Στην ιστορία της αρχιτεκτονικής σπάνια αναδύεται ένας νέος τύπος κτιρίου. Ανάμεσα στους μεγαλύτερους σταθμούς ήταν, για παράδειγμα, οι μεγάλοι θόλοι και οι οχυρώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που γεννήθηκαν μετά την ανακάλυψη του σκυροδέματος από τους Ρωμαίους. Η επεξεργασία του χάλυβα οδήγησε στα αριστουργήματα από ατσάλι της βικτωριανής αρχιτεκτονικής όπως οι μεγαλοπρεπείς τοξωτές γέφυρες και τα κτίρια των σιδηροδρομικών σταθμών.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ο συνδυασμός του μεταλλικού σκελετού με την εφεύρεση του ανελκυστήρα οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου (δεκαώροφου) ουρανοξύστη στο Σικάγο. Και τώρα, βλέπουμε να αναπτύσσεται στη Νέα Υόρκη ένα νέο είδος δόμησης στην οποία εμπλέκονται τα πιο προηγμένα τεχνολογικά επιτεύγματα, οι ακραίες ανισότητες του 21ου αιώνα, τα παραθυράκια του νόμου και βέβαια η απίστευτη συγκέντρωση προσωπικού πλούτου, γράφει ο Guardian.
Τα τελευταία χρόνια η μεγαλύτερη και πιο πυκνοκατοικημένη πόλη των ΗΠΑ (και ένας από τους πιο πυκνοκατοικημένους αστικούς οικισμούς του πλανήτη μας) προσφέρει στους επισκέπτες της ένα εντυπωσιακό θέαμα καθώς στον ορίζοντα του Μανχάταν ξεφυτρώνει ένα νέο είδος εξαιρετικά ψηλών και λεπτών -σαν μολύβια- κτιρίων, που μοιάζουν να αψηφούν τους νόμους τόσο της βαρύτητας όσο και της εμπορικής λογικής.
Οι πύργοι αυτοί δεν είναι απλά προϊόν της πιο σύγχρονης τεχνολογίας στο πεδίο των κατασκευών και αντικείμενο πόθου για πάμπλουτους αγοραστές, αλλά και το αποτέλεσμα μιας οικιστικής πολιτικής που επιτρέπει σε έναν κατασκευαστή να αποκτήσει αχρησιμοποίητο εναέριο χώρο, να τον προσθέσει στο δικό του οικόπεδο και να κατασκευάσει μια τεράστια οικοδομή χωρίς καμιά δημόσια παρέμβαση. Ετσι λοιπόν, με μια ανεξέλεγκτη μεταφορά συντελεστή δόμησης, το πρόσωπο της Νέας Υόρκης αλλάζει ταχύτατα με έναν ρυθμό που δεν έχει ξαναδεί κανείς εδώ και δεκαετίες και οι συμφωνίες για όλα αυτά γίνονται πίσω από κλειστές πόρτες.
Το αισθητικό αποτέλεσμα διαφέρει καθώς τα κτίρια καλύπτουν όλη την γκάμα, από το μεγαλειώδες μέχρι το γελοίο ή ακόμα και τα δύο αυτά μαζί. Το 432 Park Avenue, για παράδειγμα, είναι ένα σουρεαλιστικό ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο από λευκό σκυρόδεμα, που φαντάζει δύο φορές ψηλότερο από οτιδήποτε άλλο γύρω του, με ένα καρτεσιανό πλέγμα από αναρίθμητα παράθυρα που πλαισιώνουν κόσμους από μονοκόμματες μαρμάρινες μπανιέρες και κλιματιζόμενα κελάρια κρασιού.
Σημειώστε, ακόμη, ότι ο Νίκος Αναστασίου, διεθνής «ξυλουργός» μας από το Μενίδι, ανέλαβε όλες τις ξυλουργικές εργασίες στο 432 Park Avenue! Ο πιο κομψός από τους νέους ουρανοξύστες θυμίζει τα μινιμαλιστικά γλυπτά του Σολ Λέβιτ, αν και ο δημιουργός του, Ραφαέλ Βινιόλι, έχει πει ότι τον εμπνεύστηκε από έναν κάδο απορριμμάτων. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο ουρουγουανός αρχιτέκτονας μπορεί να μετατρέψει τα σκουπίδια σε χρυσό, δεδομένου ότι το ρετιρέ του πωλήθηκε έναντι 95 εκατ. δολαρίων (περίπου 83 εκατ. ευρώ).
