Οι προσδοκίες των χωρών του ΝΑΤΟ ότι οι κυρώσεις μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία (2022) θα στραγγάλιζαν την (εν πολλοίς πολεμική) οικονομία του Κρεμλίνου διαψεύστηκαν παταγωδώς. Η ρωσική οικονομία όχι μόνο δεν βυθίστηκε στην ύφεση, αλλά αντίθετα, αναπτύσσεται γοργά. Το δεύτερο τρίμηνο του 2024 κατέγραψε ρυθμό 4% σε ετήσια βάση, μετά το εντυπωσιακό 5,4% που αποτυπώθηκε στο πρώτο τρίμηνο της φετινής χρονιάς.
Και κάπου εδώ αρχίζουν τα ερωτήματα. «Πώς γίνεται αυτό; Αν θέλετε κάποιο στοιχείο για βοήθεια, τότε κοιτάξτε το Καζακστάν» σημειώνει σε εκτενές δημοσίευμά του ο Economist. Η βρετανική επιθεώρηση αναφέρει ότι η τεχνολογική βιομηχανία της Δημοκρατίας της Κεντρικής Ασίας φάνηκε να πετυχαίνει έναν θρίαμβο. Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, οι ευρωπαϊκές εταιρείες απαγορεύτηκε να πωλούν τα περισσότερα προϊόντα τους στη Ρωσία, παρότι προηγουμένως ήταν οι μεγαλύτεροι προμηθευτές τεχνολογίας της χώρας. Ετσι, ξαφνικά, η μικροσκοπική βιομηχανία τεχνολογίας του Καζακστάν, που αποτελείτο από περίπου 50 επιχειρήσεις με παραγωγική ικανότητα 100 εκατ. δολαρίων το 2021, φάνηκε να καλύπτει το κενό. Οι εξαγωγές της χώρας προς τη Ρωσία αυξήθηκαν από 40 εκατ. δολάρια το 2021 σε 298 (!) εκατ. δολάρια το 2023.
Φυσικά, σύμφωνα με τον Economist, δεν ήταν όλα όπως φαίνονταν. Διότι οι εισαγωγές ηλεκτρονικών προϊόντων από την Ευρώπη αυξήθηκαν και αυτές: από 250 εκατ. ευρώ το 2011 σε 709 εκατ. ευρώ το 2013. «Μήπως οι επιχειρήσεις του Καζακστάν επεκτάθηκαν ως δια μαγείας, ή μήπως οι ρωσικές επιχειρήσεις βρήκαν μια κυκλική διαδρομή προς τους παλιούς ευρωπαίους προμηθευτές τους; Εσείς θα κρίνετε» σημειώνει με νόημα το βρετανικό περιοδικό.
Το Καζακστάν είναι μία από τις πολλές χώρες στις οποίες το εμπόριο με τη Ρωσία και την Ευρώπη γνωρίζει μυστηριώδη άνθηση μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Η λίστα περιλαμβάνει επίσης την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, τη Γεωργία, την Τουρκία και μερικές ακόμη χώρες της Κεντρικής Ασίας. Οι εξαγωγές από την Ευρωπαϊκή Ενωση προς αυτές αυξήθηκαν κατά 46 δισ. ευρώ το 2023, δηλαδή κατά 50% σε σχέση με το 2021. Αυτό ισοδυναμεί με τα τρία τέταρτα της πτώσης των ευρωπαϊκών εξαγωγών προς τη Ρωσία από το 2021 έως το 2023…
Ο Economist υπογραμμίζει ότι «μαζί με τη στρατιωτική βοήθεια, οι κυρώσεις αποτελούν την κύρια συμβολή της Δύσης στην πολεμική προσπάθεια της Ουκρανίας, αλλά σε αντίθεση με τους πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς, δεν έχουν καταφέρει μέχρι στιγμής να επιφέρουν μεγάλο πλήγμα. Μετά από δυόμισι χρόνια, η οικονομία της Ρωσίας αντέχει. Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς ποιες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις απλώς προσαρμόζονται στους νέους περιορισμούς και ποιες παρακάμπτουν τις κυρώσεις. Αλλά οι μεγαλύτερες αυξήσεις στο εμπόριο που ρέει μέσω τρίτων χωρών καταγράφηκαν μεταξύ των προϊόντων που τώρα υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς. Οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής επιθυμούν απεγνωσμένα να κλείσουν τις διαρροές, αλλά αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να υιοθετήσουν σκληρή στάση απέναντι στις κυβερνήσεις ορισμένων χωρών της Ευρώπης».
Τρεις παράγοντες κρύβονται, σύμφωνα με το βρετανικό περιοδικό, πίσω από την έκρηξη του εμπορίου με ενδιάμεσους σταθμούς, που παρακάμπτει τις κυρώσεις.
