«Είναι δύσκολο να γνωρίσει κανείς την έκταση της παγκόσμιας επιστήμης: είναι κρυμμένη μέσα σε μια αδιαπέραστη σκοτεινιά. Βρίσκεται έξω απ’ τη δική μας σφαίρα, σ’ έναν τόπο μεγαλοπρεπή, που χρησιμεύει σαν όριο σ’ όλα τα πράγματα». Οι φράσεις αυτές πιστώνονται στο σημαντικό νομοθέτη, φιλόσοφο, ποιητή και έναν από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδος, το Σόλωνα τον Αθηναίο. Και είναι μια καλή αρχή για τούτη την ιστορία.
Ας πάμε, όμως, στην πρώτη εικόνα: Με ένα παιδί, από τα Προσφυγικά της Πάτρας, γόνο ενός Μεσσήνιου (από ένα χωριό της Πύλου) και μιας Μικρασιάτισσας (με καταγωγή από την Σμύρνη). Ενα παιδί, που δεν σταματάει να αποτιμά και σήμερα στα θετικά του εκείνη την μικρή, φτωχική, κοινωνία.
«Οταν ζεις σε ένα μικρό μέρος, δεν μπορείς να κάνεις κάτι κακό, διότι πιο εύκολα το πληρώνεις», μου εξηγεί ο καθηγητής Φυσιολογίας Ζωικών Οργανισμών & Τοξικολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, στο Τμήμα Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας Δημήτρης Κουρέτας. Ο έλληνας επιστήμονας, που ψηφίστηκε από έξι, παγκόσμιας φήμης νομπελίστες για την είσοδό του στην Παγκόσμια Ακαδημία Επιστημών (World Academy Of Sciences).
Ναι, το παιδί από τα προσφυγικά της Πάτρας, στην ιστορία μας. Εκλεγμένος πλέον Περιφερειάρχης Θεσσαλίας –και μάλιστα με μεγάλο ποσοστό–, που συνεχίζει και εξηγεί τη σκέψη του: «Πρέπει να είσαι, και μαθαίνεις να είσαι, ευθύς και έντιμος. Να μην χρησιμοποιείς τεχνάσματα επιβίωσης». Οπως και όταν τελικά καταφέρεις να βρεθείς, όπως εκείνος, σε ένα περίφημο πανεπιστήμιο: το Χάρβαρντ. Οπου «ο ουρανός είναι το μόνο όριο» και το ίδιο το περιβάλλον μπορεί να σού αλλάξει πολύ την προσωπικότητα. Να σε κάνει να πιστέψεις πολύ στον εαυτό σου, στο καλό μέσα σου και στο καλό που μπορείς να κάνεις.
«Αυτά τα δυόμισι χρόνια στο Χάρβαρντ με έκαναν να πιστέψω πως μπορώ, πραγματικά, να δώσω πίσω στην κοινωνία εκείνο που μου έδωσε: τις σπουδές μου, την έρευνά μου. Οπως πίστεψα, τότε ακριβώς, ότι πρέπει να γυρίσω πίσω στον τόπο μου και να προσφέρω».
Εδώ χωράει, ίσως, η ρήση του διάσημου, θεωρητικού φυσικού και κοσμολόγου, Στίβεν Χόκινγκ για την ιδιαιτερότητα και την πρόθεση του Επιστήμονα: «Ο άνθρωπος που προσπαθεί να μας βάλει στο νόημα της θεωρίας του παντός, έχει σίγουρα το δικαίωμα να μιλήσει για τα πάντα. Ξέρετε, κάποιος μου είπε κάποτε κάτι εξαίσιο: “Οι επιστήμες είναι για να περνάμε δημιουργικά την ώρα μας”. Στο τέλος, αυτό που μένει είναι ο Ανθρωπος και η θέλησή του να κάνει ή να είναι κάτι».
Πάμε στην επόμενη εικόνα: Στο βιοχημικό, καθηγητικό του γραφείο στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ο Δημήτρης Κουρέτας κρατάει πάντα σε περίοπτη θέση μία φωτογραφία του από το 1969. Είναι βουτηγμένος στις λάσπες και τραβάει από το σορτς έναν παίκτη της Παναχαϊκής, λίγο μετά την νίκη επί του πρωταθλητή της Β’ Εθνικής, Φωστήρα, η οποία ανέβασε την ιστορική ομάδα της Αχαϊας στην Α’ Εθνική.
