Οι φατρίες που κυβερνουν παρασκηνιακά το Ιράν προετοιμάζονται για τη μάχη της διαδοχής του ηλικιωμένου ανώτατου ηγέτη, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ. Παράλληλα, όπως γράφουν οι Financial Times, το μέλλον του καθεστώτος φαίνεται να διαμορφώνεται όλο και περισσότερο από τις ένοπλες δυνάμεις και τους σκληροπυρηνικούς κληρικούς. Το πολιτικό μέλλον του Ιράν είναι ζωτικής σημασίας για τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, καθώς η επί δεκαετίες εχθρότητα της χώρας με το Ισραήλ κλιμακώνεται μετά τον πόλεμο του δεύτερου στη Γάζα. Ενα κρίσιμο ερώτημα για την περιοχή είναι: Ποιος κυβερνάει το Ιράν;
Εχει πράγματι ο Χαμενεΐ την τελική εξουσία;
Ο αγιατολάχ Χαμενεΐ είναι αναμφισβήτητα ο κορυφαίος φορέας λήψης αποφάσεων για όλα τα σημαντικά θέματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Ο 85χρονος ηγέτης απορρίπτει κάθετα αυτό που αντιλαμβάνεται ως τυραννική Δύση, κυρίως τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Λέει ότι ο ισλαμικός κόσμος πρέπει να είναι αυτοδύναμος στον αγώνα του για δικαιοσύνη και έχει υπερασπιστεί το επίμαχο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, που ισχυρίζεται ότι είναι καθαρά για ειρηνικούς σκοπούς, επικαλούμενος θρησκευτικά κείμενα. Ο Χαμενεΐ είναι ταυτόχρονα πραγματιστής και έχει λάβει υπόψη τις οδηγίες του προκατόχου και μέντορά του, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, ότι η επιβίωση του καθεστώτος υπερτερεί της σημασίας ακόμη και των βασικών ισλαμικών αρχών.
Ο Χαμενεΐ, σύμφωνα με τους FT, παίρνει υπολογισμένα ρίσκα όταν οι αντίπαλοι περνούν τις κόκκινες γραμμές του. Οταν οι ΗΠΑ σκότωσαν, το 2020, τον Κασέμ Σουλεϊμανί, τον αγαπημένο του διοικητή των Φρουρών της Επανάστασης, ενέκρινε μια πυραυλική επίθεση σε αμερικανική βάση στο Ιράκ που τραυμάτισε περισσότερους από 100 στρατιώτες, αλλά δεν προκάλεσε θανάτους.
Η τελευταία του κίνηση, μια απόκλιση από την καθιερωμένη προσέγγιση της «στρατηγικής υπομονής», ακολούθησε την ισραηλινή επίθεση στο προξενείο του Ιράν στη Δαμασκό την 1η Απριλίου. Θεωρώντας ότι ήταν επίθεση στο ιρανικό έδαφος, ο Χαμενεΐ ενέκρινε το πρώτο άμεσο χτύπημα του Ιράν στο Ισραήλ ως αντίποινα, ένα μπαράζ με περισσότερους από 300 πυραύλους και drones. Ακόμη κι αυτή η επίθεση, ωστόσο, ήταν σχεδιασμένη για να περιορίσει την κλιμάκωση αποφεύγοντας μεγάλες απώλειες. Ιρανοί διπλωμάτες έστειλαν μηνύματα που προειδοποίησαν για τα αντίποινα, ενώ τόνισαν τον στόχο της αποτροπής.
Μετά τις αναπόφευκτες αντεπιθέσεις του Ισραήλ, η δημόσια απάντηση του Ιράν ήταν η σιωπή, δείχνοντας ότι το καθεστώς ήθελε να αποφύγει μια πλήρη σύγκρουση. Παρά την ηλικία του, ο Χαμενεΐ παραμένει ενεργός, εκφωνώντας μακροσκελείς ομιλίες και εμφανίζεται στο κοινό συχνά χωρίς μπαστούνι για να επιδείξει τη σωματική του υγεία. Δεινός γνώστης της παγκόσμιας ιστορίας, φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, ο Χαμενεΐ επιδιώκει να κάνει το Ιράν την ισχυρότερη περιφερειακή δύναμη.
