Τα πάντα είναι πλέον καινούργια, ανήκουστα, συντριπτικά. Οι εξελίξεις ραγδαίες και το μέλλον σίγουρα άδηλο αν όχι σκοτεινό. Εάν πριν από μερικές εβδομάδες κάποιος υποστήριζε πως σε λιγότερο από έναν μήνα σε ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη τα σχολεία θα είναι κλειστά και θα έχουν απαγορευτεί οι δημόσιες συναθροίσεις, εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υφήλιο θα χάσουν τις δουλειές τους, οι ιδιοκτήτες ακινήτων θα λαμβάνουν μειωμένα ενοίκια και οι τράπεζες θα έχουν αναστείλει την πληρωμή δανείων, οι άστεγοι θα διαμένουν δωρεάν σε ξενοδοχεία, στη Νέα Υόρκη θα σκάβουν ομαδικούς τάφους, τα αεροπλάνα δεν θα πετούν, τα πάντα θα υπολειτουργούν και οι κυβερνήσεις θα αναγκαστούν να εγκρίνουν τεράστια, τα μεγαλύτερα στην Ιστορία, πακέτα διάσωσης των οικονομιών και των κοινωνιών τους, κανένας δεν θα έδινε βάση στα λεγόμενά του. Το απίθανο, ωστόσο, κατέστη πραγματικό λόγω ενός φονικό ιού του και τώρα η ανθρωπότητα προσπαθεί να αντιδράσει, όντας ακόμα συγκλονισμένη.
Παρά, όμως τα περισσότερα από 1,6 εκατ. κρούσματα και τους πάνω από 100.000 νεκρούς, οι άνθρωποι ευελπιστούν ότι, κάπως και κάποια στιγμή και αυτή η δραματική κρίση θα περάσει και θα αρχίσουν σιγά σιγά να επιστρέφουν σταδιακά σε μια κάποια κανονικότητα. Η οποία, ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν θα είναι ίδια με την προηγούμενη ενώ πολλοί υποστηρίζουν πως θα είναι εντελώς διαφορετική.
Γνωρίζουμε από την Ιστορία πως οι κρίσεις και οι καταστροφές καταλήγουν να αποτελούν τη βάση για ριζικές αλλαγές, συνήθως ευεργετικές για την πλειονότητα των ανθρώπων. Η ισπανική γρίπη, για παράδειγμα, που έπληξε την ανθρωπότητα το 1918 συνέβαλε στη δημιουργία εθνικών συστημάτων υγείας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ η Μεγάλη Υφεση του 1929 και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έθεσαν, παρότι με ανείπωτο κόστος, τα θεμέλια για το σύγχρονο κράτος πρόνοιας.
Ωστόσο η βελτίωση δεν μπορεί επ’ ουδενί να θεωρείται δεδομένη, γιατί έπειτα από τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου η επιτήρηση των πολιτών κατέστη δόγμα στην Αμερική και ο Τζορτζ Μπους ξεκίνησε δύο πολέμους ενώ η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 επιλύθηκε έτσι ώστε να αποκατασταθούν οι ζημιές των τραπεζών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων εις βάρος της πλειονότητας των πολιτών.
Οσον αφορά την πανδημία του κορονοϊού και το ό,τι επέρχεται, οι οιωνοί είναι τουλάχιστον ανησυχητικοί. Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης «επιταχύνουν τις ιστορικές διαδικασίες. Αποφάσεις οι οποίες υπό κανονικές συνθήκες θα λαμβάνονταν έπειτα από χρόνια διαβουλεύσεων, λαμβάνονται μέσα σε λίγες ώρες», επισήμανε ο ισραηλινός ιστορικός και στοχαστής Γιουβάλ Νόα Χαράρι μιλώντας στους λονδρέζικους Times. Η Κάθριν Φιλπ, εξάλλου, διπλωματική συντάκτρια της έγκριτης βρετανικής εφημερίδας βάλθηκε να προβλέψει, με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, πώς θα είναι ο κόσμος μας όσον αφορά βασικές πτυχές της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, μετά το το τέλος της πανδημίας .