Ο καθηγητής Κουρέτας είναι –«τώρα και πάντα»– παθιασμένος οπαδός της Παναχαϊκής και το δηλώνει. Από τότε που ο πατέρας του, αστυνομικός υπεύθυνος για την φύλαξη των παικτών της Παναχαϊκής, τον πήγε σε εκείνο και άλλα ματς της αγαπημένης του ομάδας, στην Πάτρα.
Ομως, κυρίως είναι ακόμη πιο παθιασμένος οπαδός της επιστημονικής έρευνας δια βίου. Και αυτό όχι μόνον το δηλώνει, αλλά φαίνεται και από τα επιτεύγματά του. Κάπου 7.000 αναφορές στο επιστημονικό του έργο (όταν πανεπιστήμια έχουν το πολύ 200!) και μια επίμονη και επίπονη έρευνα έκαναν έξι διάσημους νομπελίστες να ψηφίσουν τον έλληνα καθηγητή στο θεσσαλικό πανεπιστήμιο ως μέλος της Παγκόσμιας Ακαδημίας Επιστημών.
Η επιστημονική επιτροπή, που τον επέλεξε, αποτελούνταν από τους κατόχους βραβείων Νομπέλ στην Φυσική, την Ιατρική, τη Χημεία: τον αμερικανό αστροφυσικό και κοσμολόγο, εξερευνητή της «μαύρης μάζας» Τζορτζ Φιτζέραλντ Σμουτ, το γερμανό βιοφυσιολόγο Ερβιν Νέχερ, βραβευμένο για τη δουλειά του πάνω στα ιοντικά κανάλια των κυττάρων, τον γερμανό βιοχημικό Χάρτμουτ Μίχελ (αποκάλυψε τον ρόλο της αδενοσίνης στη φωτοσύνθεση), τον αμερικανό πρωτοπόρο βιοχημικό και ειδικό της φαρμακολογίας Φερίντ Μουράντ, ο οποίος κατέδειξε τον ρόλο των νιτρικών στο καρδιοαγγειακό σύστημα. Από τον επίσης ειδικό στην φαρμακολογία με καταγωγή από την Ονδούρα και τη Βρετανία σερ Σαλβαδόρ Μονκάδα, που προέκτεινε την προηγούμενη έρευνα στον πόλεμο κατά του καρκίνου και από τον πολωνό ενδοκρινολόγο Αντριου Βίκτορ Σκάλι, πρωτοπόρο στην έρευνα των ορμονών στην υπόφυση.
Αυτό ήταν απλώς ένας (σημαντικός) σταθμός σε μια πολυκύμαντη διαδρομή που πέρασε από την Πάτρα, τη Θεσσαλονίκη, το περίφημο Χάρβαρντ στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Λάρισα. Και από τη Φαρμακευτική (στο Πανεπιστήμιο Πατρών) στην ενζυμολογία – βιοχημεία (ως διδακτορικό στο Χημικό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου), στη μεταδιδακτορική έρευνα πάνω στην μοριακή φαρμακολογία (στο Χάρβαρντ) και, πλέον, στη φυσιολογία ζωικών οργανισμών & τοξικολογία (στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).
Οταν βρέθηκε στη Θεσσαλία, θυμάται ότι ακόμη δεν υπήρχε σχεδόν τίποτα από… πανεπιστήμιο. Μόνον οι αρχικές υποδομές. Τότε ξεκινούσαν να βάφουν.
Ηταν δύο πράγματα που τον οδήγησαν σε αυτή την απόφαση κι ας μην είχε ακόμη δίπλα του την οικογένειά του (τη γιατρό σύζυγό του που έμενε μέχρι το 2006 στις Σέρρες, διότι δεν είχε καταφέρει να βρει δουλειά στη Θεσσαλία, και την κόρη του):
«Το πρώτο ήταν ότι αντιμετωπίζω την ζωή με άγνοια κινδύνου. Το δεύτερο ήταν ότι ήθελα να κάνω κάτι εδώ, καθώς από νωρίς πίστευα ότι η επιστήμη μπορεί να παρέμβει ουσιαστικά σε μια κοινωνία μικρής κλίμακας, όπως η Ελλάδα. Μια χώρα με καταπληκτική βιοποικιλότητα, η δεύτερη στον κόσμο με αυτό. Και ήθελα να συνδέσω την Διατροφή με τον Πολιτισμό και τον Τουρισμό. Να αναδείξω τις ιδιαιτερότητες της δικής μας περιοχής και μέσα από την επιστήμη μου να τους προσδώσω προστιθέμενη αξία».
