«Πάρτε το απόφαση, γεννιόμαστε για να ‘μαστε καλοί»

Ας μιλήσουμε για τον «Τζόκερ», που είναι και των ημερών. Αλλά ας δούμε από μίαν άλλη σκοπιά τον τσαλαπατημένο, αφημένο στη μοίρα του άνθρωπο, που χειραφετείται μέσα από την βία, για να εξελιχθεί στον Κακό των κόμικς (και των ταινιών του Χόλιγουντ). Ας τον δούμε από τη σκοπιά ενός διεθνώς διακεκριμένου καθηγητή, στο Χάρβαρντ και στο Γέιλ, του έλληνα κοινωνιολόγου- βιολόγου MD, PhD, MPH Νικόλα Α. Χρηστάκη, που το «Time» τον συμπεριέλαβε στους 100 επιδραστικότερους ανθρώπους στην οικουμένη (το 2009) και το «Foreign Policy», δύο φορές, στον κατάλογο των 100 πλέον σημαινόντων στοχαστών (το 2009 και το 2010).

Δεν θα μπούμε, ακριβώς, στην κουβέντα του τι είναι Καλό, τι είναι Κακό και τι τ’ ανάμεσό τους. Μπορούμε όμως να μπούμε στην κουβέντα για την κοινωνία, εμάς των ανθρώπων, που μπορεί ή δεν μπορεί να γεννήσει «Τζόκερ». Μπορεί να συνεισφέρει σε αυτή τη συζήτηση ο Νικόλας Χρηστάκης. Ή, απλά, Νίκος, όπως μου συστήθηκε στα ελληνικά, πριν από την κουβέντα μας στο Public της Πλατείας Συντάγματος, ο επιστήμονας που έφυγε στα έξι του χρόνια από την Ελλάδα, για την Αμερική, όπου γνωρίστηκαν και οι γονείς του, ως φοιτητές στο Γέιλ. Και όχι μόνον να συνεισφέρει. Να μας ανοίξει τα μάτια λίγο, που λένε.

Άλλωστε, το πολυσυζητημένο βιβλίο του «Blueprint» ή στα ελληνικά «Προσχέδιο. Οι εξελικτικές ρίζες της καλής κοινωνίας» (όπως κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κάτοπτρο) με τα ίδια στοιχεία έχει να κάνει. Με την κοινωνία των ανθρώπων και την εξέλιξή της. Εξέλιξη, με βάση και την δαρβινική θεωρία των ειδών.

Όταν από τον πρόλογο ακόμη μιλάει για την μελέτη της «εξελικτικής καταγωγής της Αρετής», δεν εννοεί – όπως μου διευκρινίζει εξαρχής – για την ατομική, εσωτερική αρετή καθενός μας, αλλά για την αρετή στην κοινωνία των ανθρώπων. «Όταν ένα θηλαστικό ζει σε μια κοινωνία, το ερώτημά μου ήταν ποιους κανόνες του δίνει ή του καλλιεργεί η Εξέλιξη για να ζήσει σε αυτήν. Όταν εμείς, οι άνθρωποι, βλέπουμε μπροστά μας φαινόμενα σαν την φιλία, την αγάπη, τη συνεργασία ή την συνεργατικότητα, τα βλέπουμε ως καλά. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ελέφαντες, φερ’ ειπείν. Το ζήτημα, πέρα από αυτό, είναι ότι η Εξέλιξη μας έδωσε την κληρονομιά για να φτιάξουμε καλές κοινωνίες. Και δεν σημαίνει αυτό ότι είμαστε υποχρεωμένοι να φτιάξουμε καλές κοινωνίες, αλλά αν φτιάξουμε κοινωνίες που επιζούν, ακριβώς αυτό το χαρακτηριστικό θα έχουν».

Εδώ, η λέξη κλειδί είναι το Καλό. Σε αυτό πιστεύει ακράδαντα ο Νικόλας Χρηστάκης. Και ως καθηγητής και ερευνητής δεν το πιστεύει μόνον. Αποφάσισε και να το αποδείξει. Δεν είναι αυτό μόνον μια καλή ιδέα, που στο κάτω κάτω υπήρχε εδώ και τριάντα χρόνια, αλλά δίχως αποδείξεις. Χρειάζεται και επιστημονικό υπόβαθρο.