Ισορροπία ισχύος
Η Αμερική του Ντόναλντ Τραμπ όχι μόνον δεν επιθυμεί αλλά και δεν μπορεί, όπως αποδεικνύει με τραγικό τρόπο η κατάσταση που επικρατεί στις ΗΠΑ με τα σχεδόν μισό εκατομμύριο κρούσματα και τους περισσότερους από 20.000 νεκρούς, να ηγηθεί της διεθνούς προσπάθειας που πρέπει να καταβληθεί για την ανάσχεση της πανδημίας. Αποτελεί μια «απίστευτη ατυχία», επισήμανε η αμερικανίδα δημοσιογράφος και ιστορικός Αν Απλμπάουμ, το γεγονός πως ενώπιον της επέλασης του κορονοϊού, τις ΗΠΑ κυβερνά «ο πρώτος πρόεδρος από τον πόλεμο και μετά, ο οποίος αδιαφορεί για την αμερικανική ηγεσία». Την ώρα που αναλυτές δεν αποκλείουν να καταστεί η πανδημία της Covid-19 το «Σουέζ» των ΗΠΑ, σηματοδοτώντας την αρχή του τέλους της αμερικανικής αυτοκρατορίας, η Κίνα, έχοντας καταφέρει να σταθεί στα πόδια της ξανά και να θέσει υπό έλεγχο τη φονική πανδημία που άρχισε από την επικράτειά της, επιδιώκει τώρα να επιστρέψει δυναμικά στη διεθνή σκηνή ως σωτήρας της ανθρωπότητας. Σπεύδοντας να συνδράμει χώρες όπως η Ιταλία, αλλά και γνωρίζοντας πως είναι ο κορυφαίος κατασκευαστής αναπνευστήρων και μασκών στον κόσμο. Σύμφωνα με τον Γουίλιαμ Χέιγκ, πρώην υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας, η Κίνα θα βγει από την κρίση ακόμα πιο ισχυρή και με μια ταχύτατα αναπτυσσόμενη οικονομία.
Αυταρχισμός κατά δημοκρατίας
Το γεγονός ότι η Κίνα δείχνει να έχει θέσει υπό έλεγχο την εξάπλωση του νέου κορονοϊού στην επικράτειά της είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν να διερωτώνται κάποιοι κατά πόσον και άλλες κυβερνήσεις θα μπορούσαν να κάνουν το ίδιο εάν κατείχαν τις εξαιρετικές, σχεδόν απόλυτες αν όχι αυταρχικές, εξουσίες του Πεκίνου. Και η αξιοποίηση προηγμένων τεχνολογιών επιτήρησης από τις κινεζικές αρχές εκτιμάται πως θα επαναφέρει αναπόφευκτα στο προσκήνιο το ζήτημα της προστασίας της ιδιωτικότητας και της αξιοποίησης των αποκαλούμενων Μεγάλων Δεδομένων (Big Data) στις χώρες της Δύσης.
Τον κίνδυνο να αντλήσουμε «λάθος διδάγματα» από την πανδημία, υποθέτοντας, για παράδειγμα, πως ο απομονωτισμός και ο αυταρχισμός αποτελούν τελικά τη μοναδική σωτηρία από την «απόλυτη ασθένεια» που πλήττει ανελέητα τον υπερ-συνδεδεμένο κόσμο μας, τον επισήμανε στους Times, ένας άλλος βρετανός πρώην υπουργός Εξωτερικών, o Ντέιβιντ Μίλιμπαντ. «Δεν είναι ότι τα αυταρχικά καθεστώτα αντιμετώπισαν επαρκώς την κατάσταση ενώ οι δημοκρατίες απέτυχαν», υποστήριξε, υπενθυμίζοντας πως τόσο η Ταΐβάν όσο και η Νότια Κορέα, χώρες δημοκρατικές, αντέδρασαν υποδειγματικά ενώπιον του κορονοϊού.
Απομονωτισμός κατά πολυμέρειας
Δεδομένου ότι δεν γνωρίζει σύνορα ο κορονοϊός, και πλήττει συγχρόνως ολόκληρο τον πλανήτη, ο κόσμος θα έπρεπε να αντιδράσει άμεσα και κυρίως από κοινού για την αντιμετώπισή του. Δυστυχώς, όμως, διαπιστώνεται πως «μια συλλογική παράλυση έχει πλήξει τη διεθνή κοινότητα. Φαίνεται πως δεν υπάρχουν ενήλικες στο δωμάτιο. Εάν η κάθε χώρα κάνει το δικό της, αδιαφορώντας παντελώς για τους άλλους, θα επέλθει το χάος», προειδοποιεί ο Χαράρι, υπενθυμίζοντας ότι, λόγω της σταδιακής αποστασιοποίησης των ΗΠΑ από τη διεθνή σκηνή και της ολοένα αυξανόμενης καχυποψίας με την οποία αντιμετωπίζεται τα τελευταία χρόνια από πολλούς ηγέτες η πολυμέρεια στις διεθνείς σχέσεις, σημαντικοί παγκόσμιοι οργανισμοί έχουν πλέον περιορισμένη ισχύ.
