Οταν αποκάλεσαν «προικοθήρα» τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Κάποιες μυθιστορίες έχουν για ηρωίδες βασιλοπούλες. Κάποιες άλλες, βασίλισσες. Και κάποιες, στο φόντο της ελληνικής Ιστορίας, έχουν μια «βασίλισσα της στερλίνας» και έναν εθνάρχη.

«Βασίλισσα της στερλίνας» είχαν βαφτίσει την ώριμη, πλην κομψή και επίμονη (όπως αποδείχτηκε), γόνο της βυζαντινής πάμπλουτης οικογένειας Schilizzi, με άξονα κυρίως την Πόλη και τη Χίο, που είχε χαρίσει στην Ελλάδα και μεγάλους ευεργέτες – ανάμεσά τους ο κόντε Ματθαίος Σκυλίτσης, που ίδρυσε την ιταλική εφημερίδα Il Corriere della Serra.

Και η στερλίνα; Ο χαρακτηρισμός οφειλόταν στο ετήσιο εισόδημά της «βασίλισσας» Eλενας Σκυλίτση (Στεφάνοβικ), διακεκριμένου μέλους της ελληνικής παροικίας στο Λονδίνο. Εισόδημα το οποίο υπολογιζόταν στο μυθικό, για τις αρχές του 20ού αιώνα, ποσόν των δύο εκατομμυρίων και πλέον αγγλικών λιρών.

Oσο για τον εθνάρχη της ιστορίας, δεν ήταν άλλος από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Μεγάλο έρωτα –επί χρόνια και πριν από τον γάμο τους– της Ελενας Σκυλίτση.

Ενα βιβλίο, υπό τον τίτλο «Ζευγάρια που έγραψαν την Ιστορία της Ελλάδας» (εκδόσεις Πατάκη, 2019), της συγγραφέως και καθηγήτριας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Λένας Διβάνη, και μία σειρά ντοκιμαντέρ, σε σενάριο της ίδιας, με άξονα εννέα συνολικά «Ζευγάρια που έγραψαν ιστορία», στο Cosmote History, φωτίζουν αυτήν την σχέση, με φόντο μάλλον δύσκολες εποχές της ελληνικής Ιστορίας.

Η σειρά ντοκιμαντέρ, που ξεκίνησε με το ζεύγος Γεωργίου Παπανδρέου – Κυβέλης και το ζεύγος Παύλος – Φρειδερίκη, συνεχίζεται, με την πρεμιέρα, την Παρασκευή 6 Μαρτίου 2020, του επεισοδίου για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την Ελενα Σκυλίτση.

Αν θέλαμε να κωδικοποιήσουμε, χαριτολογώντας, αυτή την ένωση, θα μπορούσαμε να το κάνουμε με τη «συνάντηση» δύο μεγάλων έργων. Ας πούμε: όταν το αεροδρόμιο «Ελ. Βενιζέλος» συνάντησε το Μαιευτήριο «Ελενα».

Ας συνεχίσουμε, όμως, πιο σοβαρά αυτήν την –ερωτική, εν τέλει– μυθιστορία. Οταν γνωρίστηκε με την Ελενα Σκυλίτση, ο Βενιζέλος είχε πίσω του τον αδόκητο θάνατο, το 1894, της νεότατης αγαπημένης πρώτης του συζύγου, Μαρίας Κατελούζου, που του άφησε δύο παιδιά, ένα δεκαοκτώ μηνών και ένα μόλις οκτώ ημερών (τον μετέπειτα πρωθυπουργό Σοφοκλή Βενιζέλο).

Ο Βενιζέλος ήταν μόλις 30. Και μπορεί να πάλευε να μεγαλώσει τα παιδιά του, με πενιχρά οικονομικά ως δικηγόρος. Μπορεί να πολεμούσε ως επαναστάτης του Θέρισου. Μπορεί να διάβαζε τα λόγια του περίφημου γάλλου εκδότη και δημοσιογράφου Ζορζ Κλεμανσό, που τον είχε γνωρίσει ως φέρελπι πολιτικό και δικηγόρο: «Ειλικρινώς, δεν κατόρθωσα να συγκρατήσω το όνομά του, αλλ’ είμαι βέβαιος πως σε λίγα χρόνια όλη η Ευρώπη θα μιλάει γι’ αυτόν».