Αποδείξεις. Μέσα από τα μονοπάτια της φιλοσοφίας, της ιστορίας, της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, της γενετικής και της εξελικτικής βιολογίας. Κάπως έτσι, με έρευνα και αποδείξεις έχτισε το, αισιόδοξο, βασικό επιχείρημά του: «Έχουμε προγραμματιστεί, από την Εξέλιξή μας, να είμαστε καλοί». Και «η φιλία, συνεργασία και οι τάσεις να ζούμε σε ομάδες και κοινωνίες, έχουν τις ρίζες τους στον πιο θεμελιώδη μηχανισμό της βιολογικής μας κατηγοριοποίησης, τη Φυσική Επιλογή».

Το πώς είναι και πώς γίνεται ο καθένας από μας μέσα σε αυτές τις κοινωνίες, μου λέει – χαμογελαστός και οργανωμένος πάντα στα επιχειρήματά του, όσο και να τα απλοποιεί για να τα κοινωνήσει – είναι ζήτημα δύο παραγόντων: του φυσικού κλήρου και του κοινωνικού κλήρου. «Το αν θα γεννηθεί κάποιος τυφλός μέσα σε αυτή την κοινωνία είναι ζήτημα φυσικού κλήρου. Όπως και αν θα γεννηθεί σε πλούσια ή φτωχή οικογένεια. Όμως, στις κοινωνίες μας αφορά κυρίως η δεύτερη παράμετρος, του κοινωνικού κλήρου. Θέλουμε, ας πούμε, οι δημόσιες πολιτικές να ελαχιστοποιούν στις κοινωνίες μας τα ζητήματα του φυσικού κλήρου. Θέλουμε μια κοινωνία που θα έχει σύστημα Μπράιγ για τους τυφλούς ή φωτεινούς σηματοδότες με ηχητικά σήματα. Θέλουμε γενικά κοινωνίες που δεν αφήνουν στη μοίρα τους ή δεν εκμεταλλεύονται τους αδύναμους». Και γυρίζοντας στην συζήτηση για τον «Τζόκερ»: «Σε μια ιδεώδη κοινωνία μας, δεν θα υπήρχε η ανάγκη για να καταφύγει κάποιος την βία ώστε να αντιμετωπίσει τα μειονεκτήματα από τον φυσικό ή τον κοινωνικό κλήρο».

Μου θυμίζει μια σκηνή στην «Λίστα του Σίντλερ» του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Όπου ο Όσκαρ Σίντλερ προσπαθεί να πείσει, σε συζήτηση, τον γερμανό διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άμον Γκετ, αντί να πυροβολεί από το μπαλκόνι του τους κρατούμενους εβραίους, να τους χαρίζει την ζωή. «Έτσι και ο Τζόκερ και ο όποιος Τζόκερ σε μια κοινωνία ανθρώπων θα μπορούσε, αντίθετα, αντί για την βία, να είχε καταφύγει στο Καλό. Να γίνει μια Μητέρα Τερέζα. Άλλωστε, η συλλογική φύση της βίας αποτελεί δημόσιο, παρά ιδιωτικό φαινόμενο».

Ας μην γελιόμαστε όμως. Βία υπήρχε πάντα, σε όλες τις εποχές. «Δουλεία, πογκρόμ, Ιερά Εξέταση, μίσος. Ακόμη και η εικόνα του Αχιλλέα που σέρνει με το άρμα το του πτώμα του νεκρού Έκτορα αυτό σηματοδοτεί. Η δική μου εκδοχή και οι αποδείξεις δείχνουν ότι υπάρχει, ισχυρότερη στον άνθρωπο, στην Εξέλιξή του, η καλή πλευρά. Όλοι έχουν επικεντρωθεί κυρίως στην κακή πλευρά μας. Στις παρορμήσεις μας, στον εγωισμό, στη μισαλλοδοξία. Αυτό που λέω είναι ότι υπάρχει η άλλη, η καλή πλευρά, και είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης Εξέλιξης. Πιστεύω και αποδεικνύω ότι αυτές οι ποιότητές μας είναι πιο δυνατές από τις άλλες. Αν η βία ήταν πιο δυνατή, δεν θα ζούσαμε καν σε κοινωνίες. Θα είμασταν ένα είδος που ζει χωριστά, σε πολύ μικρές ομάδες. Ζούμε σε κοινωνίες και γι’ αυτό τα κέρδη μας από αυτό και μόνο το γεγονός θα έπρεπε να είναι πιο μεγάλα από τις ζημίες μας. Ο τρόπος που φτάνουμε να λειτουργούμε σε κοινωνίες ακολουθεί τους νόμους της φυσικής επιλογής και της ανθρώπινης Εξέλιξης, όπως, ας πούμε, ο τρόπος που λειτουργεί το πάγκρεάς μας».