Πολλά κράτη, επικαλούμενα την ασφάλεια της εθνικής κυριαρχίας τους, δεν επιτρέπουν (όπως οφείλουν, σύμφωνα με διεθνή πρωτόκολλα και συμβάσεις) στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας να δράσει ελεύθερα για την ανάσχεση της πανδημίας ενώ, όταν ο γ.γ του ΟΗΕ έκανε λόγο για την «χειρότερη κρίση» στην ιστορία του οργανισμού, ελάχιστοι έδωσαν τη δέουσα σημασία. Παρά τις έκτακτες τηλεδιασκέψεις και της Ομάδας των Επτά και της Ομάδας των Είκοσι, οι ισχυροί του πλανήτη δεν κατάφεραν να καταλήξουν σε σημαντικές αποφάσεις λόγω της επιμονής των ΗΠΑ να κάνουν λόγο ακόμα για «ιό της Γουχάν». Στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ η Ρωσία μπλόκαρε τις προσπάθειες για να καταστεί δυνατή η εξ αποστάσεως ψηφοφορία και, την προηγούμενη Τρίτη, ο Ντόναλντ Τραμπ άσκησε δριμεία κριτική κατά του ΠΟΥ, κατηγορώντας τον οργανισμό ότι υπήρξε πολύ ανεκτικός με την Κίνα. Σύμφωνα με τον Στίβεν Γουόλτ, καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο Χάρβαρντ, ο κόσμος μετά το τέλος της πανδημίας θα είναι «λιγότερο ανοιχτός, λιγότερο εύρωστος οικονομικά και λιγότερο ελεύθερος».
Το μέλλον της Ευρώπης
Το ότι ο Βίκτορ Ορμπαν κυβερνά πλέον με διατάγματα την Ουγγαρία πέρασε σχεδόν στα ψιλά, δεδομένου ότι οι Βρυξέλλες αυτήν την περίοδο ανησυχούν (ή μάλλον πρέπει να ανησυχούν) πρωτίστως για την επιβίωση της ΕΕ. Οι Ιταλοί και μαζί τους και οι Ισπανοί εξακολουθούν να προειδοποιούν για το ενδεχόμενο κατάρρευσης της ευρωζώνης, ακόμα και διάλυσης της Ενωσης ενώ κατά πόσο η συμφωνία για «πακέτο κορονοϊού» ύψους 540 δισεκ. ευρώ που εγκρίθηκε την Πέμπτη από τους ευρωπαίους υπουργούς Οικονομικών θα αποτελέσει εφαλτήριο για ακόμη πιο φιλόδοξες ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, όπως ζήτησαν Μαδρίτη Ρώμη, Παρίσι, Αθήνα και άλλες χώρες του Νότου θα φανεί σύντομα. Προς το παρόν πάντως σχεδόν επτά στους δέκα Ιταλούς θεωρούν πως οι Βρυξέλλες αδικούν την πατρίδα τους. Οσον αφορά την πάλαι ποτέ ντε φάκτο ηγέτιδα της Ευρώπης, η Ανγκελα Μέρκελ, παρότι αναγνωρίζει πως η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη κρίση στην Ιστορία της, εξακολουθεί να αντιστέκεται στα ευρωομόλογα.
Ο αναπτυσσόμενος κόσμος
Το ότι ο κορονοϊός δεν έχει εξαπλωθεί ακόμα στις χώρες της Αφρικής και του υπόλοιπου αναπτυσσόμενου κόσμου δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση ότι η καταστροφή έχει αποφευχθεί, γιατί σε πολλά από αυτά τα κράτη ακόμα και οι απλές οδηγίες περί συχνού πλυσίματος των χεριών είναι σχεδόν αδύνατο να ακολουθηθούν, όχι λόγω της αδιαφορίας ή της ανευθυνότητας των πολιτών αλλά εξαιτίας της ανυπαρξίας βασικών υποδομών. «Η Αφρική ενδέχεται να υποστεί τα χειρότερα αλλά δεν θα είναι η τελευταία. Εάν ο ιός δεν νικηθεί στην Αφρική, απλά θα επιστρέψει στον υπόλοιπο κόσμο», προειδοποίησε ο Αμπίι Αχμέντ, ο πρωθυπουργός της Αιθιοπίας που πέρυσι τιμήθηκε με το Νομπέλ Ειρήνης για τις προσπάθειές του να ξαναρχίσει τις συνομιλίες με τη γειτονική Ερυθραία, δίνοντας, έτσι, τέλος σε μια εικοσαετή διαμάχη μεταξύ των δύο χωρών.
