Eναν ευφάνταστο, απλό και συνάμα περιεκτικό τρόπο επέλεξε ο Καμίλ Γκαλίεφ, ανεξάρτητος ερευνητής και δημοσιογράφος, συνεργάτης του Wilson Center, για να παρουσιάσει την ιστορία της Ουκρανίας. Μέσω μιας καταιγίδας από τιτιβίσματα (tweetstorm) και με αφετηρία τη γεωγραφία της, ο Γκαλίεφ γράφει την ιστορία της χώρας από την αρχαιότητα έως την εξέγερση των ουκρανών πολιτών το 2014 και την αποπομπή του Βίκτορ Γιανουκόβιτς από την εξουσία.
Ας εστιάσουμε στην ουκρανική γεωγραφία. Πρώτον, όπως βλέπουμε στον χάρτη, η Ουκρανία είναι μια πολύ επίπεδη χώρα. Βουνά υπάρχουν μόνο στα δυτικά, στα Καρπάθια, και στα νότια, στη νότια ακτή της Κριμαίας. Η υπόλοιπη χώρα είναι επίπεδη σαν τηγανίτα.
Γεωγραφικά το μεγαλύτερο μέρος της Ουκρανίας είναι μέρος της Ευρασιατικής Στέπας, η οποία εκτείνεται από την οροσειρά Αλτάι μέχρι τα Καρπάθια, με μία νησίδα στην Ουγγαρία. Αυτός είναι ο λόγος που η Ουκρανία ιστορικά βρισκόταν ακριβώς στον δρόμο των νομάδων που μετανάστευσαν από την Ασία προς τα δυτικά.
Οταν μιλάμε για νομάδες, σκεφτόμαστε Μογγόλους, Τούρκους, Μαγυάρους. Κι όμως, σχεδόν όλοι οι Ευρωπαίοι μπορεί να είναι απόγονοι ενός αρχαίου νομαδικού κύματος – των Ινδοευρωπαίων. Οι Ινδοευρωπαίοι πιθανότατα ανήκαν στον πολιτισμό Γιαμνάγια, ο οποίος αναπτύχθηκε στις ουκρανικές στέπες και στη συνέχεια κατέκτησε την Ευρώπη.
Οι ινδοευρωπαϊκές κατακτήσεις ήταν εξαιρετικά βίαιες, πολύ περισσότερο από τα κύματα που ακολούθησαν. Οι προ-ινδοευρωπαϊκοί πολιτισμοί που χαρακτηρίζονται ως οι πρώιμοι ευρωπαίοι αγρότες φαίνεται να έχουν σχεδόν εξαλειφθεί. Σήμερα απομεινάρια πολιτισμών που προϋπήρχαν της επέλασης των Ινδοευρωπαίων εντοπίζονται μόνο στα βουνά των Πυρηναίων και του Καυκάσου.
Αυτά τα νομαδικά κύματα αποτελούσαν σταθερά της Ιστορίας της Ουκρανίας μέχρι τον 18ο αιώνα. Ενας άλλος παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι τα ποτάμια. Κοιτάζοντας τον χάρτη της Ουκρανίας μπορούμε να σκεφτούμε ότι διαθέτει ένα μοναδικά καλό φυσικό δίκτυο επικοινωνίας. Τόσο πολλά ποτάμια και όλα ρέουν έως τη θάλασσα.
Σε αντίθεση με τη Ρωσία, για παράδειγμα. Οπως βλέπετε, η Κεντρική Ρωσία, όπου αναπτύχθηκε η Μοσχοβία, ανήκει στην ενδορραϊκή λεκάνη της Κασπίας Θάλασσας. Μικρότερα ποτάμια χύνονται στον Βόλγα, ο Βόλγας ρέει στην Κασπία και από την Κασπία, λοιπόν, δεν φτάνουμε πουθενά, δεν υπάρχει καμία σύνδεση με τη θάλασσα.