Ομως η πυξίδα της καρδιάς του Βενιζέλου –λέει η μυθιστορία μας– είχε στραφεί προς την παλιά αγαπημένη γειτονοπούλα του, στη Χαλέπα Χανίων. Την εξαιρετικής ομορφιάς και φτωχή Παρασκευούλα Φουλάκη. Η οποία αργότερα έμεινε στην ιστορία με το όνομα Παρασκευούλα Βλουμ, μετά τον γάμο της με τον φίλο και συνεργάτη στο δικηγορικό γραφείο του Βενιζέλου, Θανάση Βλουμ.

Οταν ο μετέπειτα πρωθυπουργός έφυγε για την Αθήνα, ύστερα από αρκετές ερωτικές περιπέτειες (ανάμεσά τους, κατά μία εκδοχή, και με την αμερικανίδα «μητέρα του σύγχρονου χορού», Ισιδώρα / Ιζαντόρα Ντάνκαν, που έχασε τη ζωή της, από ασφυξία, όταν το μακρύ μαντίλι της μπλέχτηκε στη ρόδα του αυτοκινήτου της, το 1927), κάλεσε και την Παρασκευούλα το 1914. Εκείνη φέρεται να πήρε μαζί και το νυφικό της. Δεν κατέληξαν όμως σε γάμο.

Στο μεταξύ, στις 5 Σεπτεμβρίου 1910, ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε δώσει την πρώτη του μεγάλη πολιτική ομιλία στην πλατεία Συντάγματος, μιλώντας για αναθεώρηση του συντάγματος. Μια ομιλία που οδήγησε στην πρωθυπουργία και είχε ενθουσιάσει την Ελενα Σκυλίτση, όταν την διάβασε. Και έγραψε: «Η δομή του λόγου του ήταν ρωμαλέα, η σκέψη τόσο ευγενική και ανώτερη, που με συνάρπασε και δίχως τον μαγνητισμό της φυσικής παρουσίας του». Εκείνη είχε ήδη χωρίσει από τον πρώτο σύζυγό της Αύγουστο Αργέντη, γόνο της εφοπλιστικής οικογένειας από την Χίο, Αρτζέντι. Η βιογράφος της, Ζωή Μητσοτάκη, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», τη χαρακτήριζε «μια αριστοκράτισσα μοναχοθυγατέρα, εγγλέζικης πουριτανικής ανατροφής. Αναστημένη στο αυστηρό περιβάλλον της Δύσης, που της είχε μάθει να τηρεί στο έπακρο όλα τα κοινωνικά προσχήματα, έχοντας επιπλέον τον απόλυτο έλεγχο ως προς την έκφραση των συναισθημάτων της, εάν και εφόσον αυτά υπήρχαν».

Δύο χρόνια μετά, το 1912, δεν έκρυβε ότι μετά τη συνάντησή τους για πρώτη φορά στο Λονδίνο, όταν εκείνος πήγε στη Βρετανία για να διαπραγματευτεί το Βαλκανικό Σύμφωνο, στο σπίτι του εμπόρου πατέρα της, η Σκυλίτση ομολογούσε – στην αυτοβιογραφία της: «Ανησυχούσα μήπως αντιληφθεί τα αισθήματά μου και αυτό με έκανε ακόμη πιο προσεχτική».

Η Ελλάδα μπήκε στον «Μεγάλο Πόλεμο» (Α’ Παγκόσμιος) τον Ιούνιο του 1917. Ο Εθνικός Στρατός και ο Στρατός Εθνικής Αμύνης ήταν ενωμένοι, στη Θεσσαλονίκη, με τον Βενιζέλο να ηγείται της εκεί Κυβερνήσεως. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, το 1920, έγινε η πρώτη απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου. Επειτα, το κόμμα του ηττήθηκε στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, μετά και τη δολοφονία του Ιωνα Δραγούμη. Με την Ελενα Σκυλίτση να παρακολουθεί, από τον Απρίλιο στην Ελλάδα, τα ιστορικά γεγονότα. Και να επιδοκιμάζει τις επιλογές του, συγκεντρώνοντας παράλληλα υλικό για τις ανάγκες του στρατού, οργανώνοντας εκδηλώσεις και εκθέσεις, στέλνοντας στη Θεσσαλονίκη εξοπλισμένο νοσοκομείο αξίας 1.000 λιρών, που τορπιλίστηκε κατά τη μεταφορά.