Σύμφωνα με τη βρετανική ΜΚΟ International Crisis Group η πανδημία του κορονοϊού ενδέχεται όχι μόνον να δημιουργήσει νέα κύματα προσφύγων και μεταναστών αλλά και να επιφέρει αναζωπύρωση των συρράξεων σε πολλά εύθραυστα κράτη του κόσμου. Εξίσου πιθανό θεωρείται το ενδεχόμενο κάποια από τα αποκαλούμενα κράτη-παρίες να εκμεταλλευτούν τον καθολικό πανικό προς όφελός τους. Την προηγούμενη εβδομάδα, ωσάν να μην τρέχει τίποτα, η Βόρεια Κορέα προέβη σε νέα δοκιμή βαλλιστικών πυραύλων.
Η κλιματική αλλαγή
Την περασμένη εβδομάδα οι βρετανικές Αρχές ανακοίνωσαν τη ματαίωση της Διάσκεψης για το Κλίμα του ΟΗΕ (COP26) που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί τον ερχόμενο Νοέμβριο στη Γλασκόβη, δεδομένου ότι η πανδημία έχει καταστήσει αδύνατη και τη διεξαγωγή των απαραίτητων προπαρασκευαστικών εργασιών. Και στις ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ ανακοίνωσε πως οι παραβάτες της περιβαλλοντικής νομοθεσίας δεν θα τιμωρούνται, αρκεί να μπορούν να αποδείξουν πως η αιτία ήταν η πανδημία. Με λίγα λόγια τα περιθώρια διεθνούς συνεργασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στην παρούσα φάση είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Κάποιοι, ωστόσο, θεωρούν πως η κατακόρυφη πτώση των τιμών του πετρελαίου και η αστάθεια που επικρατεί στις πετρελαϊκές αγορές θα μπορούσαν να επιφέρουν ακόμα και το τέλος της βιομηχανίας των ορυκτών καυσίμων προς όφελος του πλανήτη και της ανθρωπότητας.
Το τέλος των μετρητών
Στο ελάχιστο μειώθηκαν μέσα σε λίγες εβδομάδες σε ολόκληρο τον κόσμο οι συναλλαγές με μετρητά λόγω του φόβου μετάδοσης του φονικού κορονοϊού μέσω της ανταλλαγής χρημάτων. Τώρα εκτιμάται πως έως το τέλος της πανδημίας οι πληρωμές με κάρτα θα έχουν καταστεί ο κανόνας. Σημαντική αύξηση παρουσιάζουν επίσης οι πληρωμές μέσω ειδικών διαδικτυακών εφαρμογών με πολλούς να προβλέπουν το επικείμενο τέλος των μετρητών. Υφίστανται, ωστόσο, κάποια ζητήματα που πρέπει να διευθετηθούν, όπως το γεγονός, για παράδειγμα, πως υπάρχουν ακόμα κάποιοι άνθρωποι (πχ 1,3 εκατ. στη προηγμένη Βρετανία, κυρίως ηλικιωμένοι και φτωχοί) που δεν έχουν τραπεζικό λογαριασμό, κινδυνεύοντας, έτσι, να βρεθούν στο περιθώριο μιας κοινωνίας δίχως μετρητά χρήματα.
Εργασία από το σπίτι
Καθώς εκατομμύρια άνθρωποι εργάζονται πλέον από τα σπίτια τους, οι εταιρείες ανακαλύπτουν τα οφέλη της μείωσης των γενικών εξόδων τους ενώ οι εργαζόμενοι είναι ευγνώμονες που δεν υποχρεούνται να στοιβάζονται καθημερινά σε κατάμεστα με κόσμο μέσα μαζικής μεταφοράς. Την ίδια ώρα, όμως, κάποιοι δυσκολεύονται ιδιαίτερα να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες εργασίας, ειδικά οι γονείς που καλούνται να προσέχουν και να διαβάζουν και να ψυχαγωγούν τα παιδιά τους εν ώρα εργασίας. Ολοι όσοι έβλεπαν τη δουλειά τους ως διαφυγή από το σπίτι αδημονούν να επιστρέψουν στα γραφεία τους ενώ κάποιοι άλλοι θα δυσκολευτούν ιδιαίτερα να προσαρμοστούν εκ νέου στο παλιό καθεστώς. Πάντως οι υπέρμαχοι των ευέλικτων μορφών εργασίας μιλούν ήδη για το τέλος του «θεσμού» της παρουσίας (presenteeism) και τη δημιουργία ενός νέου εργασιακού μοντέλου.