Κάθε βράδυ, οι τουρίστες της Λισαβόνας συνωστίζονται στα παλιά σοκάκια της πόλης βγάζοντας selfies και γεμίζοντας ασφυκτικά τα μπαράκια της πόλης, πριν καταλήξουν στο εστιατόριο όπου θα δειπνήσουν. Η εικόνα είναι σχεδόν ειδυλλιακή και ο τομέας της εστίασης της πόλης δείχνει ανθηρός, αλλά στην άλλη πλευρά της πόλης, χιλιάδες Πορτογάλοι αντιμετωπίζουν την καθημερινότητά τους με άγχος, καθώς δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στην εξόφληση των ενοικίων των σπιτιών τους.
Τα 930 ευρώ το μήνα καθαρά που κερδίζει η Μαργκαρίντα Κουστόντιο δεν αρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες της ίδιας και της τρίχρονης κόρης της, καθώς τα 700 από αυτά καταλήγουν στο ενοίκιο του σπιτιού της. Η δουλειά της είναι καλή, με τα στάνταρντ της αγοράς εργασίας, αλλά η αμοιβή της δεν αρκεί σε μια χώρα όπου οι τιμές των ενοικίων βρίσκονται σε απόλυτη ανακολουθία με τους συγκριτικά χαμηλούς μισθούς της μεσαίας τάξης.
Εργάτες και μεσοαστοί στην Πορτογαλία γνωρίζουν πολύ καλά πώς είναι να ζεις σε μια χώρα που γλίτωσε παρά τρίχα από τα σαγόνια της οικονομικής κρίσης του 2008, μόνο και μόνο για να συρθεί, εξαντλημένη, στα πρόθυρα μιας επακόλουθης στεγαστικής κρίσης, αναφέρει ρεπορτάζ της Guardian.
Η οικονομική ανάκαμψη της Πορτογαλίας, που τροφοδοτείται από την απορρύθμιση της αγοράς και από μια σειρά προγραμμάτων που έχουν σχεδιαστεί για να προσελκύσουν ξένες επενδύσεις, έχει στρεβλώσει την αγορά στέγης πέρα από κάθε αναγνώριση, σε έναν τόπο όπου ο μηνιαίος κατώτατος μισθός είναι 760 ευρώ και όπου το 50% του πληθυσμού κερδίζουν λιγότερα από 1.000 ευρώ το μήνα.
Η απελευθέρωση της αγοράς ενοικίασης, η έκδοση «χρυσής βίζας» που χορηγεί άδειες διαμονής με αντάλλαγμα την αγορά ακινήτων αξίας 500.000 ευρώ και άνω, η εισαγωγή φορολογικού «καθεστώτος μη συνήθους διαμονής» για αλλοδαπούς και, πιο πρόσφατα, η δημιουργία μιας ειδικής βίζας για ψηφιακούς νομάδες, που επιτρέπει στους εύπορους αλλοδαπούς να εργάζονται εξ αποστάσεως και να πληρώνουν φορολογικό συντελεστή μόλις 20%, έχουν φέρει τα πράγματα σε αδιέξοδο.
Σημαντικό ρόλο –ίσως τον πιο προφανή– παίζει και η απόσυρση διαμερισμάτων από την εγχώρια αγορά ενοικιάσεων, ώστε να μετατραπούν σε προσοδοφόρες βραχυχρόνιες ενοικιάσεις. Και η κρίση που διαδραματίζεται τώρα στη Λισαβόνα, το Πόρτο και άλλες πορτογαλικές πόλεις, δεν ήταν ακριβώς απρόβλεπτη – ούτε μοναδική στο είδος της.
Πριν από έξι χρόνια, ο ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ για τη στέγαση προειδοποίησε ότι ο «αχαλίνωτος τουρισμός» θα υπονόμευε το δικαίωμα στη στέγαση για τους πιο ευάλωτους ανθρώπους της Πορτογαλίας, και προέβλεψε ότι η επιδείνωση της στέγασης και των συνθηκών διαβίωσης θα οδηγούσε στην εμφάνιση μιας «νέας κατηγορίας νεόπτωχων».
Τα χνάρια της χώρας της Ιβηρικής ακολουθεί πιστά και η Ελλάδα. Με εξαίρεση τα κίνητρα για τους ψηφιακούς νομάδες, η χώρα μας έχει ενεργοποιήσει όλα τα υπόλοιπα κίνητρα για την προσέλκυση ξένων επενδυτών, ενώ ο πειρασμός του εύκολου και γρήγορου κέρδους που προσφέρει η βραχύχρονη ενοικίαση διαμερισμάτων σε τουρίστες, έχει αυξήσει ασύμμετρα τις τιμές των ενοικίων – με αποτέλεσμα η νέα γενιά να αναβάλει τον οικιστικό και οικονομικό απογαλακτισμό από την οικογένεια.
