Το φθινόπωρο του 2020 ο Ιλαν Ζέκορι παραιτήθηκε από τη θέση του προέδρου της ιστοσελίδας σχολιασμού μουσικών κομματιών Genius. Ηταν ένας από τους τρεις φίλους και αποφοίτους του Γέιλ που το 2013 είχαν ιδρύσει τη Rap Genius· στη συνέχεια, ο Μάχμποντ Μοχάνταμ απολύθηκε, παρέμειναν ο Ιλαν Ζέκορι και ο Τομ Λίμαν και η εταιρεία τους μετονομάστηκε σε Genius.
Ο Ζέκορι εργάζεται και πάλι σκληρά, αν και δεν διευθύνει κάποια άλλη ιστοσελίδα digital media: ο 39χρονος Αμερικανός εκπαιδεύεται για να γίνει ψυχαναλυτής. Πέντε ημέρες την εβδομάδα, σε ένα γραφείο στο Απερ Γουέστ Σάιντ, βοηθάει τους περίπου 20 πελάτες του –μερικοί από τους οποίους ξαπλώνουν στον κλασικό ψυχαναλυτικό καναπέ– να βυθιστούν στo υποσυνείδητό τους.
Εχοντας εκτιμήσει τη μέθοδο κατά τη διάρκεια της δικής του πολυετούς ανάλυσης, ο Ζέκορι λατρεύει τον νέο ρόλο του: «Για πρώτη φορά στη ζωή μου νιώθω ήρεμος και ικανοποιημένος από τη δουλειά μου και έχω σταματήσει να ονειρεύομαι τι άλλο θα έπρεπε να κάνω στη ζωή μου» είπε στον δημοσιογράφο των New York Times Τζόζεφ Μπέρνστιν.
Δεν είναι ο μόνος. Παντού στις ΗΠΑ, σε ντιβάνια και σε εκπαιδευτικά ινστιτούτα, σε λογαριασμούς του Instagram με μιμίδια (memes) και σε μικρά περιοδικά, νέοι άνθρωποι (ή τουλάχιστον νεανίζοντες), γράφει ο Μπέρνστιν, ανακαλύπτουν ξανά τη θεραπεία διαμέσου του λόγου και των ιδεών που ανέπτυξε ο βιεννέζος γιατρός στις απαρχές του 20ού αιώνα.
Επειτα από αρκετές δεκαετίες στο περιθώριο της αμερικανικής υγειονομικής περίθαλψης και 100 χρόνια αφότου δημοσίευσε το τελευταίο σημαντικό θεωρητικό έργο του, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ απολαμβάνει κάτι σαν επιστροφή. Ψάξτε προσεκτικά και κάπου θα τον βρείτε. Ο λογαριασμός του Instagram freud.intensifies, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο ακολούθους, δημοσιεύει μιμίδια όπως η φράση «Κάθε φορά που αποκαλείς τον φίλο σου “μπαμπά”, το φάντασμα του Ζίγκμουντ Φρόιντ γίνεται λίγο πιο δυνατό», με φόντο ένα πορτρέτο του Φρόιντ· και σε μια ανάρτηση στο TikTok τον Απρίλιο του 2022, που έχει προβληθεί σχεδόν πέντε εκατομμύρια φορές, ένας νεαρός άνδρας εξυμνεί τον Φρόιντ: «Fast forward 100 χρόνια, και είναι πάντα εδώ!»
Το Parapraxis, ένα νέο περιοδικό που ξεκίνησε πέρυσι «να διερευνά και να αποκαλύπτει την ψυχοκοινωνική διάσταση της ζωής μας», έχει προσελκύσει στην Ψυχανάλυση ένα προοδευτικό «νέο πλήθος», γράφει το Vulture. Και στην Ιρλανδία γυρίζεται το «Freud’s Last Session», με το σπίτι του βιεννέζου ψυχιάτρου στο Λονδίνο να έχει ανακατασκευαστεί πιστά.
