Το 1960, κοντά στο χωριό Δενδρά της Αργολίδας, περίπου έξι χιλιόμετρα ανατολικά της πόλης του Αργους, σε ένα από τα πλουσιότερα γνωστά Μυκηναϊκά νεκροταφεία της εποχής του Χαλκού, σουηδοί αρχαιολόγοι σε συνεργασία με τις ελληνικές αρχαιολογικές αρχές ανακάλυψαν μια μοναδική ολόσωμη πανοπλία 3.500 ετών, η οποία σήμερα εκτίθεται στο μουσείο του Ναυπλίου.
Αντίγραφο της χάλκινης πανοπλίας έγινε αντικείμενο μελέτης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και δοκιμάστηκε από ειδικά εκπαιδευμένους πεζοναύτες των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων σε μια προσομοίωση μάχης που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με αυστηρό πρωτόκολλο. Η μελέτη δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Plos One, προκαλώντας διεθνές ενδιαφέρον, καθώς τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η εν λόγω πανοπλία μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί στο πεδίο της μάχης και δεν ήταν απλά μια τελετουργική αμφίεση, όπως είχε αρχικά υποτεθεί.
Η πανοπλία των Δενδρών είναι μια από τις παλαιότερες, πληρέστερεςς και καλύτερα διατηρημένες ευρωπαϊκές πανοπλίες που έχουν εντοπιστεί. Χρονολογείται στον 15ο αιώνα π.Χ., αλλά από την ημέρα της ανακάλυψής της παρέμενε άγνωστο αν ο σκοπός της ήταν μόνο τελετουργικός ή προοριζόταν και για εκτεταμένη χρήση στη μάχη, ως ένα αποτελεσματικό πολεμικό όργανο.
«Η έλλειψη τεκμηριωμένης απάντησης περιόριζε την πλήρη κατανόηση των συνθηκών που επικρατούσαν στις πολεμικές συγκρούσεις στην αρχαία Ελλάδα της Υστερης Εποχής του Χαλκού και των συνεπειών τους, οι οποίες καθόρισαν τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς της προϊστορικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου» αναφέρεται στην περίληψη της δημοσίευσης.
Οι συγγραφείς της μελέτης προσθέτουν ότι, μετά από μια σειρά παρατηρήσεων, «συγχωνεύοντας γνώσεις από την αρχαιολογία, την ιστορία, την ανθρώπινη φυσιολογία και την αριθμητική προσομοίωση, παρέχουμε αποδεικτικά στοιχεία ότι η μυκηναϊκή πανοπλία που βρέθηκε στα Δενδρά ήταν πλήρως συμβατή με χρήση σε εκτεταμένες μάχες». Και δηλώνουν ότι τα αποτελέσματα της έρευνάς τους «υποστηρίζουν την ιδέα ότι οι Μυκηναίοι είχαν τόσο ισχυρό αντίκτυπο στην Ανατολική Μεσόγειο, τουλάχιστον εν μέρει ως αποτέλεσμα της τεχνολογίας της πανοπλίας τους».
Ο ομότιμος καθηγητής Εργοφυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και εμπνευστής της συγκεκριμένης μελέτης, δρ Γιάννης Κουτεντάκης, τόνισε επίσης στο ΑΠΕ-ΜΠΕ: «Επιπλέον, τα ευρήματα δείχνουν τις δυνατότητες που έχουν οι συνεργασίες διαφορετικών επιστημών» και ευχήθηκε «η νέα ειδικότητα που δημιουργήθηκε, αυτή της “αρχαιοφυσιολογίας”, να αποτελέσει το όχημα για νέες μελέτες στο μέλλον».
Προηγούμενη έρευνα (μάστερ του Σπύρου Μπάκα στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας το 2016), είχε δείξει ότι η πανοπλία των Δενδρών ήταν όντως άξια μάχης. Ωστόσο, η τελευταία μελέτη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας αποκαλύπτει ακριβώς πώς οι αρχαίοι πολεμιστές πρέπει να αντιμετώπιζαν το βάρος της πανοπλίας και τη ζέστη της ημέρας σε μάχες σώμα με σώμα κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού. Αυτό που βρήκαν υποδηλώνει επίσης ότι η πανοπλία, όπως εκείνη των Δενδρών, ήταν ένα «μυστικό όπλο» που έδωσε στους Μυκηναίους ένα ισχυρό πλεονέκτημα σε συγκρούσεις όπως ο Τρωικός Πόλεμος, σημειώνει ο Τομ Μέτκαλφ στο National Geographic.