Οικονομολόγοι στο πανεπιστήμιο της Λισαβόνας χαρακτηρίζουν την αντιδιαστολή ανάμεσα στους χαμηλούς μισθούς και τα υψηλά ενοίκια ως«παρανοϊκή». Υπάρχουν οικογένειες που δεν στέλνουν τα παιδιά τους σε πανεπιστήμια μακριά από τον τόπο διαμονής τους, γιατί δεν αντέχουν τις τιμές ενοικίου των διαμερισμάτων. Υπάρχουν νέοι επαγγελματίες με μισθούς 1.000 ευρώ το μήνα, που είναι αδύνατο να ζήσουν μόνοι τους.
Η φιλελευθεροποίηση και η απελευθέρωση της αγοράς ακινήτων μεταξύ 2009 και 2012 κατάργησε όλους τους ελέγχους των ενοικίων, ενώ οι ισόβιες μισθώσεις και οι κατασκευαστές πήραν φορολογικά κίνητρα για την ανακαίνιση εγκαταλελειμμένων και ημικατεστραμμένων κτιρίων, χωρίς καμία απαίτηση εγγύησης ποσοστού για κοινωνική στέγαση. Ακολούθησε το πρόγραμμα για τους αλλοδαπούς κατοίκους, οι «χρυσές βίζες» και η άφιξη της Airbnb και των βραχυχρόνιων μισθώσεων.
Οι ανησυχίες αυξάνονται τώρα για την τεράστια εισροή ψηφιακών νομάδων –αλλοδαπών που εργάζονται εξ αποστάσεως–, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν βίζα από τον περασμένο Οκτώβριο, εάν μπορούν να ανταποκριθούν σε μια σειρά από προϋποθέσεις, που περιλαμβάνουν μηνιαίες απολαβές άνω των 3.040 ευρώ – τέσσερις φορές τον μέσο μισθό της Πορτογαλίας.
Σύμφωνα με το Nomad List, μια παγκόσμια διαδικτυακή κοινότητα απομακρυσμένων εργαζομένων, υπάρχουν τώρα 15.200 τέτοια άτομα μόνο στη Λισαβόνα. Και αυτό είναι μόνο η αρχή. Την πρωταπριλιά του 2023, δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές κατάκλυσαν το κέντρο της Λισαβόνας για να διαμαρτυρηθούν για την κρίση των ακινήτων.
Η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Πορτογαλίας, η οποία κέρδισε μια απροσδόκητη απόλυτη πλειοψηφία στις πρόωρες γενικές εκλογές του περασμένου έτους, λέει ότι έχει ήδη θέσει τη στεγαστική κρίση στην κορυφή των προτεραιοτήτων της. Προτεραιότητά της, λέει ο εκπρόσωπος του υπουργείου Στέγασης και Υποδομών, είναι να επαναφέρει ρυθμίσεις στην αγορά, που θα εξασφαλίζουν τη στέγαση των ασθενέστερων οικονομικά κατοίκων.
Η κυβέρνηση ανακοίνωσε επίσης μέτρα για να σταματήσει το σύστημα της «χρυσής βίζας», κήρυξε μορατόριουμ για τις βραχυπρόθεσμες άδειες εκμίσθωσης –εκτός από αυτές σε λιγότερο κατοικημένες περιοχές– και εισήγαγε μια νέα επιδότηση ενοικίου, που υποστηρίζει περισσότερα από 185.000 άτομα.
Αλλες πρωτοβουλίες που ανακοινώθηκαν πρόσφατα, περιλαμβάνουν την αύξηση του αποθέματος κατοικιών μέσω ανέγερσης, ανακαίνισης και μετατροπής, και την προσφορά φορολογικών απαλλαγών σε ιδιοκτήτες που προσφέρουν πιο προσιτά ενοίκια. Το δημοτικό συμβούλιο της Λισαβόνας, εν τω μεταξύ, έχει ήδη ξεκινήσει ένα εννεαετές σχέδιο επένδυσης 800 εκατομμυρίων ευρώ, για να προωθήσει την κατασκευή οικονομικών κατοικιών.
Αλλά για τους άμεσα ενδιαφερόμενους, που παλεύουν να καλύψουν τα έξοδα ενοικίου, ή ψάχνουν για λογικές τιμές ώστε να ξεκινήσουν την καριέρα τους, το πρόβλημα είναι πολύ πιο άμεσο, και η λύση πολύ πιο απλή. Υπάρχουν 48.000 άδεια σπίτια μόνο στη Λισαβόνα – και 750.000 συνολικά σε ολόκληρη την Πορτογαλία. Αν αυτά μπουν στην αγορά ενοικίου με ευνοϊκές κανονιστικές ρυθμίσεις, η εργατική τάξη θα πάρει μια πρώτη οικιστική ανάσα.