Η ταινία, βασισμένη στο ομότιτλο θεατρικό έργο του Μαρκ Στ. Ζερμέν, περιγράφει μια φανταστική συνάντηση του άθεου Ζίγκμουντ Φρόιντ (Αντονι Χόπκινς) με τον Κλάιβ Στέιπλς Λιούις (Μάθιου Γκουντ), ακαδημαϊκό στην Οξφόρδη, συγγραφέα των «Χρονικών της Νάρνια» (Η σειρά κυκλοφορεί στα ελληνικά από τον Κέδρο), που έγραψε επίσης για την επιστήμη και τη σχέση της με τη χριστιανική πίστη.
Να σημειωθεί πως όταν ο Φρόιντ κατέφυγε στο Χάμστεντ του Λονδίνου για να γλιτώσει από τις ναζιστικές διώξεις, τοποθέτησε σχολαστικά τα έπιπλά του και άλλα υπάρχοντα όπως ακριβώς ήταν στο γραφείο του στη Βιέννη.
Ακόμη, η σειρά «Couples Therapy» του δικτύου Showtime, καταγράφει συνεδρίες θεραπείας ζεύγους με την Ορνα Γκουράλνικ, ψυχαναλύτρια και ψυχολόγο στη Νέα Υόρκη. Το καλά πληροφορημένο αριστερό podcast «Know Your Enemy» έχει αφιερώσει πολλά επεισόδια σε συζητήσεις για τον Φρόιντ. Και το «Opulent Tips», ένα επιδραστικό newsletter μόδας, αναφέρθηκε τον Ιανουάριο σε μια «φροϋδικού πυρήνα» αισθητική εμπνευσμένη από «το εκκεντρικό υπογάστριο της δεκαετίας του 1950», τη λεγόμενη χρυσή εποχή της ψυχανάλυσης στις ΗΠΑ. Επιπλέον, η κουλτούρα του ριάλιτι «MILF Manor» –έκανε πρεμιέρα στην Αυστραλία τον Ιανουάριο– έχει κάτι το φροϊδικό, γράφει ο Τζόζεφ Μπέρνστιν.
Μια νέα χρυσή εποχή για τις ιδέες του Ζίγκι
Στο βιβλίο της για την Ψυχανάλυση, «The Impossible Profession» (1981), η δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζάνετ Μάλκολμ παίρνει συνέντευξη από έναν ψυχαναλυτή (με ψευδώνυμο): «Η βαθιά κατανόηση της ψυχανάλυσης δεν θεωρείται ποτέ δεδομένη από τη μια γενιά στην άλλη» λέει. «Κάθε γενιά πρέπει να κάνει εκ νέου τις δικές της ανακαλύψεις».
Ο Φρόιντ, βέβαια, δεν εξαφανίστηκε ποτέ εντελώς. Μερικές από τις έννοιες που έχει διατυπώσει, όπως η απώθηση και η λίμπιντο, είναι τόσο βαθιά ενσωματωμένες στη λαϊκή κουλτούρα που δεν τις θεωρούμε καν φροϊδικές πια. Οι «Σοπράνος», μια από τις πιο επιτυχημένες τηλεοπτικές σειρές παγκοσμίως, περιλαμβάνει πολλές συνεδρίες ψυχοθεραπείας του Τόνι Σοπράνο (Τζέιμς Γκαντολφίνι) με την ιταλοαμερικανίδα ψυχίατρο δρ Μέλφι (Λορέιν Μπράκο) και μεγάλες σεκάνς ονείρων. Και όπως έγινε με τους «Σοπράνος», που έχουν «αγιοποιηθεί», κανένας νέος αιώνας δεν θα μπορούσε να στερηθεί εντελώς τον «χρυσό Ζίγκι», όπως φέρεται να αποκαλούσε τον Φρόιντ η μητέρα του.