Εκείνη και κάποιοι φίλοι, μετά την οδυνηρή εκλογική ήττα, που θεωρείται ότι ο ίδιος είχε προκαλέσει εκτιμώντας λάθος τα δεδομένα, τον πείθουν να επιβιβαστεί στη θαλαμηγό «Νάρκισσος», για τη Νίκαια της Γαλλίας. Οπου και φιλοξενήθηκε από την ένθερμη Αιγυπτιώτισσα υποστηρίκτριά του, μητέρα της τότε αρραβωνιαστικιάς του γιου του, Σοφοκλή, Καθλίν ή Αικατερίνης. Η κυρία Ζερβουδάκη του μίλησε ανοιχτά για τα αισθήματα της Ελενας Σκυλίτση, η οποία αργότερα έγραφε: «Ασφαλώς και είχε καταλάβει πως με ενδιέφερε, αλλά δεν είχε ποτέ του υποπτευθεί ότι τον αγαπούσα εννέα ολόκληρα χρόνια. Παρ’ όλο που ήταν ευγνώμων που με έβρισκε πάντα πλάι του στις δύσκολες ώρες, παρ’ όλο που γνώριζε τον θαυμασμό μου, περίμενε γράμματά μου και χαιρόταν όταν συναντιόμασταν, δεν είχε ποτέ σκεφτεί την πιθανότητα να γίνω η σύντροφός του που θα μοιραζόταν τις καλές και τις κακές μέρες, έτοιμη να δεχθεί τη γεμάτη αβεβαιότητα και περιπέτειες ζωή του»…
Στη Νίκαια, μαζί, αποφάσισαν «να αντιμετωπίσουμε ως ζεύγος ό,τι είχαμε ξεκινήσει να αντιμετωπίζουμε ως φίλοι».

Ο γάμος είχε αποφασιστεί. Και βόλευε πολύ τον Βενιζέλο, που δεν μπορούσε εύκολα να αντιμετωπίσει οικονομικά την εξορία. Η μυθιστορία μας φροντίζει να… στολίσει με μια –καταγεγραμμένη– δραματική ατάκα της ωραίας, μοιραίας, πλην άτυχης όσον αφορά τον εθνάρχη, Παρασκευούλας Βλουμ, όταν της έφτασαν τα μαντάτα για τον γάμο: «Ο Βενιζέλος, τώρα πρόσκειται τοις πλουσίοις!».

Στην Κρήτη, που είχε θεοποιήσει τον Βενιζέλο, δεν τα πήραν επίσης με καλό μάτι τα μαντάτα. Οπως σημειώνει, γλαφυρά, ο βιογράφος του Γιάννης Μουρέλλος: «Ο πόνος μου για τον γάμο του, με κράτησε για μέρες αμίλητο. Πόσο κακό μου έκανε, δεν μπορώ να το περιγράψω! Δεν μπορούσα να τον φανταστώ σύντροφο μιας γυναίκας, όποια κι αν ήταν αυτή, όσο κι αν ήταν ανώτερη και εξαϋλωμένη. Ο Βενιζέλος γαμπρός! Ο Βενιζέλος απασχολημένος με τα του οίκου του! Ε, όχι. Δεν του αναγνώριζα αυτό το δικαίωμα! Δεν όριζε εκείνος τον εαυτό του. Ηταν δικός μας! Ανήκε σ’ όλους μας. Στον κάθε αγνό Ελληνα. Στον κάθε αγνό άνθρωπο. Πώς τόλμησε να διαθέσει τον εαυτό του δίχως να μας ρωτήσει;».

Το παραδεχόταν στα γραπτά της και η ίδια η Σκυλίτση: «Ο Βενιζέλος είναι κάτι περισσότερο από Ελληνας, είναι Κρητικός, και οι Κρητικοί τον αποθεώνουν. Το ίνδαλμά τους τούς ανήκει, και η γυναίκα που θα μοιραστεί τη ζωή του θα θεωρείται μια παρείσακτη».

