Σπάρτη, που θα κρατούσε περισσότερα από 20 χρόνια, όταν ξέσπασε ένας λοιμός, που εξαπλωνόταν ταχύτατα και σκότωνε γρήγορα: τα συμπτώματά του ξεκινούσαν με πυρετό και εξαπλώνονταν σε όλο το σώμα. Μερικοί Αθηναίοι φρόντιζαν τους ασθενείς, κάτι που συνήθως οδηγούσε και τους ίδιους στον θάνατο, αλλά πολλοί απλώς τους παρατούσαν, αγνοούσαν την οικογένεια και τους νεκρούς, ή κυνηγούσαν απολαύσεις κάθε είδους στον χρόνο, που τους απέμενε.
Το πόσο άλλαξε ο λοιμός την Αθήνα είναι θέμα συζήτησης, γράφει στο Conversation ο βρετανός καθηγητής, επισημαίνοντας ότι δεν σταμάτησε τον πόλεμο ούτε επηρέασε την ευημερία των Αθηναίων. Ωστόσο μολύνθηκε και ο Περικλής (495-429 π.Χ.). Και αυτό, που λέει ο Θουκυδίδης, είναι ότι η απώλεια του κορυφαίου πολιτικού από τον λοιμό άλλαξε τη φύση της ηγεσίας των Αθηναίων και αφαίρεσε μερικά από τα μετριοπαθή χαρακτηριστικά της. Αφήνεται δε υπονοούμενο ότι οι Αθηναίοι μπορεί να εγκατέλειψαν περισσότερο την παραδοσιακή ευλάβεια και τον σεβασμό των κοινωνικών κανόνων.
Ηταν η γενιά, που θα δημιουργούσε την πιο ριζοσπαστική αμφισβήτηση του ρόλου και της φύσης των θεών, του τι γνωρίζουμε για τον κόσμο και πώς πρέπει να ζούμε. Αλλά οδήγησε επίσης σε μια ανανεωμένη αίσθηση μιλιταρισμού και ενδεχόμενης καταστροφής: η Αθήνα ηττήθηκε από τη Σπάρτη και έχασε την ηγεμονία της.
Οι πανδημίες και οι επιπτώσεις τους
Ο πειρασμός είναι να πούμε ότι οι πανδημίες αλλάζουν τα πάντα, κατά τον Σμιθ. Η «πανώλη του Ιουστινιανού» είναι η πρώτη πλήρως τεκμηριωμένη βουβωνική πανώλη, την οποία περιέγραψε λεπτομερώς ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος (500-570 μ.Χ.) Ολοι έγιναν πολύ θρησκευόμενοι για ένα διάστημα, αλλά μετά, μόλις ένιωθαν και πάλι ελεύθεροι, επέστρεφαν στην παλιά τους συμπεριφορά. Η πανούκλα ήταν ένα υπέροχο σύμβολο συστημικής παρακμής, αλλά οι άνθρωποι προσαρμόζονται.
Μήπως ο βυζαντινός κόσμος αποδυναμώθηκε τόσο πολύ από την πανούκλα και τις αναζωπυρώσεις της ώστε δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην επίθεση των Αράβων τον 7ο αιώνα; Αυτό κάλλιστα μπορεί να είναι εν μέρει αληθινό, γράφει ο βρετανός ιστορικός, επισημαίνοντας ωστόσο ότι η πανούκλα προηγήθηκε σημαντικά της αραβικής κατάκτησης, και υπήρχε τόσο συνέχεια όσο και αναταραχή ορατή στον πολιτισμό και τη ζωή των Βυζαντινών, ενώ και ο αραβικός κόσμος είχε τις δικές του επιδημίες. Η ιστορία δεν είναι τόσο απλή.
Τι γίνεται λοιπόν με τη δική μας πανδημία; Τι θα αλλάξει; Αν τολμούσαμε να προβλέψουμε μια πλήρη ανατροπή της κοινωνικής συμπεριφοράς, τα μαθήματα του παρελθόντος θα έδειχναν ότι είναι απίθανο, σημειώνει ο καθηγητής. Οι ισχυροί δεσμοί της κοινωνίας έχουν επιβιώσει καλά. Ισως, λέει, η χειρότερη συνέπεια είναι το πώς η πανδημία έχει σταματήσει την πρόοδο στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Αυτή η οπισθοχώρηση, μαζί με τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και την εκπαίδευση σε όλο τον κόσμο, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθούν. Ωστόσο αυτή θα είναι η πιο μελετημένη πανδημία στην ιστορία. Επιστήμονες από όλους τους κλάδους έχουν αρχίσει ήδη να την μελετούν. Για παράδειγμα, το The Pandemic and Beyond στο πανεπιστήμιο του Εξετερ χαρτογραφεί ήδη περισσότερα από 70 projects για την COVID-19 που προωθούνται στη Βρετανία.