Σήμερα, όμως, το ενδιαφέρον είναι κυριολεκτικό, σημειώνει στους New York Times ο Τζόζεφ Μπέρνστιν. Σύμφωνα με τον εκπρόσωπό της, η Αμερικανική Ψυχαναλυτική Ενωση –η κύρια επαγγελματική ένωση ψυχαναλυτών στις ΗΠΑ– δεν διατηρεί στοιχεία για τον αριθμό των εκπαιδευομένων ψυχαναλυτών· ωστόσο, τα 3.000 μέλη της, σε σύγκριση με τους 106.000 αδειοδοτημένους ψυχολόγους στις ΗΠΑ, δίνουν μια εικόνα. Πολλά εξέχοντα εκπαιδευτικά ινστιτούτα, όμως, λένε ότι οι αιτήσεις αυξάνονται. Μάλιστα, το Ινστιτούτο Ψυχαναλυτικής Εκπαίδευσης και Ερευνας (IPTAR) αναφέρει ότι ο αριθμός των συνεδριών που πραγματοποιούνται στα γραφεία του έχει σχεδόν διπλασιαστεί από το 2017, ένδειξη ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία.
(Δείτε ένα βιντεοκλίπ από την πρώτη συνεδρία του Τόνι Σοπράνο με τη δρ Μέλφι)
Η 37χρονη συγγραφέας Γελένα Αχτιόρσκαγια ανήκει σε μια νέα ομάδα ανθρώπων με δημιουργικό υπόβαθρο, οι οποίοι ξεκίνησαν ψυχαναλυτική εκπαίδευση, αλλάζοντας τη σταδιοδρομία τους, πράγμα αδιανόητο στην εποχή της ακμής της ψυχανάλυσης. Οι ευρωπαίοι εμιγκρέδες που βοήθησαν στη διάδοσή της στις ΗΠΑ έγιναν μέλη του αμερικανικού ιατρικού κατεστημένου, προσδίδοντας στη μέθοδό τους θεσμική νομιμότητα. (Για χρόνια, μόνο οι ψυχίατροι μπορούσαν να κάνουν ψυχαναλυτική εκπαίδευση.)
Οπως έγραψε η Τζάνετ Μάλκολμ, μεγάλο μέρος του χώρου έμοιαζε με «έναν κρυφό, σχεδόν μυστικό παράδρομο στον οποίο περπατούσαν ελάχιστοι (οι ψυχαναλυτές και οι ασθενείς τους), περιτριγυρισμένο από ετοιμόρροπα αρχοντικά με τραβηγμένες τις κουρτίνες». Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα άνθισαν ορισμένες ξέφρενα σεξιστικές, ομοφοβικές και ρατσιστικές ιδέες, όπως η αντίληψη ότι οι φυλετικές μειονότητες δεν ήταν αναλύσιμες. Αποτέλεσμα; «Η πολιτική μας της αποκλειστικότητας μάς έχει κάνει ζημιά» δηλώνει στους New York Times ο πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Ενωσης, Κέρι Σάλκοβιτς.
Το 1988, ωστόσο, όπως έγραψε η Washington Post, μια δικαστική απόφαση άνοιξε την ψυχαναλυτική εκπαίδευση σε κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους. Και το 2010, η Πολιτεία της Νέας Υόρκης άρχισε να επιτρέπει σε άτομα χωρίς εκπαίδευση στον τομέα της ψυχικής υγείας να παίρνουν άδειες για ψυχανάλυση. Αλλά τότε το πεδίο της ψυχανάλυσης βρισκόταν ήδη σε μεγάλη παρακμή. Η έλευση της σύγχρονης ψυχοφαρμακολογίας και η άνοδος της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας (CBT) βραχείας διάρκειας έκαναν την κληρονομιά του Φρόιντ να φαίνεται σε πολλούς ασαφής ή, ακόμα χειρότερα, γραφική.