Μελετητές έχουν παρατηρήσει εδώ και καιρό αναχρονισμούς σε σκηνές της «Ιλιάδας», όπως ο πόλεμος με άρματα και οπλίτες, που ήταν συνηθισμένος μεν όταν συντέθηκε το έπος, κατά την Αρχαϊκή εποχή (8ος αι. π.Χ.), αλλά όχι κατά την Μυκηναϊκή, στο τέλος της οποίας (12ο αι. π.Χ.) διαδραματίστηκε κατά πάσα πιθανότητα η επική ιστορία του Τρωικού Πολέμου, την οποία αφηγήθηκε ο Ομηρος. Ωστόσο, η εκπληκτικά συντηρημένη πανοπλία των Δενδρών χρονολογείται στον 15ο αι. π.Χ., άρα υπήρχε πριν από τον Τρωικό Πόλεμο.
Είναι φτιαγμένη με πλάκες χαλκού επενδυμένες με δέρμα και στερεωμένες χαλαρά με δερμάτινα λουριά, που επιτρέπουν κάποιο βαθμό κίνησης. Προστατεύει πλήρως τον λαιμό και τον κορμό και εκτείνεται μέχρι τα γόνατα. Στον ίδιο τάφο, κοντά στις Μυκήνες, τη μυθική πρωτεύουσα του βασιλιά Αγαμέμνονα, βρέθηκαν επίσης θραύσματα από προστατευτικά των άνω άκρων και από ένα ζευγάρι επικαλαμίδων, καθώς και μια οδοντόφρακτη περικεφαλαία από χαυλιόδοντες αγριογούρουνων.
Εθελοντές πεζοναύτες με πανοπλία
Επικεφαλής της έρευνας ήταν ο Ανδρέας Φλουρής, καθηγητής Φυσιολογίας στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος «Εφαρμοσμένη Κινησιολογία στις Ενοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας».
Οι ερευνητές μελέτησαν την «Ιλιάδα», ένα παλίμψηστο των μορφών μάχης και των αντικειμένων του αρχαίου πολέμου, συμπεριλαμβανομένων των πολεμικών τακτικών της Υστερης Εποχής του Χαλκού, που θα έπρεπε να ήταν άγνωστες στον Ομηρο, αφού υποτίθεται ότι συνέθεσε το έπος περίπου 500 χρόνια αργότερα. Συνέκριναν τις περιγραφές μάχης της Ιλιάδας με αρχαιολογικά στοιχεία για να καθορίσουν τι θα μπορούσε να είναι ιστορικά αποδεκτό και τι θα έπρεπε να αγνοηθεί, έχοντας χρησιμοποιηθεί με την ελευθερία του ποιητικού λόγου.
Η «Ιλιάδα» «περιγράφει πτυχές της μάχης που γνωρίζουμε ότι ισχύουν στον μυκηναϊκό κόσμο» λέει στο National Geographic ο Κεν Γουάρντλ, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, μέλος της ερευνητικής ομάδας και συν-συγγραφέας της δημοσίευσης.
Για τη μελέτη στρατολογήθηκαν 13 εθελοντές από την 32η Ταξιαρχία Πεζοναυτών του Ελληνικού Στρατού, οι οποίοι επιλέχτηκαν σύμφωνα με το κατάλληλο ύψος, το βάρος και την ηλικία των πολεμιστών της Υστερης Εποχής του Χαλκού, και φόρεσαν αντίγραφα της πανοπλίας των Δενδρών κατά τη διάρκεια μιας 11ωρης προσομοίωσης μάχης σώμα με σώμα εκείνης της εποχής.