Στην Ελλάδα, πιστεύει, «δεν θα έπρεπε να ασχολείται το Πολυτεχνείο μας, ας πούμε, με την ρομποτική και με την τεχνολογία, όπως το ΜΙΤ. Θα έπρεπε να ασχολούμαστε περισσότερο, πιστεύω, με τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα. Που είναι και η μεγάλης βιολογικής αξίας, ιδιαίτερη, διατροφή μας». Κάτι που, έκτοτε, είναι το αντικείμενό του και τον έφερε ως την Παγκόσμια Ακαδημία Επιστημών.
«Τώρα, το βρίσκουμε μπροστά μας αυτό. Το να γίνεις εξπέρ στην ρομποτική και να καταλήξεις, ας πούμε στο Βέλγιο, σε καρπώνεται εν τέλει το Βέλγιο. Το ζήτημα είναι να δουλέψεις με τα δικά σου συγκριτικά πλεονεκτήματα. Της πατρίδας σου. Αυτά να αναπτύξεις. Ολα όσα γίνονται εδώ δεν έχουν, δυστυχώς, κανέναν μπούσουλα και κανένα όραμα. Ετσι χάθηκαν πολλές ευκαιρίες. Στην Ελλάδα υπάρχουν μόνον θύλακες, που έχουν προκύψει πρόχειρα ή ατομικά».
Ο ίδιος ήταν πάντα ένα επίμονο παιδί που σκεφτόταν «έξω από το κουτί», όπως μου λέει χαρακτηριστικά.
Κάπως έτσι έφτασε και στο αντικείμενο που τού έφερε διακρίσεις και την προσοχή της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας. Ελληνικά, με βάση τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα και «έξω από το κουτί».
Τι έκανε; Βρήκε τρόπο να εκμεταλλευθεί τα γεωργικά απόβλητα της Ελλάδας έτσι ώστε να φτάσουν να γίνουν διατροφή για ανθρώπους με σοβαρά προβλήματα υγείας, για τους αμέτρητους πρόσφυγες, αλλά και για τα ζώα, των οποίων η διατροφή αλλάζει την υγεία και το κρέας τους, όπως εξηγεί.
Παράλληλα, ανέπτυξε μεθόδους για την αποτύπωση του μεταβολικού προφίλ μας. Σε αυτόν τον καμβά έστησε στο πανεπιστήμιο μία –και αργότερα δύο- νεοφυή (start up) εταιρεία, την Foodoxys, με μετόχους τους φοιτητές του, με χρηματοδότηση από ελληνικό fund.
Και αυτό, με βάση μια κατοχυρωμένη πατέντα τους, ένα μηχανάκι αν θέλετε, το Biolab, που με ένα τσίμπημα στο δάχτυλο βρίσκει τα αντιοξειδωτικά στο αίμα και μπορεί να βοηθήσει καθέναν να διορθώσει την διατροφή του, σε καθημερινή βάση. «Θέλω να γίνουμε παράδειγμα», μού λέει, «και να αποδείξουμε ότι ο ακαδημαϊκός σπόρος μπορεί να γίνει και σπόρος ανάπτυξης».
Παράλληλα, στο εργαστήριό του στη Λάρισα, που μετράει πάνω από 20 νέους επιστήμονες, στήνουν βάσεις δεδομένων για την βιολογική αξία τοπικών ελληνικών προϊόντων. Μου μιλάει για την βιολογική αξία του κατσικίσιου και του πρόβειου γάλακτος, για το φασκόμηλο, το θυμάρι, τα κεράσια Εδέσσης, το μαύρο σκόρδο…
Ο καθηγητής Δημήτρης Κουρέτας χρημάτισε μέλος στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων της Κομισιόν για τη Διαχείριση Χημικών και Διατροφικών Κρίσεων (European Commission Council of Experts – Risk assessment of chemical threats) και αναπληρωτής εκδότης σε τρεις πολύ έγκυρες διεθνώς επιστημονικές επιθεωρήσεις: «Food and Chemical Toxicology», «Oxidative Medicine and Cellular Longevity» και «Enviromental Research».