Είναι το ψηλότερο κτίριο κατοικιών στον κόσμο, αλλά όχι για πολύ ακόμη, αφού σύντομα θα ολοκληρωθεί η κατασκευή του Central Park Tower, ένα αρχιτεκτονικό θαύμα από γυαλί και ατσάλι που χτίζεται εκεί κοντά. Σχεδιασμένος από τους «συνήθεις ύποπτους» των ψηλών κτιρίων, αρχιτέκτονες Αντριαν Σμιθ και Γκόρντον Τζιλ, οι οποίοι μεταξύ άλλων σχεδίασαν και το Μπουρτζ Χαλίφα του Ντουμπάι, ο ουρανοξύστης με το ιλιγγιώδες ύψος θα διαθέτει τις μεγαλύτερες πισίνες, το καλύτερο fitness club και την πιο εντυπωσιακή θέα της πόλης. Ισως μάλιστα από τα παράθυρά του θα μπορεί κανείς να «κατασκοπεύει» το διαμέρισμα του ολιγάρχη γείτονά του δεδομένου ότι ο επόμενος ουρανοξύστης προβλέπεται να χτιστεί σε απόσταση αναπνοής… (Λέμε τώρα).
Ακριβώς απέναντι, το 220 Central Park South, ένας νεο-αρτ ντεκό ουρανοξύστης επενδυμένος με ασημί ασβεστόλιθο της Αλαμπάμα, είναι έργο του Ρόμπερτ ΑΜ Στερν, ο οποίος υπηρετεί με άνεση οποιοδήποτε αρχιτεκτονικό ύφος θέλει ο πελάτης του, από την ισπανική αναγέννηση μέχρι τη δυναστεία Τσινγκ. «Η αρχιτεκτονική είναι ένα συμπόσιο», λέει ο Στερν στον δημοσιογράφο του Guardian, Ολιβερ Γουεϊνράιτ, «αλλά οι περισσότεροι αρχιτέκτονες πεθαίνουν από την πείνα». Τονίζει δε ότι «σε αντίθεση με κάποια από τα γειτονικά κτίρια που κατασκευάζονται τώρα στην περιοχή», το δικό του «θα ανήκει στην οικογένεια των κτιρίων που πλαισιώνουν το Σέντραλ Παρκ εδώ και πολλές γενιές». Τα έξοδα της κατασκευής έχουν ήδη αποπληρωθεί: κάποια διαμερίσματα έχουν πωληθεί πάνω από 107.600 δολάρια το τετραγωνικό (περίπου 95.000 ευρώ/τ.μ.), μάλιστα το ρετιρέ που απέκτησε πρόσφατα ένας δισεκατομμυριούχος από τον χώρο των hedge funds έναντι 238 εκατ. δολαρίων (208 εκατ. ευρώ) θεωρείται το πιο ακριβό σπίτι που έχει πωληθεί ποτέ στις ΗΠΑ.
Η φόρμα ακολουθούσε ανέκαθεν την οικονομία στη Νέα Υόρκη και αυτό το τελευταίο αρχιτεκτονικό υποπροϊόν του υπερβολικού παγκόσμιου πλούτου δεν αποτελεί εξαίρεση. Τεχνικά η οικοδόμηση ενός πολύ ψηλού κτιρίου ήταν εφικτή εδώ και καιρό, αλλά δεν είχε εμπορικό ενδιαφέρον αφού όσο πιο ψηλά ανέβαινες συχνά το κόστος της κατασκευής δεν μπορούσε να αποσβεστεί. Αλλά και αυτό ξεπεράστηκε.
Οπως τα φυτά που ψηλώνουν χάρη στο υπερβολικό λίπασμα, έτσι και αυτά τα κτίρια είναι σύμπτωμα μιας πόλης που «ποτίζεται» με πάρα πολλά χρήματα. Οι πιο πλούσιοι άνθρωποι του κόσμου έχουν ανάγκη να επενδύσουν κάπου τον πλούτο τους. Σε αυτή την υπερ-ελίτ ανήκουν περίπου 250.000 άνθρωποι με περιουσιακά στοιχεία από 30 εκατ. δολάρια. Πάνω από το ένα τρίτο αυτών είναι εγκατεστημένοι στη Βόρεια Αμερική, ενώ όσοι προέρχονται από χώρες με επικίνδυνη οικονομία, θεωρούν τη Νέα Υόρκη ως ένα από τα ασφαλέστερα μέρη για να «παρκάρουν» τα μετρητά τους.
