Aνασφάλεια, χάος, σπασμωδικές κινήσεις. Την ώρα που η Μόσχα χτυπούσε το Κίεβο ακόμη και με drone καμικάζι σε πολυκατοικίες, ο διεθνής Τύπος περνούσε από την περιγραφή των ομάδων αλλά και των προσώπων που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν στην πράξη την εξουσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, στη χαρτογράφηση των ισορροπιών ενός ταραγμένου κόσμου μετά το τέλος εποχής για τον «τσάρο της σύγχρονης εποχής».
Συντροφικά μαχαιρώματα στο Κρεμλίνο, ολιγάρχες που θα αναζητούν νέες ισορροπίες, τοπικοί «πολέμαρχοι» με αχαλίνωτες φιλοδοξίες, πυρηνικά όπλα και τεράστια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τα σενάρια «τέλους» για τον Πούτιν, αν τελικά έρθει ως αποτέλεσμα του πολέμου στην Ουκρανία, προσφέρουν μια πρώτη εικόνα για το τι θα μπορούσε να συμβεί αν ανοίξει στη Ρωσία «το κουτί της Πανδώρας». Και στη Δύση, παρότι οι αξιωματούχοι που είναι επιφορτισμένοι με ζητήματα στρατηγικής και ασφάλειας αποφεύγουν να συζητούν ανοιχτά τα δικά τους σενάρια, το βέβαιο είναι -όπως σημειώνει το Politico- ότι αυτά υπάρχουν και γίνονται ολοένα και πιο λεπτομερή.
Ας αρχίσουμε από τις επίσημες δηλώσεις. «Θα είμαι προσεκτικός σε ό,τι αφορά τις εικασίες για την εσωτερική πολιτική κατάσταση στη Ρωσία», δήλωσε την περασμένη εβδομάδα ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, απαντώντας στο ερώτημα πώς προετοιμάζεται η συμμαχία για το ενδεχόμενο ο ρώσος πρόεδρος να αποχωρήσει από την εξουσία. «Ανεξάρτητα από το τι μπορεί να επισημαίνουν διάφορες αναλύσεις, πιστεύω ότι αυτό που πρέπει να κάνουμε στο ΝΑΤΟ είναι να είμαστε προετοιμασμένοι για όλα τα ενδεχόμενα», πρόσθεσε.
Ποια είναι όμως αυτά τα ενδεχόμενα; Καταρχάς, οι αναλυτές συμφωνούν ότι η διαδοχή του Πούτιν δεν θα είναι ένα παιχνίδι με καθαρούς κανόνες. Και ακριβώς επειδή θα πρόκειται για μία πολυπαραγοντική εξίσωση, οι ειδικοί αναμένουν ότι θα προκύψουν διλήμματα που ενδέχεται να αποδειχθούν διχαστικά και για τους συμμάχους εντός του ΝΑΤΟ.
Τα διλήμματα αυτά έχουν εξεταστεί στο παρασκήνιο, πριν καν αρχίσει η οποιαδήποτε διαδικασία για την διαδοχή του Πούτιν. Για παράδειγμα: θα πρέπει η Δύση -και σε ποιο βαθμό θα ήταν εφικτό ή θα αποτελούσε αυταπάτη- να επιδιώξει να επηρεάσει τη διαδικασία διαδοχής; Τι πρέπει να κάνει το ΝΑΤΟ αν μία από τις Δημοκρατίες της ρωσικής ομοσπονδίας διεκδικούσε την ανεξαρτησία της; Και ποια σχέση θα πρέπει να επιδιώξει να οικοδομήσει η ΕΕ και ευρύτερα η Δύση με τον διάδοχο του Πούτιν;
Ας τα δούμε με τη σειρά.