Κι όμως, δεν είναι τόσο απλό. Τα ποτάμια της Ουκρανίας που ρέουν στη θάλασσα είναι πολλά, αλλά στο παρελθόν είχαν ορμητικά νερά. Ετσι ήταν, για παράδειγμα, μέχρι τη δεκαετία του 1930, ο Δνείπερος, ο μεγαλύτερος ποταμός της Ουκρανίας. Εννέα ισχυρά ρεύματα εμπόδιζαν τη ναυσιπλοΐα.
Οι άνθρωποι έπρεπε να ξεφορτώνουν τις βάρκες τους και μετά να τις φορτώνουν, μαζί με όλα τα αγαθά, στις πλάτες τους για να διασχίσουν τα ρεύματα, έγραψε σχετικά ο βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος στο δοκίμιό του De Administrando Imperio.
Τα ορμητικά ρεύματα ήταν επίσης ξεκάθαρα σημεία αποτυχίας. Σκεφτείτε τον θάνατο του πρίγκιπα Σβιατοσλάβ Α του Κιέβου. Το 927 επέστρεφε στο Κίεβο, έχοντας λεηλατήσει το Βυζάντιο. Σε ένα σημείο με ορμητικά νερά έπεσε σε ενέδρα και σκοτώθηκε από νομάδες Πετσενέγους. Ηταν απόλυτα σίγουροι ότι έπρεπε να αποβιβαστεί στο συγκεκριμένο σημείο με όλα τα λάφυρα.
Γι’ αυτό οι Κοζάκοι που επρόκειτο να διαδραματίσουν τόσο σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ουκρανίας ονομάζονταν Zaporozhye (πίσω από τα ισχυρά ρεύματα). Η ποτάμια επικοινωνία με τις νότιες εκτάσεις που βρίσκονταν κάτω από τα ορμητικά νερά δεν ήταν δυνατή και κάπως έτσι δημιουργήθηκε εκεί ένα άνομο πειρατικό κράτος.
Το πρόβλημα λύθηκε το 1932 με την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος του Δνείπερου. Ποιος στέκεται μπροστά του στην παρακάτω φωτογραφία; Ο αρχιμηχανικός του, Χιου Λίνκολν Κούπερ, συνταγματάρχης του Σώματος Μηχανικών Στρατού των ΗΠΑ. Η εκβιομηχάνιση του Στάλιν θα ήταν αδύνατη χωρίς τη σημαντική αμερικανική υποστήριξη.
Ενας τρίτος παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η Χερσόνησος της Κριμαίας. Η Κριμαία είναι σχετικά απομονωμένη από την ηπειρωτική χώρα και τα βουνά της την προστάτευαν από τον Βορρά. Για αυτόν τον λόγο η Κριμαία ήταν η περιοχή που συνδέθηκε καλύτερα με τη μεσογειακή οικονομία και ένα τόπος ανάπτυξης διάφορων πολιτισμών που εξαφανίστηκαν.
Αρχικά η Νότια Κριμαία αποικίστηκε από τους Ελληνες, στη συνέχεια έγινε σημαντικό κέντρο του Βασιλείου του Βοσπόρου που ανταγωνιζόταν τους Ρωμαίους, ενώ μετά την ήττα του Μιθριδάτη Ευπάτορα από τον Πομπήιο, πέρασε στην εξουσία της Ρώμης.
Κατά τον Μεσαίωνα η Νότια Κριμαία κατέστη μέρος της εμπορικής Αυτοκρατορίας των Γενοβέζων. Με σκούρο μοβ απεικονίζονται εδάφη υπό τον άμεσο έλεγχο των Γενοβέζων, κυρίως η πόλη Καφάς (σημερινή Θεοδοσία). Υπήρχαν επίσης ανταγωνιστικές ενετικές αποικίες στην Κριμαία, αλλά ήταν λιγότερο σημαντικές.
Τι εισήγαγαν οι Ιταλοί από την Κριμαία; Σκλάβους κυρίως. Οι Ιταλοί αγόραζαν χιλιάδες σκλάβους για να καλύψουν τις ανάγκες τους στην Ιταλία, στην Ισπανία και κυρίως στις ιταλικές φυτείες με ζαχαροκάλαμα στη Μεσόγειο. Παρακάτω ακολουθεί μια μελέτη για τους Ρώσους σκλάβους και αιχμαλώτους στο Στέμμα της Αραγονίας κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα.