Η επιστήμη της πανδημίας
Η ιστορία μας διδάσκει ότι είναι χρήσιμο να παρατηρούμε πολύ προσεκτικά και να σκάβουμε πιο βαθιά. Και η ιστορία της Covid-19 δεν θα αφορά απλά την περιγραφή του ιού και του εμβολίου ή το μυστήριο της προέλευσης του κορονοϊού από νυχτερίδα ή εργαστήριο. Θα είναι η εξαιρετικά περίπλοκη ιστορία για το πώς αυτή η ασθένεια διασταυρώθηκε με την κοινωνική μας συμπεριφορά, πώς επιλέξαμε να ανταποκριθούμε ως άτομα και οικογένειες, κοινότητες και πολιτικοί, έθνη και παγκόσμιες υπηρεσίες.
Αυτό, που μας έχουν πει οι καλύτεροι ιστορικοί, από τον Θουκυδίδη και μετά, είναι ότι η βιολογία μιας ασθένειας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την κοινωνική κατασκευή της νόσου και της υγείας. Βλέπουμε επίσης ότι οι άνθρωποι δεν θέλουν να σκέφτονται τις συνέπειες, παρατηρεί ο Κρίστοφερ Σμιθ..
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πιθανές συνέπειες αυτής της πανδημίας είναι η σχέση μεταξύ Πολιτικής και Επιστήμης. Ο αθηναϊκός λοιμός μπορεί να προκάλεσε τους στοχαστές να γίνουν πιο ριζοσπαστικοί αμφισβητώντας τις παραδοσιακές απόψεις για τη ζωή, τον θάνατο και τον ρόλο των θεών. Και ο Μαύρος Θάνατος θεωρείται ότι οδήγησε σε σημαντικές αλλαγές όσον αφορά στη θρησκεία και τη φιλοσοφία, ενώ ενθάρρυνε επίσης αλλαγές στην ιατρική ηθική και βελτιώσεις στην κοινωνική φροντίδα. Αλλαξε ακόμη και τις ισορροπίες στην αξία της εργασίας, αλλά θα δούμε αν οι αλλαγές, που προκάλεσε η δική μας πανδημία στα πρότυπα εργασίας σε γραφεία ή online, θα έχει διάρκεια.
Η τελευταία πανδημία έχει αναδείξει την καλύτερη και πιο ουσιαστική πλευρά της επιστήμης, αλλά επίσης την έχει θέσει-άβολα- στο επίκεντρο λήψης πολιτικών αποφάσεων. Παράλληλα με την πολύ πιο επικίνδυνη κλιματική κρίση, η πανδημία ενθάρρυνε τους πολιτικούς να ισχυριστούν ότι «ακολουθούν την επιστήμη». Αλλά η επιστήμη δεν μιλά με μια φωνή, σπάνια προσφέρει εύκολες ή κατηγορηματικές απαντήσεις και αντιστέκεται βραχυπρόθεσμα, τονίζει ο βρετανός καθηγητής. Το πώς θα εξελιχθεί η συζήτηση μεταξύ Πολιτικής και Επιστήμης και ποιες θα είναι οι συνέπειες των συμβιβασμών, μπορεί να αποδειχτεί ακόμη μία από τις εκπλήξεις των περίεργων καιρών μας.
Μακροπρόθεσμα, η κατανόηση των επιπτώσεων αυτού του κορονοϊού -και των ευρύτερων πολιτιστικών, κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων στις οποίες εμπλέκεται- θα απαιτήσει να αναπτύξουμε μια πιο γενναιόδωρη και ολιστική άποψη για την επιστήμη, καταλήγει ο Σμιθ, υπογραμμίζοντας ότι μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να γραφεί ο απολογισμός αυτής της πανδημίας.