Οπως σημείωσε μιλώντας στο Politico ο πρώην πρεσβευτής της Βρετανίας στη Ρωσία, Λόρι Μπρίστοου, «θα πρέπει να βάλουμε στην άκρη τις αυταπάτες ότι η επόμενη μέρα στη Ρωσία θα είναι η δημοκρατία. Η επόμενη μέρα κατά τη γνώμη μου θα είναι μάλλον μία προβληματική περίοδος». Παρότι η εξουσία του Πούτιν φαντάζει αυτή τη στιγμή αδιαμφισβήτητη, τα δυτικά μέσα ενημέρωσης εκτιμούν ότι η αρνητική τροπή που έχει λάβει η εισβολή στην Ουκρανία, έχει μειώσει την ευχέρεια των κινήσεων του απέναντι σε όσους του ασκούν ακόμη και δημόσια κριτική για τους χειρισμούς του και πιθανόν θα ήθελαν τη θέση του.
Αν τα πράγματα πήγαιναν καλά, το βασικό σενάριο των δυτικών αναλυτών προέβλεπε ότι ο Πούτιν, στο χρόνο που θα επέλεγε ο ίδιος, θα μπορούσε να παραδώσει την κρατική μηχανή και το στρατό της Ρωσίας -που αυτές τις μέρες εκτελεί θανατηφόρες επιδρομές εναντίον αμάχων στην Ουκρανία- σε ένα πρόσωπο που θα συγκέντρωνε την εμπιστοσύνη της εγχώριας ελίτ η οποία ελέγχει σε μεγάλο βαθμό και της πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης. Ιδανικά ο Πούτιν θα ήθελε να παραδώσει την εξουσία σε πρόσωπο της απολύτου εμπιστοσύνης του το οποίο θα είναι αποδεκτό από τους ολιγάρχες της αυλής του (και όσους τον φοβούνται) ώστε να διαιωνίσει το καθεστώς του και να διασφαλίσει ότι κανένας δεν θα επιχειρήσει να βάλει χέρι στην προσωπική του περιουσία.
Διχόνοια στους διαδρόμους του Κρεμλίνου
Ο Μπρίστοου, με την εμπειρία που διαθέτει ως πρεσβευτής της Βρετανίας στη Μόσχα από το 2016 ως το 2020, εκτιμά ότι το κλίμα σύμπνοιας που θα επέτρεπε κάτι τέτοιο έχει πλέον υπονομευθεί και ότι ο ανταγωνισμός για την εξουσία βρίσκεται ήδη στα δωμάτια και στους διαδρόμους του Κρεμλίνου. Και οι παρατηρητές από την πλευρά της Δύσης δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο να «χυθεί αίμα» για τον πολυπόθητο θρόνο που κατέχει σήμερα ο «σύγχρονος Τσάρος», αν ανοίξει και επίσημα η κούρσα της διαδοχής του. «Πιστεύω ότι θα πρέπει να αναγνωρίσουμε με ειλικρίνεια τα όρια των δυνατοτήτων μας να επηρεάσουμε το αποτέλεσμα» επισήμανε ο Μπρίστοου, για τις δυνατότητες παρέμβασης της Δύσης ως προς την έκβαση αυτής της μάχης. Βεβαίως, από την άλλη πλευρά, ο ίδιος αναγνώρισε πως το ενδιαφέρον της Δύσης είναι μεγάλο.
Ο Βασιλιάς Λιρ και η προσωποπαγής εξουσία
Για τον Γουίλιαμ Αλμπερκιου, τον πρώην διευθυντή του Κέντρου Ελέγχου Οπλων του ΝΑΤΟ, η μάχη αυτή μπορεί να εξελιχθεί σε ένα σκηνικό «απολύτως σαιξπηρικό», όπως στον Βασιλιά Λιρ που μια ζωή ήξερε να αφανίζει τους εχθρούς του, ή ακόμη και σε ένα σενάριο που θα θυμίζει Βυζάντιο ή Game of Thrones.
Ομως ο πολύπειρος Αλεξάντερ Βέρσμποου, που διετέλεσε ανώτερος αξιωματούχος των ΗΠΑ αλλά και του ΝΑΤΟ, επισήμανε ότι το πιθανότερο σενάριο παραμένει αυτό της ομαλής διαδοχής από ένα πρόσωπο που θα προέρχεται από το στενό κύκλο του Πούτιν. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος σχολίασε ότι η «αντικατάσταση τυράννων ενέχει πάντα κάποιο ρίσκο να προκληθεί αναταραχή» ενώ τα πράγματα μπορεί πράγματι «να γίνουν απρόβλεπτα όταν μιλάμε για αυταρχικά συστήματα και προσωποπαγείς δικτατορίες».
