Στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, οι κάτοικοι τα λένε «μπλόκι» – τα μπλοκ. Είναι ένα απομεινάρι της σοβιετικής εποχής, από το οποίο οι σύγχρονες πόλεις δεν έχουν καταφέρει να απαλλαγούν, οι τεράστιες πολυκατοικίες που χτίστηκαν στα χρόνια της σοβιετικής κατοχής και στις οποίες ζουν ακόμη σήμερα εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι.
Μηχανικοί και αρχιτέκτονες προσπαθούν τώρα να δώσουν μια δεύτερη ζωή στις τεράστιες πολυκατοικίες που έρχονται σε εντυπωσιακή αντίθεση με τα σύγχρονα κτίρια σε όλες τις πόλεις του πρώην σοβιετικού μπλοκ. Το ρεπορτάζ του BBC καταγράφει τις προσπάθειες αυτές να έρθουν τα παλιά και ταλαιπωρημένα κτίρια στη σύγχρονη εποχή.
Ο πρώην μηχανικός Χρίστο Χρίστοφ είναι ένας από τους παλαιότερους κατοίκους ενός από τα ψηλότερα κτίρια στην πόλη Γκάμπροβο της Βουλγαρίας. Σε ηλικία σχεδόν 90 ετών πλέον, ο Χρίστοφ ζει στο μπλοκ από τότε που αυτό χτίστηκε πριν από τρεις δεκαετίες. Το μπλοκ σχεδιάστηκε τη δεκαετία του 1970, πριν από την άφιξη των προτύπων ενεργειακής απόδοσης στη Βουλγαρία, και ολοκληρώθηκε το 1994.
Μέχρι το 2020, αυτός ο πύργος 16 ορόφων ήταν χαρακτηριστικός των πολυκατοικιών που κυριαρχούν όχι μόνο του Γκάμπροβο, αλλά και σε πόλεις σε όλη την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Πολλά από αυτά τα μπλοκ είναι κρύα και ακριβά στη θέρμανση. Σήμερα, το μπλοκ του Χριστόφ είναι ζεστό και χωρίς υγρασία και οι λογαριασμοί ενέργειας είναι οι μισοί από ό,τι ήταν παλιά.
Η αλλαγή οφείλεται σε πλήρη ενεργειακή αναβάθμιση του κτιρίου, που συντονίζεται από τον ίδιον τον Χριστόφ. Απαιτούσε τη σύμφωνη γνώμη κάθε κατοίκου της πολυκατοικίας για να προχωρήσει και τα κατάφερε. «Μερικοί μάς ταλαιπώρησαν», λέει στο BBC. «Αλλά ζουν 80 οικογένειες εδώ και ακόμη και με πλήρη χρηματοδότηση, κάποιοι άνθρωποι, όπως είναι κατανοητό, χρειάστηκαν προσπάθεια για να πειστούν», προσθέτει. «Αυτά είναι τα σπίτια τους».
Τώρα ο τσιμεντόλιθος, που έμεινε γυμνός για δεκαετίες, είναι καλά μονωμένος, τα παλιά του μπαλκόνια είναι κλειστά και το κτίριο είναι βαμμένο με καθαρά παστέλ χρώματα, γράφει η Λόρα Κόουλ, στο βρετανικό Μέσο. Ως ένα από τα πρώτα τετράγωνα που ανακαινίστηκαν στο Γκάμπροβο, το συγκεκριμένο μπλοκ σηματοδότησε την έναρξη μιας ριζικής αλλαγής στην πόλη. Και ο μετασχηματισμός του Γκάμπροβο είναι με τη σειρά του μέρος μιας αλλαγής που συμβαίνει σε εκατοντάδες πόλεις της περιοχής, καθώς οι μετακομμουνιστικές χώρες προσπαθούν να αναβαθμίσουν τις πολυκατοικίες τους.
Καθώς η κλιματική αλλαγή ασκεί πίεση στις πόλεις να χρησιμοποιούν λιγότερη ενέργεια για τη θέρμανση και την ψύξη των κτιρίων και για να βοηθήσουν τους κατοίκους να προστατευτούν από τις ακραίες θερμοκρασίες, ο αγώνας για την ανακατασκευή αυτών των πολυκατοικιών γίνεται όλο και πιο επείγων.