Η μοναξιά, πιστεύει ο Νικόλας Χρηστάκης, που το 2018 του απονεμήθηκε ο ανώτερος ακαδημαϊκός τίτλος στο Γέιλ, εκείνος του «καθηγητή Στέρλινγκ», «είναι αποτέλεσμα της αποσύνδεσης από τους άλλους. Ερημίτες υπήρχαν πάντα, αλλά ήταν εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Ο άνθρωπος από την Εξέλιξή του, αυτό που λέμε από τη φύση του, είναι κοινωνικό ον. Και οι άνθρωποι μπορεί να έχουν μεγάλη δύναμη ατομικά, αλλά όταν ενεργούν συλλογικά, πετυχαίνουν πολύ περισσότερα. Η αληθινή ζωή βρίσκεται στα μονοπάτια που σε οδηγούν στη διασύνδεση με τους άλλους».

Η πιο πρόσφατη επιστημονική μελέτη του Νικόλα Χρηστάκη, ως καθηγητή Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, με θέσεις στα τμήματα της Κοινωνιολογίας, Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, της Στατιστικής και Επιστήμης των Δεδομένων, της Βιοϊατρικής Μηχανικής και της Ιατρικής, Διευθυντής του Γραφείου Ανθρώπινης Φύσης στο περίφημο αμερικανικό πανεπιστήμιο, με αντίστοιχα πλούσιο ερευνητικό και εκπαιδευτικό παρελθόν στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Σικάγου, αφορούσε ακριβώς αυτή τη δικτύωσή μας με τους άλλους. Τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, που είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση. Όμως και εκεί, ερευνητικά, «έπαιξε» με το Καλό.

Ο ίδιος μαζί με την ομάδα του σχεδίασε ένα λογισμικό, με το οποίο μελέτησε προσωρινές τεχνητές κοινωνίες online. Την κοινωνική μας δικτύωση, με δυο λόγια, παρατηρώντας την αλληλεπίδραση (τα αποτελέσματα δημοσίευσε στο βιβλίο του «Συνδεδεμένοι», από τις Εκδόσεις Κάτοπτρο). Τα άτομα στις online κοινωνίες καλούνταν να παίξουν το «παιχνίδι των δημόσιων αγαθών». Στην αρχή, δύο στους τρεις ήταν συνεργάσιμοι, αλλά κάποιοι, που προσπαθούσαν να επωφεληθούν, και ως επιλογή ήταν είτε να είναι συνεργατικοί είτε να φύγουν, κατέληξαν να φύγουν. Έπειτα στην συνεργατικότητα, μέσα στις ομάδες, προστέθηκε και ένα χρηματικό έπαθλο, εφικτό μόνον στην περίπτωση που θα κατάφερναν να συμπράξουν σε έναν κοινό στόχο. Και εδώ η ομάδα του Νικόλα Χρηστάκη προσέθεσε, υπό τύπον influencer (με κινήσεις που μπορούσαν να έχουν επιρροή στους «παίκτες»), ακόμη και ρομπότ, που κατάφεραν σιγά σιγά να αλλάξουν το αποτέλεσμα, προς τη συνεργασία και το Καλό της ομάδας.

Σήμερα, έχει πλέον τα συμπεράσματα από αυτή τη μεγάλη έρευνα και του πως μπορείς να επηρεάσεις μία ομάδα, ώστε να συνεργαστεί για το Καλό. Καθώς αναζήτησε επίμονα και στρατολόγησε αντίστοιχους ανθρώπους που θα μπορούσαν να ωφελήσουν την κοινότητα. Ένα κοινωνικό σύνολο, αν θέλετε. Το μοντέλο αυτό χρησιμοποιείται σήμερα στην Ονδούρα για να ενισχυθούν οι εμβολιασμοί και η μητρική φροντίδα. «Χρειάζεται να δημιουργηθεί μία αντίληψη της ανάληψης κινδύνου για το καλό της ομάδας», μου λέει ο έλληνας ερευνητής. «Πρέπει να φτάσουμε να θεωρήσουμε ότι το καλό της ομάδας και της συνεργασίας είναι σημαντικότερο από το ατομικό καλό. Όμως και αυτό με ένα μέτρο. Αν το παρακάνεις, φτάνεις να έχεις την νεολαία του Χίτλερ».