Η ψυχανάλυση, εξάλλου, είναι πανάκριβη και χρονοβόρα. Στο Μανχάταν, για παράδειγμα, ένας έμπειρος ψυχαναλυτής μπορεί να παίρνει 400 δολάρια (368 ευρώ) την ώρα για ένα πρόγραμμα 4-5 ωριαίων συνεδριών την εβδομάδα (οπότε νιώθεις και ανακούφιση αν στην Ελλάδα δίνεις μόλις 50-80 ευρώ την ώρα με πρόγραμμα 2-3 συνεδριών την εβδομάδα, και σπανιότερα μέχρι και 200 ευρώ την ώρα). Αλλά ακόμη και στις ΗΠΑ παρατηρούνται διαβαθμίσεις στις τιμές: υπάρχουν εκπαιδευτικά ινστιτούτα που προσφέρουν θεραπευτικές συνεδρίες με μόλις 10 δολάρια την ώρα, από εκπαιδευόμενους.
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με την Τέσα Πιτίτι Αϊβερς, διευθύνουσα σύμβουλο του IPTAR, ακόμα και ένας πρωτοετής ψυχαναλυτής θα μπορούσε να βγάζει από 75.000 έως 120.000 δολάρια (περίπου 69.000-110.000 ευρώ) ετησίως, οπότε είναι και αυτός ένας λόγος στροφής στο επάγγελμα. Για να μην υπολογίσουμε τα ετήσια έσοδα ενός ακριβού ψυχαναλυτή και ζαλιστούμε…
Οι στόχοι της ψυχανάλυσης είναι, κατά μία έννοια, σεμνοί: ο Φρόιντ έγραψε ότι «θα κερδίσουμε πολλά αν καταφέρουμε να μετατρέψουμε τη νευρωτική σας μιζέρια σε κοινή δυστυχία»· αλλά οι ισχυρισμοί του για τις λειτουργίες του νου είναι τεράστιοι και έχουν προκαλέσει σκεπτικισμό. Ο αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόπερ άσκησε κριτική χαρακτηρίζοντας ψευδοεπιστήμη τις μεθόδους της ψυχανάλυσης. Και ο Φρέντερικ Κρους, καθηγητής Λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, υποστήριξε ότι ο φροϊδισμός δεν είναι καν η κατάλληλη βάση για λογοτεχνική κριτική.
Σημαντικές έρευνες, όμως, εγείρουν αμφιβολίες για την επιστήμη πίσω από τους εκλεκτικούς αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης, μια κατηγορία φαρμάκων που συνταγογραφούνται συχνά κατά της κατάθλιψης και των διαταραχών άγχους. Και μια νεότερη γενιά, αναφέρουν οι New York Times, έχει γίνει τουλάχιστον δύσπιστη για τον τρόπο με τον οποίο οι ασφαλιστικές εταιρείες και startups ψυχικής υγείας, που υποστηρίζονται από επενδυτές, ευνοούν τη γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, ανοίγοντας ίσως τον δρόμο στο ανανεωμένο ενδιαφέρον για μορφές θεραπείας λιγότερο εστιασμένες στα συμπτώματα.
Πράγματι, η ιδέα ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις στα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι μέρος αυτού που οδήγησε τον Ιλαν Ζέκορι –πρώην αφεντικό μιας start-up– στην ψυχαναλυτική εκπαίδευση: «Ψυχολογικά, πάντα είχα την αίσθηση ότι δεν μπορείς να αποκτήσεις δωρεάν κάτι πολύτιμο» λέει.
Στροφή προς τα μέσα
Η ψυχανάλυση, η οποία επικεντρώνεται στην «ανασκαφή» άκρως προσωπικών αφηγήσεων νοήματος για μεγάλες χρονικές περιόδους, μπορεί να φαίνεται παράξενη σε μια κουλτούρα που συχνά περιλαμβάνει ευρείες δομικές εξηγήσεις για κοινωνικά τραύματα. Οι έννοιες του Φρόιντ, όμως, σύμφωνα με μια ομάδα αναλυτών με προσανατολισμό στην κοινωνική δικαιοσύνη, προσφέρουν έναν τρόπο κατανόησης των άρρητων δυνάμεων που δημιουργούν τον κοινωνικό κόσμο και διαμορφώνουν τη θέση κάποιου μέσα σε αυτόν.