Μετά την οικονομική κρίση του 2008, οι πολυτελείς κατοικίες έχουν γίνει το νέο παγκόσμιο νόμισμα, που παρέχει στους επενδυτές ένα απτό περιουσιακό στοιχείο και μια σίγουρη επένδυση, πράγμα που δεν μπορούν να προσφέρουν μετοχές και αμοιβαία κεφάλαια. Η συνεχιζόμενη μεταβλητότητα των χρηματοπιστωτικών αγορών ωθεί τους αγοραστές να αναζητήσουν ασφαλή «λιμάνια» σε ακριβά ακίνητα, από το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη μέχρι το Χονγκ Κονγκ, ανεβάζοντας τις τιμές στη στρατόσφαιρα και δημιουργώντας την «ιδιοκτησία τρόπαιο», μια εντελώς νέα κατηγορία που αψηφά τους συνήθεις κανόνες της αγοράς.
Ενα διαμέρισμα λοιπόν σε έναν λεπτεπίλεπτο ουρανοξύστη με θέα στο Σέντραλ Παρκ, πανάκριβους πίνακες αναγεννησιακών ζωγράφων στους τοίχους και σπάνια κρασιά στο κελάρι είναι μια ό,τι πρέπει προσθήκη στο χαρτοφυλάκιο του σύγχρονου επενδυτή.
Ο αντίκτυπος αυτού του νέου είδους ουρανοξύστη, όμως, δεν έχει περάσει απαρατήρητος από τη MAS (Municipal Art Society), τη δραστήρια μη κερδοσκοπική οργάνωση που αγωνίζεται για την προστασία του χαρακτήρα της Νέας Υόρκης από τη δεκαετία του 1890 και η οποία τα τελευταία χρόνια έχει δημοσιεύσει μια σειρά από άρθρα επιδιώκοντας να ασκήσει πιέσεις έτσι ώστε ο πολεοδομικός σχεδιασμός να υπόκειται σε λεπτομερείς ελέγχους.
«Την πρώτη φορά που οι περισσότεροι Νεοϋρκέζοι άκουσαν για αυτούς τους νέους ουρανοξύστες ήταν όταν τους είδαν να κατασκευάζονται» λέει η Τάρα Κέλι, από τη MAS: «Ως επί το πλείστον χτίζονται “δικαιωματικά”, που σημαίνει ότι οι κατασκευαστές δεν χρειάζονται άδεια οικοδόμησης ούτε υποχρεώνονται να ενημερώνουν κανέναν. Δεν υπήρξε καμία δημόσια κριτική ούτε εμπλοκή της κοινότητας, και όμως αυτά τα κτίρια θα ρίξουν τεράστιες σκιές στο Σέντραλ Παρκ τα επόμενα χρόνια».
Τα παράπονα για τις σκιές σε μια πόλη ουρανοξυστών μπορεί να ακούγονται σαν κάτι παράλογο, αλλά η MAS έχει μια μακρά και λαμπρή ιστορία πολεμώντας σκιές και διαμορφώνοντας το πολεοδομικό τοπίο της Νέας Υόρκης. Κατάφερε να περάσει τους πρώτους νόμους για τις ζώνες της πόλης το 1915 όταν εμφανίστηκε ο ουρανοξύστης Equitable, ένας πέτρινος Γολιάθ 40 ορόφων που κάλυψε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο στο Κάτω Μανχάταν, και μπορεί να είναι πλέον ένα πολύτιμο έμβλημα της πόλης, αλλά εκείνη την εποχή ήταν ένα τερατώδες οικοδόμημα που εμπόδιζε τη ροή του αέρα, έσπρωξε χιλιάδες πεζούς σε στενά πεζοδρόμια και έριξε την τεράστια σκιά του πάνω από τη γειτονιά.
Την επόμενη χρονιά, η πόλη ενέκρινε το Ψήφισμα 1916 για τον όγκο των κτιρίων και επέβαλε ρυθμίσεις που επέτρεπαν στο φως και στον αέρα να φτάνουν στον δρόμο. Και τη δεκαετία του 1920, ο αρχιτέκτονας Χιου Φέρις δημιούργησε μια σειρά από εντυπωσιακά προοπτικά σχέδια επιδεικνύοντας τη συμβολή της γλυπτικής στον νόμο περί ζωνών, τα οποία σταδιακά οδήγησαν στο κλασικό στυλ της χρυσής εποχής των ουρανοξυστών.