Ο Χαμενεΐ διατηρεί τους σκληροπυρηνικούς κληρικούς σε σημαντικές θέσεις και η προτίμησή του προς τον Ραϊσί, ο οποίος εξελέγη το 2021 με ρεκόρ χαμηλής συμμετοχής που θεωρήθηκε ως αντανάκλαση της δημόσιας δυσαρέσκειας, ήταν γνωστή σε όλους. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους προέδρους, ο Ραϊσί δεν αμφισβήτησε ποτέ τον ανώτατο ηγέτη και ακολούθησε πιστά τις οδηγίες του.
Οι Φρουροί της Επανάστασης ελέγχονται από τον Χαμενεΐ, ή τον ελέγχουν εκείνοι;
Ο Χαμενεΐ έχει βοηθήσει το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης να μετατραπεί στον πιο ισχυρό θεσμό του Ιράν. Οι διοικητές των Φρουρών είναι πιστοί στον ίδιο και στην ιδεολογία του. Ομως, ακούει τις συμβουλές τους, ακόμη και σε μη στρατιωτικές υποθέσεις. Οι Φρουροί είναι ο πρωταρχικός μηχανισμός του Χαμενεΐ για την άσκηση εξουσίας στο Ιράν και τη Μέση Ανατολή γενικότερα. Η επιρροή τους διατρέχει την εξωτερική πολιτική, την οικονομία, τα πολιτιστικά και κοινωνικά θέματα και την εσωτερική πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης και της ανελέητης καταστολής κάθε πολιτικής διαφωνίας. Στην ουσία είναι μια ισχυρή σκιώδης κυβέρνηση.
Καθώς οι προσπάθειες του Ιράν να εξασφαλίσει στρατιωτική τεχνολογία αιχμής κατά τη διάρκεια του μακροχρόνιου πολέμου του με το Ιράκ απέτυχαν, οι Φρουροί, σύμφωνα με τους FT, έχουν εκπαιδευτεί σε μια στρατηγική ασύμμετρου πολέμου, βρίσκοντας διαφορετικούς τρόπους για να πολεμήσουν τους πιο συμβατικά ισχυρούς εχθρούς της χώρας. Το Ιράν χρησιμοποιεί τις πληρεξούσιες ομάδες που επηρεάζει στον Λίβανο, τη Συρία, το Ιράκ και την Υεμένη, υποστηρίζει τους Παλαιστίνιους μαχητές και ανέπτυξε βαλλιστικούς πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς, drones και ταχύπλοα για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του.
Θέλει το Ιράν πόλεμο πλήρους κλίμακας με τις ΗΠΑ ή το Ισραήλ;
Τηρώντας μια συγκρουσιακή στάση καθ’ όλη τη σχεδόν 35ετή θητεία του, ο Χαμενεΐ προσπάθησε να πολεμήσει συστηματικά και να υπονομεύσει τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, αλλά χωρίς να προκαλέσει ανοιχτό πόλεμο. Υποστηρίζοντας ομάδες όπως η Χαμάς και η Χεζμπολάχ σε όλη τη Μέση Ανατολή, έχει ορκιστεί να εκδιώξει τις ΗΠΑ από την περιοχή. Ενώ οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών δεν βρήκαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι το Ιράν συμμετείχε στην επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, η Τεχεράνη έχει υποστηρίξει τις επιθέσεις στο Ισραήλ για τον πόλεμο αντιποίνων στη Γάζα.
Ωστόσο, η Χεζμπολάχ του Λιβάνου, ο πιο σημαντικός πληρεξούσιος του Ιράν, έχει επιδείξει αυτοσυγκράτηση στις αψιμαχίες της με το Ισραήλ, εκτοξεύοντας επανειλημμένα πυραύλους πάνω από τα σύνορα, σταματώντας όμως πάντα στα όρια μιας συνολικής σύγκρουσης.