Η ταχεία αστικοποίηση των πρώην κομμουνιστικών χωρών στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα σημαίνει ότι τα τεράστια μπρουταλιστικού ρυθμού μπλοκ είναι πανταχού παρόντα. Αν και υπήρξαν πολλές εξελίξεις στο σχεδιασμό τους, από τα προκατασκευασμένα πάνελ έως τις μοντερνιστικές πολυκατοικίες, όλα είχαν συνήθως κάτι κοινό: γυμνούς εξωτερικούς τοίχους από σκυρόδεμα ή τούβλο, με ελάχιστη ή ανύπαρκτη μόνωση.
Περίπου το ένα τρίτο του βουλγαρικού πληθυσμού ζει σε διαμερίσματα που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια του κομμουνισμού, παρόμοιο ποσοστό όπως στην Τσεχική Δημοκρατία και την Πολωνία. Στη Λετονία πάνω από το 50% ζει στα πρώην κομμουνιστικά μπλοκ, ενώ στην Εσθονία το ποσοστό φτάνει το 70%.
Ο Μάιλς Γκλέντινινγκ, καθηγητής Αρχιτεκτονικής Συντήρησης στη Σχολή Αρχιτεκτονικής και Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Εδιμβούργου, λέει στο BBC ότι τα μοντερνιστικά συγκροτήματα κατοικιών στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη συνήθως δεν έχουν ίδιο επίπεδο δημόσιου στιγματισμού με εκείνα στις δυτικές πόλεις. Αποτελούν απλώς μέρος της καθημερινής ζωής των πόλεων. Αλλά καθώς τα μπλοκ γερνούν και γίνονται ανεπαρκή όσον αφορά την ενεργειακή απόδοση, τίθεται πιεστικά για τις πόλεις το ερώτημα τι να τα κάνουν, να τα κατεδαφίσουν ή να τα μετασκευάσουν;
Η κατεδάφιση δεν είναι δημοφιλής επιλογή και σπάνια είναι εφικτή. Στη Βουλγαρία, ένα υψηλό επίπεδο ιδιωτικής ιδιοκτησίας, περίπου στο 85%, σημαίνει ότι τα κτίρια θα ήταν προβληματικό να γκρεμιστούν και να χτιστούν εκ νέου. Επιπλέον, η ανοικοδόμηση κατοικιών είναι πολύ ακριβή. Μια μελέτη από ερευνητές στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ταλίν, στην Εσθονία, διαπίστωσε ότι η κατεδάφιση των μπλοκ για την ανοικοδόμηση παρόμοιων κατοικιών στη χώρα θα κοστίσει τρεις έως τέσσερις φορές περισσότερο από μια ολική μετασκευή.
«Για πολλούς λόγους, τα μπλοκ είναι πιθανό να μείνουν», λέει στο BBC ο Ντράγκομιρ Τσάνεφ, διευθυντής της EnEffect, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού ενεργειακής απόδοσης στη Σόφια της Βουλγαρίας. Αν και πολλά βουλγαρικά διαμερίσματα έχουν ξεπεράσει την προβλεπόμενη διάρκεια ζωής των 50 ετών, «ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι δεν είναι αναγκαστικά λιγότερο δομικά σταθερά από τα νεότερα κτίρια, αρκεί να είναι καλά συντηρημένα».
Χρειάζονται περισσότερα δεδομένα για την πλήρη κατανόηση της εικόνας, προσθέτει ο Τσάνεφ, ειδικά για την ενεργειακή απόδοση. Τα περισσότερα από τα μπλοκ εμπίπτουν στις ενεργειακές κλάσεις E, F και G της ΕΕ, τα συγκροτήματα με τη χειρότερη απόδοση δηλαδή.
Μεταξύ των ισχυρότερων μοχλών για τις ενεργειακές ανακαινίσεις είναι οι εθνικοί στόχοι απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές και τα προγράμματα ανακαίνισης που υποστηρίζονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τα κτίρια ευθύνονται για το 40% της κατανάλωσης ενέργειας και το 36% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι κυβερνήσεις έχουν αποφασίσει ευρέως ότι ο εκσυγχρονισμός του κτιριακού αποθέματος της ηπείρου είναι το κλειδί για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Μια στρατηγική που δημοσιεύθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2020 αποσκοπεί στον διπλασιασμό των ποσοστών ενεργειακής ανακαίνισης έως το 2030.