To πρωτόκολλο προσομοίωσης
Οι εθελοντές πεζοναύτες προετοιμάστηκαν ακολουθώντας ένα αυστηρό «ομηρικό διαιτολόγιο» περίπου 4.500 θερμίδων, που βασίστηκε σε σχετικές περιγραφές της «Ιλιάδας», με προσεκτικά ζυγισμένη τροφή. Περιλάμβανε ξερό ψωμί, βοδινό κρέας, ελιές, κατσικίσιο τυρί, κρεμμύδια, κόκκινο κρασί και νερό, μια δίαιτα που οι ερευνητές έκριναν τυπική για έναν μυκηναϊκό στρατό εν κινήσει, σημειώνει το National Geographic.
Στη συνέχεια τους ξύπνησαν πριν την αυγή και τους έδωσαν ένα μετρημένο πρωινό. Ελήφθησαν δείγματα ούρων και αίματος και τοποθετήθηκαν στο σώμα τους αισθητήρες για μέτρηση της θερμοκρασίας, των καρδιακών σφυγμών και άλλων ζωτικών δεικτών τους κατά τη διάρκεια του πειράματος.
Ολοι οι συμμετέχοντες φόρεσαν ένα ακριβές αντίγραφο της πανοπλίας των Δενδρών, από κράμα χαλκού, που ζύγιζε περίπου 27,2 κιλά, ένα αντίγραφο του κράνους από χαυλιόδοντες κάπρου, και έφεραν λόγχες και σπαθιά, επίσης αντίγραφα της Εποχής του Χαλκού. Τις επόμενες 11 ώρες, κατά την προσομοίωση της μάχης σε θερμοκρασίες που κυμαίνονταν μεταξύ 30-36 βαθμών Κελσίου, το πείραμα περιλάμβανε έντονες σωματικές δοκιμασίες, όπως σπριντ και χτυπήματα σώμα με σώμα, με χρονομετρημένα σύντομα διαλείμματα για ανάπαυση ή φαγητό.
Ολοι οι εθελοντές ολοκλήρωσαν την προσομοίωση με επιτυχία και μόνο ένας έδειξε σημάδια χαμηλού σακχάρου στο αίμα μετά τη «μάχη», κάτι που δείχνει ότι η εκτίμηση της μελέτης για περίπου 4.400 θερμίδες τροφής ανά μυκηναίο πολεμιστή είναι περίπου σωστή.
Πολλοί από τους εθελοντές ανέφεραν, τέλος, ότι υπέφεραν από υψηλά επίπεδα κόπωσης, πόνους στο πάνω μέρος του σώματος από το βάρος της πανοπλίας και πόνους στα πόδια από το περπάτημα, το τρέξιμο και τον αγώνα ξυπόλητοι.
Τα πλεονεκτήματα της πανοπλίας
Η έρευνα δείχνει ότι η πανοπλία των Δενδρών ήταν πλήρως λειτουργική και παρείχε καλύτερη προστασία από τον άλλο τύπο πανοπλίας, που χρησιμοποιούσαν συνήθως στην Υστερη Εποχή του Χαλκού. Εκείνη ήταν φτιαγμένη με μικρές χάλκινες φολίδες τοποθετημένες σε λινό υπόστρωμα και περιόριζε λιγότερο τις κινήσεις των πολεμιστών, λέει ο Γουόρντλ, κάτι που εκτιμήθηκε σε μεταγενέστερες εποχές.
Στα χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι η πανοπλία των Δενδρών σχεδιάστηκε για μάχη περιλαμβάνονται οι τριγωνικές πλάκες που είναι προσαρτημένες στο εσωτερικό των κομματιών του ώμου, και έχουν νόημα μόνο για την προστασία της μασχάλης όταν σηκώνεται ο βραχίονας, και οι προεκτάσεις της πανοπλίας πάνω από τους βραχίονες για ευελιξία και προστασία κατά τη διάρκεια μάχης, λέει ο συν-συγγραφέας της μελέτης Γιάννης Κουτεντάκης, ομότιμος καθηγητής εφαρμοσμένης Φυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Ο επικεφαλής της μελέτης Ανδρέας Φλουρής, σημειώνει ακόμη ότι η πανοπλία των Δενδρών παρείχε σημαντικά πλεονεκτήματα στη μάχη σώμα με σώμα μεσαίας εμβέλειας, μεταξύ περίπου δύο και 20 μέτρων: «Σε αυτή την απόσταση η πανοπλία προστάτευε τον χρήστη από τους περισσότερους κινδύνους» λέει.