Λίγα πράγματα άλλαξαν μέχρι το 1961, οπότε εισήχθησαν οι έννοιες του ποσοστού κάλυψης του οικοπέδου και του συντελεστή δόμησης, αλλά και η περίεργη έννοια της μεταφοράς του συντελεστή δόμησης, γνωστή και ως «δικαιώματα αέρα», που επιτρέπει στους ιδιοκτήτες γης να αγοράσουν τον αχρησιμοποίητο αέρα των γειτόνων τους, να τον προσθέσουν στο δικό τους οικόπεδο και να χτίσουν ένα κτίριο πολύ ψηλότερο από το επιτρεπόμενο. Ο νόμος επεκτάθηκε το 1968, επιτρέποντας την «πώληση του αέρα» και σε κτίρια που βρίσκονται στην άλλη μεριά του δρόμου, δημιουργώντας παράξενα ζευγάρια μικρών και μεγάλων κτιρίων σε διάφορα σημεία της πόλης. Σκοπός του ήταν να αντισταθμίσει τις ενδεχόμενες οικονομικές ζημίες των ιστορικών κτιρίων εξαιτίας του χαμηλού ύψους τους.
Τέτοιες συμφωνίες δεν είναι κάτι νέο. Τη δεκαετία του 1970, ο Ντόναλντ Τραμπ πλήρωσε 5 εκατ. δολάρια για τα δικαιώματα του αέρα πάνω από το εμβληματικό κτίριο του Tiffany στην 5η Λεωφόρο, πράγμα που, μαζί με διάφορες άλλες συμφωνίες, του επέτρεψε να φτιάξει τον ουρανοξύστη Trump με 68 ορόφους αντί για το 20ώροφο κτίριο που προβλεπόταν αρχικά. Και 20 χρόνια αργότερα, αγοράζοντας δικαιώματα αέρα από τουλάχιστον επτά χαμηλές ιδιοκτησίες στο Μιντάουν Μανχάταν έχτισε τον 70 ορόφων Trump World Tower από μαύρο γυαλί.
Αλλά αυτά τα κτίρια δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με τους ουρανοξύστες που ξεφύτρωσαν την τελευταία δεκαετία κατά μήκος της 57ης Οδού (ο δρόμος των δισεκατομμυριούχων) στο νότιο άκρο του Σέντραλ Παρκ, ύστερα από αλλεπάλληλες εξαγορές συντελεστών δόμησης και αέρα.
Πολλοί λένε ότι οι διαθέσιμοι συντελεστές δόμησης στη Νέα Υόρκη έχουν εξαντληθεί, αλλά μια λεπτομερής ανάλυση από τη MAS και το αρχιτεκτονικό γραφείο KPF αποδεικνύει το αντίθετο. Στη Νέα Υόρκη υπάρχουν ακόμη εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα ανεκμετάλλευτα και περίπου 100 σημεία όπου θα μπορούσαν να ανεγερθούν τεράστιοι ουρανοξύστες.
Η MAS παρακολουθεί πάνω από 100 προτάσεις για την ανέγερση υπερσύγχρονων κτιρίων με ύψος που ξεπερνά τα 180 μέτρα, μεταξύ άλλων ένα ρωσικό project στο νούμερο 262 της Φιφθ Αβενιου που είναι πιθανόν να εμποδίσει τη θέα του Εμπάιρ Στέιτ Μπίλντινγκ αλλά και ένα κτίριο βελόνα στη Σάουθ Στριτ του Λόουερ Μανχάταν. Τελευταία παραδόθηκε και το Μπρούκλιν στη μάχη της ανοικοδόμησης και φαίνεται ότι ο επόμενος σταθμός θα είναι το Χάρλεμ.
Η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι από τους αγαπημένους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης είχαν προκαλέσει απογοήτευση όταν εμφανίστηκαν πρώτη φορά. Ομως, καθώς το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών διευρύνεται όλο και περισσότερο και οι κάτοικοι της πόλης πιέζονται να απομακρυνθούν, ίσως είναι καιρός να αναλογιστούν οι Νεοϋρκέζοι πώς θα μπορούσαν να αντιδράσουν, γράφει ο Ολιβερ Γουεϊνράιτ.
Η MAS ζήτησε να γίνεται κοινοποίηση της μεταφοράς συντελεστών στα κοινοτικά συμβούλια και πρότεινε δημόσια παρέμβαση για μεταφορές που υπερβαίνουν ένα συγκεκριμένο όριο. «Δεν διαφωνούμε με κανένα από αυτά τα κτίρια» δήλωσε η Τάρα Κέλι, «το κύριο μέλημά μας είναι η διαδικασία. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για το τι σημαίνει ορίζοντας, για τις σκιές, για το πόσο απαραίτητες είναι οι πολυτελείς κατοικίες όταν βρισκόμαστε εν μέσω μιας οικιστικής κρίσης. Θα έπρεπε να υπάρχει ένα φόρουμ για να ακουστούν όλα αυτά. Προς το παρόν δεν υπάρχει τίποτα» λέει.