—Ο πρώτος είναι το εμπόριο απαγορευμένων αγαθών, το οποίο παραβιάζει ανοιχτά τις κυρώσεις. Η ΕΕ έχει υιοθετήσει 14 δέσμες κυρώσεων, με πιο πρόσφατη αυτή της 24ης Ιουνίου: απαγορεύουν στις επιχειρήσεις που κατασκευάζουν οτιδήποτε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε πεδίο μάχης να εξάγουν προϊόντα στη Ρωσία. Αυτό περιλαμβάνει ημιαγωγούς και μη επανδρωμένα αεροσκάφη, αλλά ακόμη και ρουλεμάν και φούρνους μικροκυμάτων. Ακόμα κι έτσι, πάνω από το ήμισυ του εξοπλισμού πεδίου μάχης που απέκτησε η Ρωσία μεταξύ Φεβρουαρίου και Αυγούστου 2022 περιέχει εξαρτήματα που κατασκευάζονται στην Ευρώπη ή στην Αμερική, σύμφωνα με το Royal United Services Institute, μια δεξαμενή σκέψης στο Λονδίνο.
Για παράδειγμα, η μεγαλύτερη αύξηση των εξαγωγών από την ΕΕ προς το Καζακστάν και την Αρμενία αφορά χημικά, ηλεκτρονικά και μηχανήματα, όλες δηλαδή τις ομάδες προϊόντων που υπόκεινται σε αυστηρές κυρώσεις. Παράλληλα, οι εξαγωγές μηχανημάτων από την ΕΕ προς το Καζακστάν διπλασιάστηκαν από το 2021 έως το 2022 και στη συνέχεια αυξήθηκαν κατά 23% το 2023, για να φθάσουν τα 6,4 δισ. ευρώ. Η Αρμενία εισήγαγε το 2023 διπλάσιες ποσότητες χημικών, πενταπλάσιες ποσότητες υλικού πληροφορικής και τετραπλάσιες ποσότητες ηλεκτρονικών από την Ευρώπη σε σχέση με το 2021. Βεβαίως, υπάρχουν και τα αγαθά που διακινούνται λαθραία μέσω των συνόρων, τα οποία δεν περιλαμβάνονται στις επίσημες στατιστικές του εμπορίου.
Οι αποστολές προϊόντων μπορούν, σύμφωνα με τον Economist, να περάσουν από διάφορους «μεσάζοντες» στον δρόμο τους προς τη Ρωσία. Ορισμένοι εξαγωγείς στην Τουρκία και στην Κεντρική Ασία δεν έχουν την παραμικρή ιδέα από πού προέρχονται τα εμπορεύματα που μεταφέρουν. «Αλλοι όμως γνωρίζουν πολύ καλά» σχολιάζει το βρετανικό περιοδικό. «Πέρυσι, οι ΗΠΑ επέβαλαν κυρώσεις σε ένα δίκτυο ευρωπαϊκών εταιρειών που οργανώθηκε από τον ρωσικό όμιλο Mayak για τη μεταφορά απαγορευμένου εξοπλισμού μέσω του Ουζμπεκιστάν και της Αρμενίας. Τον Ιούνιο αποκαλύφθηκαν δύο διαφορετικά δίκτυα ευρωπαϊκών εταιρειών κατασκευής εργαλείων που τα έστελναν στη Ρωσία: ένα μέσω Τουρκίας για την Ostec, μια ρωσική κρατική εταιρεία, και ένα μέσω Κιργιστάν για τη Newton-itm, μια ρωσική αεροδιαστημική εταιρεία».
—Ο δεύτερος λόγος για την αύξηση του εμπορίου με ενδιάμεσους σταθμούς είναι ότι η Ρωσία έχει απαγορεύσει την απευθείας είσοδο φορτηγών από την ΕΕ ήδη από το 2022. «Η ΕΕ επιτρέπει όμως την εξαγωγή ορισμένων προϊόντων προς τη Ρωσία, όπως γεωργικά προϊόντα, αλλά πλέον πρέπει να ακολουθούν κυκλικές διαδρομές. Η ΕΕ δεν ανησυχεί ιδιαίτερα γι’ αυτό» γράφει το βρετανικό περιοδικό: καθιστά μεν τις μεταφορές πιο δαπανηρές, γεγονός που αποθαρρύνει το εμπόριο με τη Ρωσία, αλλά επιτρέπει στις επιχειρήσεις που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από αυτό το εμπόριο να επιβιώσουν. Τα γεωργικά προϊόντα που ρέουν από την Ευρώπη στο Καζακστάν διπλασιάστηκαν από το 2021 έως το 2023, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που επικαλείται ο Economist.
—Ο τρίτoς λόγος για την αύξηση αυτού του τύπου εμπορικών ροών είναι και ο πιο προβληματικός για την Ευρώπη, γιατί δεν μπορεί να τις σταματήσει. Προέρχεται από την κατασκευαστική έκρηξη που συντελείται σε τρίτες χώρες, εκτός ΕΕ. Οι επιχειρήσεις των τρίτων χωρών εισάγουν ορισμένα υλικά και εξαρτήματα από την Ευρώπη, γεγονός που δεν παραβιάζει απαραίτητα τους κανόνες. Για παράδειγμα, ο Economist εξηγεί ότι οι κυρώσεις δεν έχουν ακόμη αγγίξει ορισμένες εξαγωγές, όπως τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, ο ακατέργαστος σίδηρος και ο ακατέργαστος χάλυβας.