Το βάρος της πανοπλίας ήταν ένα μειονέκτημα, αλλά οδήγησε στην ανάπτυξη όπλων και τακτικών που έδωσαν στους Μυκηναίους πολεμιστές ένα αποφασιστικό πλεονέκτημα. «Οι ηγέτες φορούσαν πλήρη, καλοφτιαγμένη και λειτουργική πανοπλία και ήταν τυπικά επίλεκτοι πολεμιστές με μεγάλη εμπειρία μάχης» εξηγεί ο Ανδρέας Φλούρης, ενώ «οι ακόλουθοι στην πλειονότητά τους φορούσαν ελαφριά πανοπλία ή καθόλου και καθήκον τους ήταν να προστατεύουν τον ηγέτη τους από κοντινές συμπλοκές» προσθέτει.
Η ερευνητική ομάδα δημιούργησε επίσης ένα δωρεάν λογισμικό, γνωστό ως μοντέλο πολεμιστή της Υστερης Εποχής του Χαλκού, που χρησιμοποιεί τα δεδομένα που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια της μελέτης για να προβλέψει με ακρίβεια αποτελέσματα μαχών με διαφορετικές μεταβλητές, όπως το ζεστό ή κρύο περιβάλλον, η γωνία του ήλιου και οι συχνές συγκρούσεις.
Μεταμορφώνοντας το πεδίο της μάχης
Η πανοπλία παίζει επίσης σημαντικό θεματικό ρόλο στην «Ιλιάδα» – πέρα από την καθαρά φυσική προστασία: «Η πανοπλία στην “Ιλιάδα” συχνά συμβολίζει την ταυτότητα και την ιδιότητα του πολεμιστή και συχνά συνδέεται με τον ηρωικό κώδικα» εξηγεί ο καθηγητής Ανδρέας Φλουρής, «Είναι ένας ορατός δείκτης της τιμής και της ανδρείας ενός ήρωα» λέει.
Ο Μπάρι Μολόι, καθηγητής στη Σχολή Αρχαιολογίας του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Δουβλίνου, δεν συμμετείχε στην τελευταία μελέτη, αλλά έχει αξιολογήσει την καταλληλότητα της πανοπλίας των Δενδρών για μάχη: «Είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά ευρήματα πανοπλίας της προϊστορικής Ευρώπης και η σημασία της για την κατανόηση της μακράς ιστορίας ανάπτυξης όπλων και πολέμου δεν μπορεί να υποτιμηθεί» υπογραμμίζει μιλώντας στο National Geographic.
Τέτοιες πανοπλίες αποτελούσαν στρατιωτική τεχνολογία αιχμής εκείνη την εποχή, και απλούστερα αντίγραφά της εμφανίστηκαν σε άλλα μέρη της Ευρώπης περίπου 100 χρόνια αργότερα, λέει ο ιρλανδός αρχαιολόγος και προσθέτει: «Πανοπλίες όπως αυτή θα είχαν μεταμορφώσει το πεδίο της μάχης».
Ακόμη, όπως λέει στο ΑΠΕ ΜΠΕ ο καθηγητής Αρχαιολογίας Κεν Γουάρντλ, «η τεχνολογία που ανέπτυξαν οι Μυκηναίοι στην κατασκευή μιας αποτελεσματικής στη μάχη πανοπλίας εξηγεί, έστω εν μέρει, την έντονη παρουσία τους στην ανατολική Μεσόγειο. Μόνο μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη όπως αυτή των Μυκηναίων θα μπορούσε, για παράδειγμα, να εναντιωθεί στους Χετταίους (οι οποίοι κατά το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. κυριαρχούσαν από την Μικρά Ασία μέχρι τη Μεσοποταμία) και να κερδίσει τον σεβασμό τους, όπως φαίνεται από τα αρχεία των τελευταίων.
»Τέλος, να σημειωθεί ότι τα αποτελέσματα της μελέτης μας αποδυναμώνουν τη θεωρία που θέλει τις αναφορές σε χάλκινες πανοπλίες που υπάρχουν στην “Ιλιάδα” να είναι μεταγενέστερες προσθήκες, και ενισχύει την άποψη ότι η σχετική τεχνολογία υπήρχε ήδη πολύ πριν από τον Τρωικό πόλεμο» καταλήγει ο βρετανός αρχαιολόγος.