«Η CBT μπορεί να σε βοηθήσει σε μια κρίση πανικού» λέει στους New York Times η δρ Μπέβερλι Στάουτ, αναφερόμενη στη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία. «Αλλά αφού συνέλθεις από την κρίση πανικού, συνειδητοποιείς, “Διάβολε, αυτός ο κόσμος είναι τρελός”» προσθέτει η μαύρη Αμερικανίδα, ψυχίατρος και ψυχαναλύτρια με έδρα στην Ατλάντα και συμπρόεδρος της Επιτροπής Χολμς, η οποία συγκλήθηκε το 2020 από την Αμερικανική Ψυχαναλυτική Ενωση για να διερευνήσει τον συστημικό ρατσισμό στο πλαίσιο της θεσμικής ψυχανάλυσης στις ΗΠΑ. (Η δρ Στάουτ υπολογίζει ότι υπάρχουν περίπου 40-50 μαύροι ψυχαναλυτές στη χώρα.)
Η επιτροπή, μαζί με το έργο της ομάδας «Black Psychoanalysts Speak» και το ντοκιμαντέρ «Psychoanalysis in El Barrio» (2016), υποστήριξαν ότι η ψυχανάλυση είναι ισχυρό εργαλείο για την αντιμετώπιση θαμμένου φυλετικού και ταξικού τραύματος. «Η ψυχανάλυση είναι η μελέτη του πώς συνεχίζουμε να μη γνωρίζουμε αυτά που γνωρίζουμε» σημειώνει ο Μάθιου Στάινφελντ, καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Γέιλ. «Και η Αμερική είναι οργανωμένη γύρω από το να μη θυμάται τι της συνέβη».
Ο 32χρονος Σαμ Αντλερ-Μπελ, συγγραφέας και συμπαρουσιαστής του podcast «Know Your Enemy», άρχισε να διαβάζει Φρόιντ κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν ξεκίνησε η εκστρατεία του Μπέρνι Σάντερς για τις εκλογές του 2020. Πιστεύει ότι η Αριστερά αναζητά φροϋδικές εξηγήσεις σε περιόδους ήττας: «Υπάρχει μια στροφή προς τα μέσα τώρα» λέει. «Ισως αυτή η καθαρά υλιστική ανάλυση των ανθρώπινων κινήτρων δεν μας δίνει αυτό που χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε τη στιγμή».
Πριν από τρία χρόνια, νιώθοντας συναισθηματικά κολλημένη, η Νικό Φουέντες, μια 32χρονη φοιτήτρια στο Borough of Manhattan Community College, άρχισε να κάνει ψυχανάλυση, αντί να λάβει υπόψη τα βιβλία CBT που της είχαν συστήσει φίλοι της, τα οποία εστιάζουν αποκλειστικά στη γρήγορη διάγνωση και θεραπεία των συμπτωμάτων. Η εμπειρία της την έπεισε ότι η ψυχαναλυτική θεραπεία έχει καθολική αξία: «Δεν είμαι αστή», λέει στους New York Times, «είμαι έγχρωμη τρανς γυναίκα της εργατικής τάξης, που ξεκίνησε την ψυχανάλυση κατανοώντας πολύ λίγο την ψυχανάλυση». Αλλά, παρά τη μακροχρόνια εντύπωση περί του αντιθέτου, η Φουέντες υποστηρίζει ότι «δεν υπάρχει τίποτα το φανταχτερό στην ψυχανάλυση», απλώς δύο άτομα μιλούν σε ένα δωμάτιο.