Ομως ακόμη και εκεί όπου επιτρέπεται το εμπόριο, κάθε συναλλαγή με κρατική ρωσική εταιρεία απαγορεύεται. Οι ευρωπαϊκές τράπεζες απαγορεύεται να συναλλάσσονται με τις περισσότερες ρωσικές τράπεζες. Οι μεγάλες ρωσικές τράπεζες είναι αποκλεισμένες από το σύστημα SWIFT, το δίκτυο που χρησιμοποιούν για να επικοινωνούν μεταξύ τους. Ενώ οι επιχειρήσεις πρέπει να αποφεύγουν να συνεργάζονται με 2.200 επιχειρήσεις και χρηματοδότες που περιλαμβάνονται στη μαύρη λίστα της ΕΕ.
Η Τουρκία, τονίζει η βρετανική επιθεώρηση, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους προμηθευτές οικιακών συσκευών στην Ευρώπη πριν από την έναρξη του πολέμου. Οι ΗΠΑ εκτιμούν τώρα ότι οι τουρκικές εταιρείες κατασκευάζουν πλέον μη επανδρωμένα αεροσκάφη και μικρο-ηλεκτρονικά για τη Ρωσία. Ομως τα μέταλλα για ορισμένα πυρομαχικά μπορεί να προέρχονται από την Ευρώπη, σύμφωνα με αξιωματούχο του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών.
Παράλληλα, οι εισαγωγές μηχανημάτων γραφείου από την Ευρώπη στο Καζακστάν τριπλασιάστηκαν. Γιατί συνέβη αυτό; Ο Economist εξετάζει τις εκδοχές:
♦ Πιθανόν να οφείλεται εν μέρει σε ένα κύμα νέων γραφείων και εργοστασίων. Οι επενδύσεις στο Καζακστάν αυξήθηκαν κατά 11% το 2023, με ώθηση από ρωσικές επιχειρήσεις. Οι οικονομίες της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου φαίνεται να επωφελούνται από τον πόλεμο. Συνολικά, οι οικονομίες των πέντε δημοκρατιών της Κεντρικής Ασίας κατέγραψαν ανάπτυξη 6% το 2023, από 4% το 2022, ενώ η οικονομία της Αρμενίας αναπτύχθηκε κατά 8%, από 5% το 2022. Ενας ανθηρός τομέας logistics εμφανίστηκε λοιπόν εν μία νυκτί και τα φορτία αυξάνονται κατά 20% κάθε χρόνο.
♦ Ομως για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής της Ευρώπης όλα αυτά είναι άσχημα νέα. «Περιμέναμε κάποια διαρροή», λέει ένας αξιωματούχος στον Economist, «αλλά όχι στην κλίμακα που γνωρίζουμε τώρα». Τον Δεκέμβριο, ο 12ος γύρος των κυρώσεων της ΕΕ στόχευσε για πρώτη φορά επιχειρήσεις στην Αρμενία και στο Ουζμπεκιστάν. Οι γραφειοκράτες που ελέγχουν την εφαρμογή των Δυτικών κυρώσεων έχουν έκτοτε απειλήσει με περισσότερες κυρώσεις σε τρίτες χώρες, αλλά και τους ευρωπαίους βιομήχανους που εξάγουν σε αυτές. Ωστόσο έχουν λάβει μέτρα για λίγες μόνο επιχειρήσεις.
«Μια πραγματική λύση θα απαιτούσε τη βοήθεια των κυβερνήσεων του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας. Αυτό είναι μια δύσκολη αποστολή» σχολιάζει ο Economist. Αλλωστε αυτές οι χώρες βασίζονται στις καλές σχέσεις με τη Ρωσία και συχνά ορισμένοι πολιτικοί τους επωφελούνται προσωπικά από την παραβίαση των κανόνων. «Παρ’ όλα αυτά, οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν να τους προσφέρουν καλούδια» εκτιμά η βρετανική επιθεώρηση.
Για παράδειγμα, η Αρμενία άρχισε πρόσφατα να κλείνει επιχειρήσεις που συναλλάσσονται με τη Ρωσία, αφού η ΕΕ της χορήγησε 270 εκατ. ευρώ σε βοήθεια (δάνεια και συμβάσεις). «Εναλλακτικά», συνεχίζει ο Economist, «η Ευρώπη θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μαστίγιο αντί για καρότο. Θα μπορούσε να επεκτείνει τις απαγορεύσεις εξαγωγών σε τρίτες χώρες ή να περιορίσει τις τράπεζές τους (…) Το ερώτημα είναι αν η ΕΕ πιστεύει ότι το όφελος για την Ουκρανία από ένα αυστηρότερο καθεστώς κυρώσεων αξίζει τον κόπο. Η τρέχουσα προσέγγισή της υποδηλώνει ότι δεν το πιστεύει»…