Οι σουλτάνοι της Αιγύπτου αγόρασαν τόσο πολλούς σκλάβους τουρκικής καταγωγής από την Ευρασιατική Στέπα για τον στρατό τους, που στο τέλος εκείνοι τους ανέτρεψαν και δημιούργησαν τη δική τους δυναστεία των Μαμελούκων που ήλεγχε την Αίγυπτο μέχρι τον 19ο αιώνα. Ο Σουλτάνος Μπαϊμπάρς, νικητής των Μογγόλων και των Σταυροφόρων, έχτισε ένα τζαμί σε πόλη της Κριμαίας όπου είχε πουληθεί ως σκλάβος όταν ήταν παιδί.
Το 1900 η Κριμαία ήταν ήδη γνωστή για τον τουρισμό, ειδικά για τον γυναικείο σεξουαλικό τουρισμό. Γυναίκες της ανώτερης τάξης ταξίδευαν εδώ, αναζητώντας τις όποιες υπηρεσίες προσέφεραν Τάταροι οδηγοί. Διαβάστε το «Tipping Tongue» του Τσέχοφ: η σύζυγος ενός αξιωματούχου περιγράφει στον σύζυγό της διακοπές που έκανε στην Κριμαία.
Οσον αφορά το δίπολο Ανατολή – Δύση, το χάσμα είναι ξεκάθαρο και φαίνεται σχεδόν σε οποιονδήποτε εκλογικό χάρτη. Συνοπτικά μπορεί να ειπωθεί ότι η Δυτική Ουκρανία είναι Παλιά Χώρα, η Ανατολική Ουκρανία είναι Νέα Χώρα
Αυτό σημαίνει ότι η Δύση είναι μια ζώνη με συνεχή παρουσία αγροτικής και αστικής ζωής ενώ στη Ανατολή ακόμη και η ανάπτυξη της γεωργίας ήταν ασυνεχής, εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι ανήκει στην Ευρασιατική Στέπα.
Πόλεις των Κιπτσάκων που βρίσκονταν στη σημερινή Ανατολική Ουκρανία καταστράφηκαν από τους Μογγόλους. Κατά την περίοδο της Χρυσής Ορδής, ο Δρόμος του Μεταξιού περνούσε από την περιοχή με αποτέλεσμα να ιδρυθούν σημαντικές πόλεις στο σημερινό Ντονμπάς, τις οποίες κατέστρεψε ο Ταμερλάνος γύρω στο 1400.
Ενώ στη Δύση αναπτύσσονταν η γεωργία και η αστική ζωή, η Ανατολή παρέμενε άγονη. Οποιες πόλεις ιδρύθηκαν εκεί καταστράφηκαν από νέα κύματα κατακτητών – και δεν μπορούσε κανένας να αμυνθεί σε αυτή την ανοιχτή πεδιάδα. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Δύση δεν είχε προβλήματα. Είχε πολλά. Στην πρώιμη νεότερη περίοδο υπέφερε από τον αγροτικό υπερπληθυσμό. Η εξαγωγή σιτηρών στην Ευρώπη μετέτρεψε για δεύτερη φορά τους ντόπιους σε δουλοπάροικους: έπρεπε να παράγουν αρκετά σιτηρά, ούτως ώστε οι ιδιοκτήτες να μπορούν να τα εξάγουν.
Πόλεις της βιομηχανίας
Ωστόσο η δυτική Ουκρανία είχε αδιάκοπη παράδοση σε αντίθεση με την ανατολική, η οποία συχνά δεν είχε καθόλου παράδοση, καθώς μεγάλο μέρος της αποικίστηκε μόνο υπό τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Ενδεικτικές είναι οι περιπτώσεις του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ. Ποια είναι η ιστορία τους;
Το Λουγκάνσκ ιδρύθηκε από τον βρετανό βιομήχανο Τσαρλς Γκασκόιν. Ο Γκασκόιν ήταν εφευρέτης και κατασκευαστής ενός συγκεκριμένου τύπου κανονιών για το ναυτικό πυροβολικό που διαδραμάτισε καθοριστικό πόλεμο στην επιτυχία του Βασιλικού Ναυτικού στους Ναπολεόντειους Πολέμους. Κατά τη διάρκεια του 1770 μετακόμισε στη Ρωσία και ίδρυσε μια σειρά από χυτήρια.