«Ανοιξα τα μάτια μου και βγήκα στην πόλη ύστερα από έξι χρόνια, καθώς μέχρι τότε ήμουν μόνον πανεπιστήμιο – σπίτι», μού εκμυστηρεύεται. Δεν είναι τυχαίο. Ο Δημήτρης Κουρέτας έχει στο ενεργητικό του, ήδη, τέσσερα βιβλία: «Η επιλογή της χρυσής τομής» (2006), «Πώς να κρυφτείς από τα παιδιά» (2015), με άρθρα του για την κρίση, «Τρώμε και ομορφαίνουμε» (2018 και βρίσκεται ήδη στην Δ’ έκδοση), όπου εξερευνούσε την επίδραση τοπικών συνταγών στην υγεία.
Και το «Διαλειμματική νηστεία και αποφυγή νόσων», από τις Εκδόσεις Αρμός, στο οποίο εξερευνά την βιολογική βάση της νηστείας, ουσιαστικά εδώ και 35.000 χρόνια. Οταν ο άνθρωπος έτρωγε κυρίως την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο και αποθήκευε στο σώμα του κάπου πέντε κιλά λίπους, ώστε να μπορεί να βγάλει τον χειμώνα που η τροφή εξέλιπε.
«Οταν δε έφτασε να μοιράζεται την τροφή του», προσθέτει, «εξελίχθηκε το συναίσθημά του. Αυτή η διαλειμματική νηστεία (σωστή είναι η θρησκευτική) και η αλλαγή διατροφής είναι η βάση της υγείας μας».
Οταν έκανε το διδακτορικό του στη Βιοχημεία, στη Θεσσαλονίκη, ο καθηγητής Ορφέας Αντώνογλου ήταν εκείνος που τον ώθησε να σκεφτεί διαφορετικά. Και τον άλλαξε για πάντα. «Με έκανε να σκέφτομαι τον Άνθρωπο. Αν η έρευνα δεν έχει στόχο τον άνθρωπο και το κοινωνικό σύνολο δεν έχει νόημα».
Εκείνο που έφτασε στη συνέχεια να ενδιαφέρει τον Δημήτρη Κουρέτα, επίμονα, ήταν «αυτό που υπάρχει από κάτω, όταν ξύσεις την Επιστήμη. Ξέρω ότι είναι μειοψηφικό αυτό, αλλά πάντα ελπίζω ότι θα αποκτήσει μεγαλύτερη απήχηση».
Κατά τα άλλα, εκείνο που τον σώζει –λέει– «είναι που κάνω δύο ώρες ποδήλατο την ημέρα». Οπως και ότι ανακάλυψε πως μπορεί κάποιος να φτιάξει αντισώματα στον… φθόνο που αντιμετωπίζει όταν έρχονται τα πολλά μπράβο.
Το παράπονό του είναι ότι δεν έχει χρόνο για να κατεβαίνει συχνά στον τόπο του, στην Πάτρα για να βλέπει φίλους και συγγενείς. Ενα όνειρό του είναι κάποτε να ανεβάσει τους –υπέργηρους– γονείς του στο βήμα και να πεί: «Δείτε, αυτοί με έκαναν».
Στους φοιτητές του λέει: «Δεν θέλω να με αγαπάτε. Θέλω να με εμπιστεύεστε. Οτι μπορώ να σας προπονήσω για το Τσάμπιονς Λιγκ της Επιστήμης». Εκεί που παίζει ο ίδιος.
Η αγάπη του, η ζωή του εν τέλει, κυρίως και πάνω από όλα, είναι η επιστημονική έρευνα. «Η έρευνα είναι μια διαδικασία που μπορεί να σου αλλάξει την ζωή. Εκείνο είναι που θέλω πιο πολύ. Κι όταν πεθάνω αυτό ακριβώς να γράψουν στο μνήμα μου: “Ερευνητής μέχρι τέλους”».