Από την άλλη πλευρά, έζησε και στο πετσί του την νοοτροπία του όχλου που, θεωρώντας ότι έχει δίκιο, μπορεί να φτάσει στο Κακό. Όταν, τον Οκτώβριο του 2015, η σύζυγός του, καθηγήτρια επίσης στο Γέιλ, Έρικα Χρηστάκη, με έρευνες για το «παγκόσμιο παιδί και την ανατροφή του» και για τον όρο του «προβληματικού παιδιού», έφτασε να στείλει ένα πολυσυζητημένο μέιλ στο Γέιλ. Καθώς η αρμόδια υπηρεσία του είχε στείλει οδηγίες περί «ευαισθησίας στις φυλετικές και κοινωνικές διαφορετικότητες», στις στολές που θα διάλεγαν για το αμερικανικό Χάλοουιν (ας πούμε, τις δικές μας Απόκριες). Η Έρικα Χρηστάκη τόλμησε να πει ότι θα πρέπει αυτό το θέμα να το ρυθμίσουν οι ίδιοι οι φοιτητές μεταξύ τους, παρά να επαφίενται σε θεσμικές ντιρεκτίβες.

Ο Νικόλας Χρηστάκης υποστήριξε την σύζυγό του όταν ξέσπασαν αντιδράσεις, που έφτασαν να μιλούν μέχρι και για «ρατσισμό» στο μέιλ, υποστηρίζοντας ήσυχα – και εντυπωσιακά ήρεμα, ίσως και από τα μαθήματα καράτε που είχε πάρει – πως η ελευθερία της έκφρασης είναι σημαντικότερη, ακόμη κι αν φτάσει να προσβάλλει κάποια ομάδα. Και αυτό ενώπιος ενός οργισμένου πλήθους φοιτητών, το οποίο δεν δίστασε να αντιμετωπίσει κατάματα.

«Ένιωσα ότι έπρεπε να υποστηρίξω, απτά, τις αρχές στις οποίες πιστεύω. Δεν μπορούσα να δειλιάσω και να μείνω κλεισμένος στο σπίτι μου», λέει σήμερα. Και στο βιβλίο του γράφει για την «επίδραση της υπερ-ταύτισης με μίαν ομάδα» και το πόσο αλγεινό είναι «να φτάσεις να γίνεσαι μάρτυρας μιας μαζικής αυταπάτης». Τους αντιμετώπισε ευθέως και ατάραχα, μου λέει, διότι ήθελε να τους εκπαιδεύσει – είναι η δουλειά μου. Και ήταν και κάτι σαν έρευνα για το βιβλίο του «Προσχέδιο», που το δούλευε δέκα χρόνια. Αν και μοιάζει σαν να γεννήθηκε μετά από αυτήν την αντιπαράθεση με το μαζικό «Κακό», με τον θυμό. Και σαν απάντηση σε αυτό. «Έχει σημασία να παρατηρήσει κάποιος πώς είναι να βρίσκεσαι στην μέγγενη μιας μαζικής αυταπάτης. Σαν τους άνδρες του ομηρικού Οδυσσέα, στα μάγια της Κίρκης. Άλλο αν δεν μου αρέσουν καθόλου τα πλήθη. Θεωρώ ότι είναι για την αληθινή φιλία ό,τι η πορνογραφία για τον αληθινό έρωτα».

Οι σύνθετες κοινωνίες μας είναι εφικτές και αντέχουν μόνον όταν τα μέλη τους επενδύουν συναισθηματικά στον άλλον και στη συνεργατικότητα», είναι η επωδός του Νικόλα Χρηστάκη. «Το να αποδεχθεί κάποιος ότι οι άνθρωποι είναι κακοί, βίαιοι, εγωιστές είναι ένα είδος ηθικής και πνευματικής τεμπελιάς. Ο τρόπος για να «επιδιορθώσει» κάποιος τον διαρρηγμένο κοινωνικό ιστό του ανθρώπου είναι να ξεκινήσει, λέγοντας: Για κάτσε μια στιγμή, εδώ κάτι δεν είναι σωστό».

Ίσως ύστερα από τόση έρευνα στον τομέα, κάτι τόσο απλό (για όλους μας) να είναι η λύση.