Η δύναμη είναι η 12η Κεντρική Διεύθυνση
Σε αυτή την περίπτωση, ο διάδοχος του Πούτιν, δεν θα αναλάβει απλώς τις τύχες μιας χώρας. Θα είναι το πρόσωπο που θα ελέγχει το μεγαλύτερο απόθεμα πυρηνικών όπλων στον κόσμο, με χιλιάδες κεφαλές που θα μπορούσαν να προκαλέσουν τεράστια καταστροφή και αμέτρητους θανάτους σε ολόκληρο τον πλανήτη. Εκεί βρίσκεται η δύναμη και από εκεί πηγάζει το εκτόπισμα του ηγέτη της Ρωσίας στη διεθνή σκηνή. Και πάνω σε αυτή τη δύναμη μπορεί να χτίζει και το προφίλ του στο εσωτερικό της χώρας χάρη στο σύστημα της μιντιακής προπαγάνδας που υπηρετεί το Κρεμλίνο.
Το πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας, εκτός από τη στρατηγική του σημασία, είναι λοιπόν κι ένα πολυπόθητο σύμβολο εξουσίας. Και «υπάρχει μια πραγματική πιθανότητα», ανέφερε ο Αλμπερκιου που έχει μελετήσει τα όπλα αυτά ως ειδικός του ΝΑΤΟ, «να υπάρξει θανάσιμος ανταγωνισμός ανάμεσα σε ανθρώπους που θα προσπαθούν να συγκεντρώσουν ισχύ εντός του στρατού, και ιδιαίτερα εντός της 12ης Κεντρικής Διεύθυνσης του ρωσικού υπουργείου Αμυνας, η οποία είναι αρμόδια για τα πυρηνικά βλήματα και ελέγχει το πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας». Πιο απλά, αν θέλεις να κυβερνήσεις τη Ρωσία, πρέπει πρώτα τα ελέγξεις τους πάντες και τα πάντα στην περίφημη 12η Κεντρική Διεύθυνση, που έχει κι αυτή τους εσωτερικούς της ανταγωνισμούς και υπόκειται σε σφαίρες επιρροής.
Κυβερνώντας τη μεγαλύτερη χώρα
Εκτός από πυρηνική δύναμη, η Ρωσία είναι και η μεγαλύτερη σε έκταση χώρα στον κόσμο που εκτείνεται στην Ευρώπη και στην Ασία και από την οροσειρά του Καυκάσου ως την παγωμένη Αρκτική. Παρότι η δεσποτική φιγούρα του Πούτιν προβάλλει σιγουριά για τον έλεγχο των αχανών αυτών εκτάσεων, υπάρχουν ορισμένες ρωσικές Δημοκρατίες με λιγότερο στενούς δεσμούς με τη Μόσχα και κάποιες από αυτές διαθέτουν πολιτικές προσωπικότητες με μεγάλες φιλοδοξίες. Ενδεχόμενο κενό εξουσίας στη μακρινή για αυτές τις Δημοκρατίες Μόσχα θα μπορούσε να προσφέρει τον χώρο και τον χρόνο σε τοπικούς ηγέτες και πολέμαρχους να διεκδικήσουν μεγαλύτερο έλεγχο και εξουσία για τον εαυτό τους.