Επειτα, υπάρχει το ζήτημα του πώς θυμόμαστε τον ίδιο τον Φρόιντ. Μετά από δεκαετίες σκληρής κριτικής για τον σεξισμό εννοιών όπως ο φθόνος του πέους και η θεωρία ότι η ομοφυλοφιλία προέκυψε από τη μη σωστή επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, ο Φρόιντ έφτασε να συμβολίζει για πολλούς τη λευκή, κυριαρχική και ψευδοεπιστημονική κληρονομιά της ψυχανανάλυσης, παρατηρεί ο Τζόζεφ Μπέρνστιν.
«Αρχικά διάβασα τον Φρόιντ ως έφηβη και σκέφτηκα πως ήταν καταπληκτικός» είπε η δρ Ορνα Γκουράλνικ, «Μετά, πέρασα σε κάθε είδους φεμινιστική κριτική για τον Φρόιντ και άρχισα να σκέφτομαι ότι όλα αυτά είναι ένα μάτσο μισογυνικά σκουπίδια. Αλλά διαβάζοντας πολύ περισσότερα, συνειδητοποίησα ότι πρέπει να τον δεις στο πλαίσιο της εποχής του, και έφτασα στην άλλη πλευρά. Υπάρχουν όλων των ειδών οι Φρόιντ. Και κάπως επιλέγεις αυτό που θέλεις να είναι ο Φρόιντ» προσθέτει η ψυχολόγος της σειράς «Couples Therapy».
Μέρος της νέας τάσης τονίζει, επιπλέον, ότι ο Φρόιντ ήταν μέλος φυλετικής μειονότητας στην πατρίδα του, την Αυστρία, και ότι οι απόψεις του για την ομοφυλοφιλία, για παράδειγμα, ήταν διαφοροποιημένες και μπροστά από την εποχή τους. Ενας χρήστης του TikTok ανακάλυψε πρόσφατα τη διάσημη επιστολή του 1935 (είχε σταλεί ανώνυμα στον σεξολόγο Αλφρεντ Κίνσλεϊ και δημοσιεύθηκε το 1951 στο American Journal of Psychiatry) στην οποία ο Φρόιντ καθησυχάζει μια Αμερικανίδα που ανησυχούσε για τη σεξουαλικότητα του γιου της, γράφοντάς της ότι «ασφαλώς, η ομοφυλοφιλία δεν είναι πλεονέκτημα, αλλά όχι και κάτι για το οποίο πρέπει να ντρέπεται κανείς, ούτε βίτσιο ούτε ξεπεσμός, δεν μπορεί να ταξινομηθεί ως ασθένεια».
Ο νεαρός χρήστης του TikTok καταλήγει: «Δεν ξέρω πώς ξεκίνησε η ιδέα ότι ο Φρόιντ μισούσε τους γκέι, αλλά δεν το έκανε. Σαφώς όχι», προσθέτοντας: «Οσο περισσότερα ξέρεις #freud, #psychology #lgbt».
«Τα πράγματα που έγραφε στα τέλη του 19ου αιώνα είναι πολύ πιο προοδευτικά από ό,τι είναι τώρα το μεγαλύτερο μέρος της Αμερικής» παρατηρεί η εκπαιδευόμενη στην ψυχανάλυση Γελένα Αχτιόρσκαγια. «Θα πω ότι είμαστε όλοι πολυμορφικά διεστραμμένοι, ότι όλοι έχουμε αμφιφυλοφιλικές φαντασιώσεις. Είναι της μόδας».
Οσον αφορά την κατηγορία ότι η ψυχανάλυση δεν είναι προσανατολισμένη στα αποτελέσματα, προσπαθήστε να την εξηγήσετε σε αυτούς που βλέπουν ότι η επένδυση αποδίδει: μία από τις θεραπείες που προσφέρει ο κ. Ζέκορι είναι μια υβριδική θεραπεία-coaching. Οι πελάτες του; Ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων…