Οι Αμερικανοί, πρακτικοί άνθρωποι και με άμεσα ανακλαστικά σε θέματα αγοράς και οικονομίας, συνηθίζουν να λένε ότι η πρώτη γενιά δημιουργεί, η δεύτερη συντηρεί και η τρίτη εκποιεί, αναδεικνύοντας έτσι τα μεγάλα προβλήματα που, παραδοσιακά, πολλοί οικογενειακοί, επιχειρηματικοί κολοσσοί αντιμετώπιζαν στο κρίσιμο θέμα της εταιρικής διαδοχής και διακυβέρνησης.
Για παράδειγμα, η εκποίηση, τουλάχιστον μέρους της τεράστιας περιουσίας που κληροδοτεί στα παιδιά του ο προσφάτως εκλιπών πατριάρχης του διεθνούς κολοσσού της Samsung, Λι Κουν Χι, ίσως είναι ένας από τους μόνους τρόπους που θα τους επιτρέψει να πληρώσουν τον υπέρογκο φόρο κληρονομιάς, εκτιμάται σε περίπου 9 δισ. δολάρια, εάν θέλουν να αποκτήσουν το σύνολο των μετοχών του πατέρα τους και να ηγηθούν της επιχείρησης, χωρίς παρατράγουδα. Σύμφωνα με τη νομοθεσία της χώρας, που διχάζει και τη Νότια Κορέα, καθώς η ανάπτυξη και η απασχόλησή της στηρίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στην παραμονή των εταιρικών γιγάντων της στη χώρα, το 1/6 πρέπει να καταβληθεί άμεσα και τα υπόλοιπα σε διάστημα 5 ετών. Αυτό σημαίνει ετήσια δόση φόρου κληρονομιάς άνω του 1 δισ. ευρώ για τα παιδιά του Λι.
Από την άλλη πλευρά είναι η αγορά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι την ημέρα του θανάτου του Λι Κουν Χι, οι μετοχές της εταιρείας κινούνταν ανοδικά, με τους επενδυτές να προσδοκούν ότι η ανάγκη της οικογένειας να διατηρήσει τον έλεγχο και ο υπέρογκος φόρος κληρονομιάς ίσως δράσουν καταλυτικά για πωλήσεις μεριδίων της εταιρείας, υψηλότερα μερίσματα και κινήσεις αναδιάρθρωσης που αναμένονται εδώ και χρόνια. Το βέβαιο είναι ότι ο θάνατος του πατριάρχη της Samsung, που κατάφερε να μετατρέψει την εταιρεία που παρέλαβε από τον δικό του πατέρα –ο οποίος την ίδρυσε το μακρινό 1938 ως ένα απλό μανάβικο– σε έναν διεθνή κολοσσό δίπλα στους μεγαλύτερους παίκτες, όπως η General Electric και η Apple, αφήνει μια τεράστια αυτοκρατορία με μεγάλα προβλήματα σε μια δύσκολη εποχή.
Η αγωνία της διαδοχής προς όφελος της οικογένειας ήταν άλλωστε στο επίκεντρο ενός δαιδάλου σκανδάλων γύρω από τον γιο και χρυσό κληρονόμο Λι Τζάε Γιονγκ. Ο υιός είναι ουσιαστικά στο πόδι του πατέρα του από το 2014, όταν εκείνος υπέστη καρδιακή προσβολή, προτού αποβιώσει φέτος τον Οκτώβριο. Οι λογαριασμοί του κληρονόμου (ο οποίος, μάλιστα, φυλακίστηκε για ένα διάστημα) με τη Δικαιοσύνη παραμένουν ανοικτοί και αφορούν σε ένα σκάνδαλο δωροδοκιών που ταρακούνησε τη χώρα και προκάλεσε την παραίτηση της προέδρου της Νότιας Κορέας πριν από μερικά χρόνια, εξαιτίας μιας αμφιλεγόμενης συγχώνευσης μεταξύ δύο θυγατρικών της Samsung, με στόχο τη διευκόλυνση της διαδοχής στη Samsung Electronics.
Σε μια εποχή που το μεγάλο ζητούμενο είναι η βιωσιμότητα των μεγάλων, υπερεθνικών, επιχειρήσεων, που πρακτικά κινούν οικονομίες, τα οικογενειακά επιχειρηματικά success stories δεν στερούνται κινδύνων. Αρκετοί Αμερικανοί και Ευρωπαίοι, έχοντας αντιληφθεί νωρίς ότι ο καλύτερος τρόπος για να συνεχίζουν να διατηρούν μερίδια στις επιχειρήσεις και τις πολυεθνικές τους είναι να αποχωρήσουν από το management, έκαναν σημαντικά βήματα ενισχύοντας την προοπτική μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας των εταιρειών τους, ακόμη και εάν αυτό σημαίνει να σπάσει το ταμπού της «οικογενειοκρατίας» στο management. Παράλληλα, οι κρατικές αρχές και υπερεθνικοί θεσμοί, διαβλέποντας ότι η κατάρρευση κραταιών ομίλων παρασύρει έσοδα και επιρροή, νομοθετούν ήδη κατά της «οικογενειοκρατίας», μέσω του σύγχρονου κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης που προβλέπει τη δημιουργία θέσεων ανεξαρτήτων στελεχών στα διοικητικά συμβούλια.
Η ιστορία της Samsung από την άλλη τα έχει όλα και ίσως αποτελεί παράδειγμα για την εγχώρια ελίτ, καθώς μεγάλο ποσοστό των ελληνικών εισηγμένων αποτελείται από οικογενειακές επιχειρήσεις. «Σκάβοντας», για παράδειγμα, σε δημοσιεύματα για την εταιρεία, μπορεί κανείς να βρει πολλά: από τον χορό των δισεκατομμυρίων της κληρονομιάς των «Samsung», των εκατομμυρίων που φέρεται να δωροδόκησαν πολιτικούς –όχι μόνο τώρα, αλλά και σε παλαιότερες εποχές– για να διευκολύνουν τα σχέδιά τους, τις μαρτυρίες για αμφιλεγόμενες πρακτικές με στόχο την αποτροπή δημιουργίας ανεξάρτητων συνδικάτων, για να παραθέσουμε μερικά. Αντίστοιχες ιστορίες με παρόμοιες πρακτικές βρίσκει κανείς σε όλες τις χώρες, φυσικά και στη δική μας, με τρανταχτά παραδείγματα, παλιά αλλά και πιο πρόσφατα.
Το θέμα είναι, όμως, ότι στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, της 4ης και 5ης Βιομηχανικής Επανάστασης, όπου η επιχειρηματικότητα τρέχει με ασύλληπτους ρυθμούς, ιδίως σε θέματα υψηλής τεχνολογίας, ιατρικής, και βιοτεχνολογίας, και οι προκλήσεις απαιτούν μεγέθη και ευελιξία, το κληρονομικό δικαίωμα, de facto, τρίζει. Ετριζε προ πανδημίας και το πιθανότερο είναι ότι θα τρίζει ακόμη περισσότερο στην post-Covid εποχή. Εκεί θα απαιτηθεί πολύ ισχυρό εταιρικό management, εντός και εκτός συνόρων, καθώς οι προκλήσεις είναι ήδη τεράστιες και θα γίνουν ακόμη ισχυρότερες καθώς θα επαναχαράσσονται στρατηγικές και προτεραιότητες ανάπτυξης παγκοσμίως που θα απαιτούν πολλές δεξιότητες και ποικιλομορφία ταλέντων και προσεγγίσεων στα διοικητικά συμβούλια.
Η διατήρηση ενός επιχειρηματικού ομίλου στα χέρια της οικογένειας και η κληροδότησή του από τους γονείς στα παιδιά και τα εγγόνια δεν είναι απαραίτητα η ενδεδειγμένη λύση. Σε κάποιες, μάλιστα, περιπτώσεις μοιάζει περισσότερο με προαναγγελθέντα θάνατο, όπως έχει συμβεί και στη νεότερη επιχειρηματική ιστορία της Ελλάδας (ένα πρόχειρο παράδειγμα είναι και η πονεμένη ιστορία των ελληνικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, η διαδοχή στην οικογένεια Μπόμπολα, η διαδοχή στην παλιά Ελευθεροτυπία… κ.ο.κ.). Οι εξειδικευμένες δεξιότητες και η δυνατότητα να προβλέψει κάποιος αυτό που έρχεται στις αγορές ώστε να αποκομίσει υπεραξίες είναι κάτι που απαιτεί συνθέσεις, αλλά και την ευκολία – δυνατότητα να εγκαταλείπεται μια κακή διάδοχη κατάσταση, προς όφελος της βιωσιμότητας της επιχείρησης.
Ειδικά εάν μιλάμε για μια εταιρεία από την οποία εξαρτώνται ολόκληρες οικονομίες και η επιβίωση πόλεων ή κοινοτήτων. Ακόμη όμως και στην περίπτωση που ο κληρονόμος και επιδέξιος και ικανός είναι, στη σημερινή εποχή των επιχειρηματικών κολοσσών και της μετοχικής διασποράς στις διεθνείς χρηματαγορές, η επιμονή (ή η εμμονή) για τον έλεγχο και τη διατήρηση της εξουσίας από την ιδρυτική οικογένεια από γενιά σε γενιά μπορεί να επιφέρουν έως και πλήγμα στην ίδια την εταιρεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και εδώ η περίπτωση της Samsung. Σε αυτήν την περίπτωση, εντύπωση προκάλεσε και το ότι ο κληρονόμος του ιδρυτή, τον Μάιο, πριν καν αποβιώσει ο πατέρας του, δήλωνε δημοσίως και δεσμευόταν πως τα δικά του τα παιδιά δεν θα συνεχίσουν να διαχειρίζονται την εταιρεία, απολογούμενος υπό πίεση και δημοσίως για δικές του «ατασθαλίες» σε θέματα διαδοχής.
Μπορεί η κίνηση αυτή να είχε τον τακτικισμό της, καθώς οι δικαστικές διαδικασίες συνεχίζονται, είναι όμως ενδεικτικό του ότι ακόμη και στις καλύτερες οικογένειες, κάποια στιγμή ο κρίκος σπάει. Είναι η στιγμή που το παιδί, η εταιρεία, έχει πια μεγαλώσει τόσο που αυτονομείται και περνά σε ξένα χέρια, τα οποία μπορεί να μη γεννήθηκαν στα πούπουλα των χρυσών κληρονόμων, ίσως είναι όμως πιο ικανά να κάνουν την δουλειά με λιγότερο συναισθηματισμό και ενδεχομένως μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Προς όφελος της εταιρείας, των εργαζομένων, των μετόχων και της οικονομίας.