Κι ενώ οι περισσότεροι αναλυτές πιστεύουν ότι η Ρωσική Ομοσπονδία δεν θα διασπαστεί όσο θα εξελίσσεται η μάχη της διαδοχής, το βλέμμα πολλών πέφτει στον Ραμζάν Καντίροφ, τον επικεφαλής της Ρωσικής Δημοκρατίας της Τσετσενίας. Σε ποια από τις αντιμαχόμενες φατρίες για τον έλεγχο του Κρεμλίνου θα ποντάρει άραγε ο βάναυσος πολέμαρχος, αναρωτιούνται οι αναλυτές, ιδίως μετά τη δημόσια κριτική που άσκησε στο ρωσικό υπουργείο Αμυνας για τον πόλεμο στην Ουκρανία, η οποία περιέργως έγινε ανεκτή από τη Μόσχα; «Μήπως του αρκούν οι γενναίες επιδοτήσεις που έλαβε επί μια δεκαετία από το Κρεμλίνο και θα έρθει εκείνη η ώρα να αποσχιστεί και να αποκτήσει τη δική του μικρή αυτοκρατορία ως ηγέτης της Τσετσενίας και του Νταγκεστάν;» διερωτήθηκε ο Αλμπερκιου, πρώην στέλεχος του ΝΑΤΟ και σήμερα διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου Στρατηγικών Σπουδών του Ηνωμένου Βασιλείου.
Οι δύο τάσεις στην Ευρώπη
Ο Πούτιν είχε και έχει ως τώρα τον δικό του τρόπο να εξουδετερώνει τους αντιπάλους του, όχι μόνο πολιτικά αλλά και βιολογικά. Αν όμως μία νέα ομάδα εξουσίας αναλάβει τον έλεγχο της Ρωσίας υπάρχει πάντοτε ο «κίνδυνος » (για όσους πιστεύουν στις μεθόδους Πούτιν και στην αυταρχική εξουσία) να αρχίσει μια συζήτηση για την ανάγκη μεταρρυθμίσεων και φιλελευθεροποίησης της χώρας, ώστε να υπάρχει χώρος και για την αντίθετη άποψη.
Και κάποιες πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση του ανοίγματος μπορεί να οδηγήσουν και σε προσπάθειες επανεκκίνησης των σχέσεων με χώρες της Ευρώπης αλλά και τις ΗΠΑ, κάτι που συνέβη και κατά το πρώτο διάστημα της προεδρίας του Μπαράκ Ομπάμα με τον Πούτιν. Πιο χαρακτηριστική ήταν ασφαλώς η σχέση με την Γερμανία, ενώ η καλή πολιτική χημεία της Μέρκελ με τον Πούτιν συνδέεται ευθέως με την καταστροφική σήμερα για την Ευρώπη (αλλά προσοδοφόρο επί δεκαετίες για τη Γερμανία) ενεργειακή εξάρτηση ολόκληρης της Γηραιάς Ηπείρου από τη Ρωσία.
Απέναντι σε όσους λοιπόν εντός της Ευρώπης θα επιδιώξουν την επανεκκίνηση των σχέσεων με έναν νέο ηγέτη της Ρωσίας, είναι βέβαιο ότι θα σταθούν εκείνοι που υποστηρίζουν το δόγμα της απομόνωσης για τη Ρωσία ανεξαρτήτως ηγεσίας μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Και αν τα κριτήρια για να αλλάξουν γνώμη όσοι επιμένουν στην άποψη αυτή είναι πχ. να δεχθεί η Ρωσία τη δικαιοδοσία διεθνών οργανισμών για τη διερεύνηση της τέλεσης εγκλημάτων πολέμου στην Ουκρανία (πράγμα απίθανο) ο διχασμός στους κόλπους της ΕΕ είναι ένα πολύ ισχυρό σενάριο.
Επίσης, το ενδεχόμενο μιας δύσκολης και περίπλοκης επόμενης μέρας μετά το «τέλος εποχής» για τον Πούτιν, όταν αυτό έρθει, ενισχύεται από μια απλή και ξεκάθαρη διαπίστωση: οι μόνοι πολιτικοί παράγοντες που ασκούν κριτική στον Πούτιν και, πρώτον, βρίσκονται εν ζωή και, παράλληλα, δεν βρίσκονται στη φυλακή ανήκουν στο δεξιό άκρο του πολιτικού φάσματος και απεχθάνονται την ιδέα της φιλελευθεροποίησης. Επομένως, σύμφωνα με τους περισσότερους αναλυτές, θα πρέπει να περιμένουμε ένα καθεστώς με αντίστοιχα αυταρχική και ίσως και πιο εθνικιστική ιδεολογία αντί για μεταρρυθμίσεις που θα φέρουν τη Ρωσία πιο κοντά στη Δύση.