Αντιμετώπιζε, ωστόσο, ένα πρόβλημα. Είχε ανάγκη από κάρβουνο και βάλθηκε να το αναζητά έως ότου το βρήκε στο σημερινό Λουγκάνσκ. Το 1795 ο Γκασκόιν ίδρυσε εκεί ένα χυτήριο που θα γινόταν ο πυρήνας της μελλοντικής πόλης.
Από έναν άλλο βρετανό βιομήχανο, τον Ουαλό Τζον Χιουζ, ιδρύθηκε και το Ντονέτσκ. Το 1869 ίδρυσε ένα εργοστάσιο σε αυτά τα αραιοκατοικημένα εδάφη και ο οικισμός που αναπτύχθηκε γύρω του πήρε το όνομά του (Yuzivka ή Hughesovka). Το 1924 μετονομάστηκε σε Σταλίνο ενώ το 1961 σε Ντονέτσκ.
Το Ντονμπάς δεν έχει πραγματικά προβιομηχανική παράδοση ή ακόμη και προβιομηχανικό πληθυσμό. Αυτή η γη αναπτύχθηκε και κατοικήθηκε πολύ πρόσφατα με έντονη συμμετοχή δυτικού κεφαλαίου και τεχνογνωσίας. Ετσι κατέστη η βιομηχανική καρδιά της ρωσικής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια της ΕΣΣΔ.
Αυτή η βαριά βιομηχανία καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικοοικονομικό τοπίο του Ντονμπάς. Στη Σοβιετική εποχή τα εργοστάσια που ανήκαν σε ξένους κρατικοποιήθηκαν. Αναπτύχθηκαν σημαντικά με την τεχνογνωσία των αμερικανών μηχανικών και την εργασία σκλάβων, των κρατουμένων του Στάλιν.
Στα χέρια της Μαφίας
Και ποια ήταν η κατάληξή τους τη δεκαετία του 1990; Τα οικειοποιήθηκε όλα η Μαφία. Αυτό είναι ένα βρώμικο μυστικό τόσο της ρωσικής όσο και της ουκρανικής ιδιωτικοποίησης: τα πιο πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία παραγωγής εμπορεύσιμων αγαθών κατέληξαν στα χέρια του οργανωμένου εγκλήματος.
Η Μαφία είναι μια οικονομική δομή και χρειάζεται οικονομική βάση για να αναπτυχθεί σωστά. Οι Δυτικοί και οι Σοβιετικοί έστησαν τις βιομηχανίες του Ντονμπάς που τη δεκαετία του 1990 εξαγοράστηκαν από το οργανωμένο έγκλημα σχεδόν τζάμπα. Ετσι, οι εγκληματικές οργανώσεις του Ντονμπάς κατέστησαν οι πιο ισχυρές της Ουκρανίας.
Παρότι η Δυτική Ουκρανία έχει τις δικές της εγκληματικές οργανώσεις, δεν έχει την οικονομική βάση για να υποστηρίξει μαφίες της κλίμακας και της ισχύος του Ντονμπάς. Στη Δύση απλά δεν υπήρχαν τόσο πολλές βιομηχανίες για να λεηλατηθούν από τους μαφιόζους και κάπως, έτσι, οι εγκληματικές οργανώσεις του Ντονμπάς καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό και το πολιτικό τοπίο της χώρας.
Ο πρόεδρος Γιανουκόβιτς, που ανατράπηκε το 2014, ήταν ο εκπρόσωπος της Μαφίας του Ντονμπάς που έλεγχε αυτήν την περιοχή. Η αποπομπή του Γιανουκόβιτς αποτέλεσε απώλεια για το οργανωμένο έγκλημα. Για αυτόν τον λόγο μετατράπηκαν οι μαφιόζοι σε θιασώτες του ρωσικού αλυτρωτισμού, πυροδοτώντας, έτσι, διαδικασίες που στη συνέχεια δεν μπορούσαν να ελέγξουν.