Ο Τσάνεφ βλέπει μια «τεράστια όρεξη» για ανακαίνιση κτιρίων στη Βουλγαρία. Στον τελευταίο κύκλο χρηματοδότησης για πλήρη επιχορήγηση, υποβλήθηκαν 3.068 αιτήσεις από κτίρια. Υπήρχε αρκετή χρηματοδότηση μόνο για τα 756. «Οι ανεπιτυχείς προτάσεις αντιπροσωπεύουν χρόνο και χρήμα που οι κάτοικοι διέθεσαν στα κτίριά τους», λέει. Ολοι θα έπρεπε να λάβουν 100% συναίνεση από τους γείτονες, μια τεράστια πρόκληση, και έχουν ήδη ξοδέψει χρήματα σε τεχνικούς και ενεργειακούς ελέγχους. «Οι κάτοικοι καταλήγουν απογοητευμένοι με την ανακαίνιση. Από τεχνικής πλευράς, οι ανακαινίσεις προχωρούν πολύ αργά».
Στο Γκάμπροβο, η Λεωφόρος Μογκίλιοφ δίνει μια καλή εικόνα της κατάστασης. Εννέα μπλοκ σε αυτήν υπέβαλαν αίτηση για τον πρόσφατο γύρο χρηματοδότησης και μόλις ένα την κέρδισε. Το μισό τετράγωνο, που ανακαινίστηκε, κέρδισε ακόμη και βραβεία για την καλύτερη πρόσοψη.
Κάτω από το μη ανακαινισμένο τμήμα, ένα εστιατόριο είναι γεμάτο με ντόπιους το μεσημέρι. Οι επισκέπτες μοιράζονται πιάτα με ψητό κεμπάπτσε και συνομιλούν.
«Θέλαμε να υποβάλουμε αίτηση», λέει στο BBC ένας από τους θαμώνες που μένει σε ένα από τα διαμερίσματα, ζητώντας να διατηρήσει την ανωνυμία του. «Η πλειοψηφία από εμάς συμφωνούσαμε να αναζητήσουμε πλήρη κρατική χρηματοδότηση, αλλά κάποιοι δεν ήθελαν».
«Κάναμε αίτηση, αλλά δεν μας την ενέκριναν», λέει μια άλλη κάτοικος, η Τεοντόρα, η οποία μένει σε ένα μπλοκ που δεν κατάφερε να λάβει χρηματοδότηση. «Θέλουμε να είμαστε πιο ενεργειακά αποδοτικοί, επομένως θα το κάνουμε μόνοι μας». Λέει ότι θα μονώσει το διαμέρισμά της με εξωτερική μόνωση.
Το να μονωθεί ένα μεμονωμένο διαμέρισμα με αυτόν τον αποσπασματικό τρόπο είναι κάτι που δεν συμβουλεύει η Τζβέτα Νανιόβα, ειδικός σε θέματα ενεργειακής απόδοσης. «Μπορεί να παρακάμψει μια κτιριακή εφαρμογή», λέει, και προσθέτει ότι παρουσιάζει κινδύνους πυρασφάλειας. Αλλά μπορεί να καταλάβει τη λογική. «Οι άνθρωποι θέλουν να εξοικονομήσουν χρήματα και είναι απογοητευμένοι με τις επιχορηγήσεις», λέει.
Η Νανιόβα είναι ιδιοκτήτρια ενός «one-stop shop» στη Σόφια. Ο στόχος των καταστημάτων – η βάση του σχεδίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τα κτίρια – είναι να λειτουργήσουν ως το πρώτο σημείο όπου οι κάτοικοι θα ενημερωθούν για τις απαιτήσεις της μετασκευής και θα αποκτήσουν εύκολη πρόσβαση στους εμπλεκόμενους φορείς. «Δεν πρέπει όλοι να έχουν πτυχίο μηχανικού ή αρχιτεκτονικής. «Εχουμε ειδικούς στον τομέα», λέει στο BBC.