Ο γάμος έγινε στο Λονδίνο, στις 15 Σεπτεμβρίου 1921. Οχι σε εκκλησία, καθώς η βρετανική αστυνομία φοβόταν χτύπημα εναντίον του πρώην πρωθυπουργού, αλλά σε κλειστό κύκλο, στην αίθουσα μουσικής της έπαυλης του φίλου σερ Αρθουρ Κρόσφιλντ, στο Χάιγκεϊτ του Λονδίνου. «Οταν έφυγαν οι καλεσμένοι, οι οικοδεσπότες μας ζήτησαν να φυτέψουμε ένα δενδρύλλιο, σε ανάμνηση του γεγονότος», έγραψε η 47χρονη τότε «βασίλισσα της στερλίνας» Ελενα Σκυλίτση (δέκα χρόνια νεότερη από τον εθνάρχη). «Υστερα από τριάντα χρόνια υψώνεται ένα δέντρο περήφανο και σφριγηλό, σύμβολο του στέρεου και άφθαρτου αισθήματος που μας ένωσε μέσα από τις καταιγίδες και τη θύελλα της ζωής».

Οι αντιβενιζελικοί δεν έχασαν ευκαιρία για να τον κατηγορήσουν ως «προικοθήρα». Και παράλληλα να προσθέσουν ένα ακόμη προσωνύμιο, παραφθορά του ονόματός της, στην πάμπλουτη συμβία του: «Σκύλα». Αλλά ακόμη και οι δικοί, όπως ο δημοσιογράφος, βουλευτής και υπουργός Εμμανουήλ Ρεπούλης, τον ρωτούσαν: «Σεις, κύριε Πρόεδρε, υπήρξατε νυμφίος της Ελλάδος. Πώς είναι δυνατόν να γίνεται νυμφίος μιας γυναικός;». Σε πείσμα όλων, οι νεόνυμφοι έκαναν το ταξίδι του μέλιτος με υπερωκεάνιο, ως τη Νέα Υόρκη, όπου τους υποδέχθηκε θερμά η ελληνική παροικία.

Τα του γάμου τους και τα της πολιτικής δραστηριότητας του Ελευθέριου Βενιζέλου έχουν περάσει στην ιστορία. Εκείνα που έχουν μείνει είναι η αχλύ του μύθου που περιβάλλει, παρά τα όποια λάθη, τον εθνάρχη. Και οι μεγάλες δωρεές της Ελενας Σκυλίτση. Οπως το υποδειγματικό για τα Βαλκάνια μαιευτήριο που έχτισε στην Αθήνα, δίνοντάς του το όνομα της φίλης της Μαρίκας Ηλιάδη, που την είχε χάσει, εγκαινιάζοντάς τον Φεβρουάριο του 1933. Το γνωστό σήμερα ως «Μαιευτήριο Ελενα» ή «Ελενα Ε. Βενιζέλου» (της οποίας η καρδιά κείται σε μια λήκυθο, στο παρεκκλήσι του περιβόλου).

Μερικούς μήνες μετά, στις 6 Ιουνίου 1933, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η Ελενα, φεύγοντας από το σπίτι του Στέφανου και της Πηνελόπης Δέλτα, στην Κηφισιά, έπεσαν θύματα μιας ακόμη δολοφονικής απόπειρας. Οπως θυμόταν στο βιβλίο «Αναμνήσεις μιας δημοσιογράφου» η γραμματέας της Ελενας Σκυλίτση, Λιλίκα Νάκου: «Η κυρία Βενιζέλου έπεσε επάνω στον άνδρα της και τον προστάτεψε με το σώμα της. Μια σφαίρα τη χτύπησε στον μηρό και μια στα οπίσθια. Τη μία σφαίρα δεν μπορούσαν να τη βγάλουν και υπέφερε πάντα με την αλλαγή του καιρού».

Στα Χανιά, ιδιαίτερη πατρίδα των Βενιζέλων, η Ελενα Σκυλίτση προσέφερε το Βενιζέλειο Στάδιο, το Βενιζέλειο Ωδείο, τις παιδικές εξοχές Αγίων Αποστόλων, ενώ συνέβαλε οικονομικά στο Πατριωτικό Ιδρυμα Περίθαλψης Προσφύγων και στο Υδραγωγείο Μουρνιών.

Το 1935 η Ελενα Σκυλίτση ακολούθησε τον εθνάρχη στην αυτοεξορία του στο Παρίσι. Εκείνος κατέληξε στις 18 Μαρτίου 1936, ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο, που κάποιοι απέδωσαν τότε στη μεγάλη του στενοχώρια. Εκείνη πέθανε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου στις 7 Σεπτεμβρίου 1957, μόνη και ξεχασμένη.