Την επιφυλακτικότητα του Χαμενεΐ για έναν πόλεμο πλήρους κλίμακας συμμερίζονται επίσης και αρκετοί κορυφαίοι Φρουροί, οι οποίοι υπηρέτησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ και τραυματίστηκαν ή έχασαν συντρόφους. Οταν το Ιράν εκτόξευσε πυραύλους εναντίον του Ισραήλ στις 13 Απριλίου, ήταν οι Φρουροί και όχι το υπουργείο Εξωτερικών που κάλεσαν τον ελβετό πρέσβη για να μεταφέρει ένα μήνυμα στις ΗΠΑ, σηματοδοτώντας την απροθυμία του Ιράν να κλιμακώσει τις εχθροπραξίες.
Τι ρόλο παίζουν οι άλλοι κληρικοί του Ιράν στη λήψη αποφάσεων;
Οι κληρικοί του Ιράν παρέχουν θρησκευτική νομιμότητα στους ηγεμόνες της χώρας, συμπεριλαμβανομένου του ανώτατου ηγέτη, ο οποίος πρέπει να είναι σιίτης μουσουλμάνος κληρικός. Ομως, οι περισσότεροι από αυτούς έχουν μικρή επιρροή στις καθημερινές αποφάσεις. Η Συνέλευση των Εμπειρογνωμόνων, που αποτελείται από 88 κληρικούς, είναι υπεύθυνη για τον διορισμό του επόμενου ηγέτη μετά τον θάνατο του Χαμενεΐ. Υποτίθεται επίσης ότι παρακολουθεί τις ενέργειές του, αν και δεν έχει ασκήσει ποτέ καμία εποπτεία ή κριτική.
Κυρίως συγκεντρωμένοι στις ιερές πόλεις Κομ και Μασχάντ, οι κληρικοί δίνουν προτεραιότητα στις θρησκευτικές σπουδές και επικεντρώνονται σε πολιτιστικά και κοινωνικά ζητήματα, όπως ο ρόλος των γυναικών, η επιβολή του χιτζάμπ (μαντήλα), οι περιορισμοί στη μουσική και η απαγόρευση του αλκοόλ.
Η δημοτικότητα των κληρικών, ο αριθμός των οποίων έχει αυξηθεί σε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα που σπουδάζουν και εργάζονται σε κρατικά χρηματοδοτούμενα ιδρύματα, έχει πρόσφατα μειωθεί σημαντικά. Μερικοί από τους κληρικούς με μεγαλύτερη επιρροή ελέγχουν τα επιχειρηματικά καταπιστεύματα και το κοινό συχνά τους κατηγορεί για τις οικονομικές δυσκολίες που βιώνει. Κάποιοι έχουν δεχθεί ακόμη και επιθέσεις στους δρόμους. Ιστορικά, οι κληρικοί διατηρούσαν πάντα την ανεξαρτησία τους από τους κυβερνητικούς θεσμούς μέσω των ισχυρών δεσμών τους με πλούσιους εμπόρους. Κατά τους FT και οι δύο ομάδες έπαιξαν σημαντικό ρόλο βοηθώντας τον Χομεϊνί να εξασφαλίσει την εξουσία κατά την επανάσταση του 1979.
Πόση επιρροή έχουν οι επιχειρήσεις;
Η οικονομία του Ιράν, όπως αναφέρουν οι FT, είναι κατά κύριο λόγο κρατική και εξαρτάται από τα έσοδα από το αργό πετρέλαιο. Ο ιδιωτικός τομέας έχει παραγκωνιστεί σκόπιμα ώστε οι επιχειρήσεις να μην μπορούν να ασκούν υπερβολική επιρροή ή να στηρίξουν κάποια πολιτική αλλαγή, λένε οι ίδιοι οι επιχειρηματίες. Το καθεστώς έχει δημιουργήσει τα δικά του δίκτυα πιστών υπαλλήλων για τη διαχείριση του εμπορίου και της βιομηχανίας, ιδιαίτερα σε σημαντικούς τομείς όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, τα πετροχημικά, ο χάλυβας και η αυτοκινητοβιομηχανία.