Η Βουλγαρία, πιστεύει η Νανιόβα, πρέπει να κινηθεί προς ένα μοντέλο που να βασίζεται περισσότερο στην αγορά. «Δεν υπάρχουν αρκετά κρατικά χρήματα για να χρηματοδοτηθούν όλες οι ανακαινίσεις», λέει.
Άλλες χώρες ακολουθούν διαφορετική προσέγγιση. Η Λιθουανία αποτελεί ένα επιτυχημένο παράδειγμα, κυρίως με το Βίλνιους και την «πρωτεύουσα ανακαίνισης» Μαριαγιαμπολέ. «Αυτό απου βοηθά περισσότερο είναι ότι το δάνειο συνδέεται με το κτίριο, όχι με τους μεμονωμένους κατοίκους», λέει η Νανιόβα. Με άλλα λόγια, εάν ένα διαμέρισμα πουληθεί, το δάνειο παραμένει στην ιδιοκτησία, όχι στο άτομο. Για τους κατοίκους με χαμηλότερο εισόδημα, παρέχεται επίσης οικονομική βοήθεια.
«Η Λιθουανία ξεκίνησε πριν από 10 χρόνια και προσπαθούμε να καλύψουμε τη διαφορά», συμφωνεί ο Τσάνεφ. «Χωρίς ελκυστικά δάνεια που θα επιστραφούν από την εξοικονόμηση ενέργειας, δεν μπορούμε να περιμένουμε από τον κόσμο να αποδεχθεί τις αλλαγές». Για τη Βουλγαρία, θα ήθελε επίσης να δει πλήρη στήριξη για κατοίκους διαμερισμάτων με χαμηλό εισόδημα.
Ακόμη και στις χώρες που ανακαινίζουν ταχύτερα, υπάρχει η επιθυμία να επιταχυνθεί ο ρυθμός.
«Πρέπει να είμαστε πιο γρήγοροι», λέει στο BBC ο Λάουρι Λιχτμάα, ειδικός στη Net Zero Energy στο Ταλίν της Εσθονίας. Το ποσοστό για πλήρεις ανακαινίσεις, που ορίζονται ως κτίρια που βελτιώνουν την ενεργειακή απόδοση κατά τουλάχιστον 60%, είναι μόλις 0,2% ετησίως σε ολόκληρη την ΕΕ.
Οι προκατασκευασμένες τεχνολογίες θα μπορούσαν να τονώσουν το ρυθμό, πιστεύει ο Λιχτμάα. Στη γειτονιά Ανελιν της εσθονικής πόλης Τάρτου, ένα έργο βαθιάς ανακαίνισης πειραματίστηκε με προκατασκευασμένες προσόψεις και χρησιμοποίησε έναν γερανό αντί για σκαλωσιά για την τοποθέτησή τους.
Ενα άλλο πείραμα, στη βόρεια πόλη Σάουε της Βαλτικής χώρας, πρότεινε τη μόνωση ενός κτιρίου με προκατασκευασμένα πάνελ από επαναχρησιμοποιημένα, ανακυκλωμένα υλικά βιολογικής βάσης, προκειμένου να μειωθεί ο περιβαλλοντικός αντίκτυπός τους.
Μια άλλη επιλογή θα ήταν η ανακαίνιση ολόκληρων περιοχών ταυτόχρονα, λέει ο Λιχτμάα. Η ανακαίνιση σε επίπεδο περιοχής έχει ήδη προγραμματιστεί σε ορισμένες πόλεις, όπως η συνοικία Μουστάμέε του Ταλίν, της πρωτεύουσας της Εσθονίας, η οποία ήταν ένα από τα πρώτα οικιστικά έργα μαζικής παραγωγής υπό τη σοβιετική κατοχή.
Ο Χρίστο Χριστόφ πιστεύει ότι ένα μοντέλο για την ανακαίνιση των μπλοκ πρέπει να περιλαμβάνει και άλλες βελτιώσεις, όχι μόνο την ενεργειακή απόδοση, ειδικότερα την πυρασφάλεια. Και παρόλο που παραδέχεται ότι ανεβοκατεβαίνοντας στους ορόφους για να ελέγξει τις ανακαινίσεις, τσάκισε τα γόνατά του, «η προσπάθεια ήταν κάτι που άξιζε τον κόπο», όπως λέει.