Οι ιδιωτικές εταιρείες που υπάρχουν σε τομείς όπως η παραγωγή τροφίμων, είναι μικρές. Ενώ έχουν αναδυθεί ορισμένες εταιρείες τεχνολογίας, αυτές ελέγχονται ασφυκτικά για να μην γίνουν πολύ μεγάλες ή ισχυρές. Η διαφθορά είναι τεράστια σε αυτήν την αδιαφανή οικονομία. Το καθεστώς την αποδίδει σε συγκεκριμένα άτομα και όχι σε συστημικά ελαττώματα και περιοδικά κάνει κάποιες διώξεις, όμως πολλοί πολίτες δεν έχουν πειστεί.
Τι θέση έχουν οι μεταρρυθμιστές και οι κεντρώοι στο πολιτικό τοπίο του Ιράν;
Από το 1997, ιρανοί φιλελεύθεροι και κεντρώοι προσπάθησαν συχνά να πείσουν τον Χαμενεΐ να επιτρέψει πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, σημειώνουν οι FT. Ωστόσο, οι μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες από τον πρώην πρόεδρο Μοχάμεντ Χαταμί, αντιμετώπισαν σκληρή αντίσταση από τους σκληροπυρηνικούς που τις χαρακτήρισαν ως σχέδια για την υπονόμευση της Ισλαμικής Δημοκρατίας και την ευθυγράμμισή της με τη Δύση. Οι μεταρρυθμιστές εμποδίστηκαν να διεκδικήσουν προεδρικές και βουλευτικές εκλογές. Το καθεστώς παρέμεινε ακλόνητο ακόμη και όταν οι μεταρρυθμιστές επιδίωξαν συμβιβασμό, στήριξαν τον κεντρώο Χασάν Ροχανί, ο οποίος κέρδισε δύο προεδρικές θητείες και βοήθησε στην επίτευξη της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με τις παγκόσμιες δυνάμεις που χαλάρωσε τις κυρώσεις με αντάλλαγμα τον έλεγχο στα πυρηνικά προγράμματα του Ιράν.
Η αποτυχία αυτής της συμφωνίας, που τορπιλίστηκε από τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, βοήθησε τους σκληροπυρηνικούς να εδραιώσουν τον έλεγχό τους σε όλους τους κλάδους. Τουλάχιστον τρεις μεγάλοι γύροι αντικαθεστωτικών διαδηλώσεων σε ολόκληρη τη χώρα από το 2009 έχουν καταπνιγεί, με εκατοντάδες νεκρούς. Οι μεταρρυθμιστές θέλουν να μειώσουν τις εντάσεις με τις ΗΠΑ, ώστε να δώσουν προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη και να προσελκύσουν ξένες επενδύσεις. Αλλά οι σκληροπυρηνικοί θεωρούν ότι αυτό είναι ένας δούρειος ίππος που θα επέτρεπε στην Αμερική να αλλάξει το καθεστώς στην Τεχεράνη. Οι σκληροπυρηνικοί ευνοούν τις συνεργασίες με τη Ρωσία και την Κίνα, υποστηρίζοντας ότι οι κυρώσεις των ΗΠΑ κατά του Ιράν βοηθούν τη χώρα να ενισχύσει την αυτοδυναμία της.
Ο Χαμενεΐ είχε σχέσεις με ορισμένες από τις μεταρρυθμιστικές προσωπικότητες του Ιράν τόσο πριν όσο και μετά την επανάσταση. Αλλά δεν τους επέτρεψε πρόσφατα να μπουν σε θέσεις επιρροής, στηριζόμενος σε σκληροπυρηνικούς πιστούς που θα προστατεύσουν το όραμά του για το Ιράν, τόσο πριν όσο και μετά το θάνατό του, καταλήγουν οι Financial Times.