Δεν είναι μόνο οι τρομακτικές εικόνες του πολέμου που σοκάρουν, όπως αυτή του βομβαρδισμού στο μαιευτήριο της Μαριούπολης, με τις εγκυμονούσες, ματωμένες, να βγαίνουν μέσα από συντρίμμια. Είναι και το δημοσίως φέρεσθαι ρώσων ολιγαρχών που βγαίνουν και κλαψουρίζουν σε Μέσα και social media, για το κακό που τους βρήκε με τη Δύση και τις κυρώσεις της. Το Σαββατοκύριακο που πέρασε, η ρωσική κρατική τηλεόραση φιλοξένησε τον Βλαντίμιρ Σολόβιεφ ο οποίος εξεμάνη για το γεγονός ότι ο πόλεμος και οι απαγορεύσεις συνεπάγεται για «έχοντες» σαν την αφεντιά του, απώλεια βασικών απολαύσεων, όπως η πρόσβαση και η διαμονή στις δυο πολυτελείς επαύλεις του στη Λίμνη Κόμο, στην Ιταλία – μια ανάσα μόνο από τη βίλα του Τζορτζ Κλούνεϊ.
Το μόνο ενθαρρυντικό σε δηλώσεις όπως αυτές του Σολόβιεφ είναι η ομολογία του πόσο πολύ έχει καταφέρει η Δύση να πονέσει τη ρωσική ελίτ. Δεν έχουν περάσει παρά μόνο λίγες ημέρες από την επιβολή των οικονομικών κυρώσεων και εκπρόσωποι της έχουν ήδη νιώσει στο πετσί τους την τιμωρητική εκδοχή του πολέμου, από τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το επισημαίνει στο The Atlantic η διαπρεπής καθηγήτρια Κοινωνιολογίας Μπρουκ Χάρινγκτον , δίνοντας απείρως ενδιαφέρουσα διάσταση σε αυτές τις αντιδράσεις, πέραν της προφανούς οικονομικής.
Μέσα στη δίνη των εξελίξεων, που θέλει το ρούβλι σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα και τη ρωσική οικονομία να κλυδωνίζεται, οι ελιτίστικες φωνές που ζητούν κατάπαυση του πυρός πληθαίνουν. Ο δισεκατομμυριούχος βιομήχανος, και παρεμπιπτόντως γαμπρός του Μπόρις Γέλτσιν, Όλεγκ Ντεριπάσκα, ο Μιχαήλ Φρίντμαν, ο ιδρυτής της Alfa Bank, της μεγαλύτερης ιδιωτικής τράπεζας στη Ρωσία, ο Όλεγκ Τίνκοφ, τραπεζίτης και επιχειρηματίας, και αρκετοί άλλοι που έχουν κάνει αμύθητες περιουσίες, στις περισσότερες περιπτώσεις μέσω των προνομιακών επαφών τους με το ρωσικό κράτος, ζητούν ολοένα και πιο δυνατά το τέλος αυτού του πολέμου.
Τόσο αυτοί που έχουν λόγο να παραπονούνται –η περίπτωση του Ντεριπάσκα εμπίπτει στις κυρώσεις των ΗΠΑ, αυτή του Φρίντμαν στους περιορισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης–, όσο κι εκείνοι που δεν έχουν προς το παρόν έλθει αντιμέτωποι με απαγορεύσεις οι οποίες να τους αγγίζουν προσωπικά, εμφανίζονται να αισθάνονται πίεση. Κι εκεί που αναλώνονταν σε ματαιοδοξίες και κοσμικές εμφανίσεις, ευαισθητοποιούνται για τα θύματα του πολέμου.
Ισως το πιο κραυγαλέο παράδειγμα να είναι ο Τίνκοφ: έχει πια σταματήσει να ποστάρει στον λογαριασμό του στο Instagram φωτογραφίες των υλικών αποκτημάτων του – του γιοτ του φέρ’ ειπείν, μήκους 77 μέτρων, μετά μικρού υποβρυχίου–, και αναλώνεται σε δηλώσεις προς τους 643.000 ακολούθους του, του τύπου «Αθώοι άνθρωποι πεθαίνουν στην Ουκρανία τώρα, κάθε μέρα, αδιανόητο και απαράδεκτο».
Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, επίσης δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας, ευνοημένος του «πουτινικού» περιβάλλοντος, έβγαλε προς πώληση την ποδοσφαιρική ομάδα της Τσέλσι και ορκίστηκε να δωρίσει τα έσοδα στα θύματα του πολέμου στην Ουκρανία. Συν τοις άλλους, κι αν πιστέψουμε την πληροφορία της Jerusalem Post, ο Αμπράμοβιτς αποδέχθηκε το αίτημα της ουκρανικής κυβέρνησης για διαμεσολάβηση και συνδρομή στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία. Αυτό δεν εμπόδισε τις βρετανικές αρχές να δεσμεύσουν την Πέμπτη τα περιουσιακά του στοιχεία στο νησί, με πρώτη και καλύτερη την πανάκριβη ποδοσφαιρική ομάδα του.
Ήταν αναμενόμενες οι αντιδράσεις; Σε τέτοιο βαθμό, μάλλον όχι. Θα πεινάσει, λέτε, η ρωσική ελίτ, τώρα που ξέσπασε η κατάρα του πολέμου; Σαφέστατα και όχι. Τώρα όμως που η Δύση καταβάλλει προσπάθειες να εντοπίσει τα offshore αγαθά τους, και να τα «παγώσει», τώρα διαφαίνεται ένας κυρίαρχος κοινωνικός φόβος τους: υπό αυτές τις συνθήκες, αδυνατούν να διατηρήσουν το λουξ life style τους. Η καθηγήτρια Χάρινγκτον τονίζει ότι το τουίτ του Ζοζέπ Μπορέλ, επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας –«Τέλος στα ψώνια στο Μιλάνο, τα πάρτι στο Σεν Τροπέ, τα διαμάντια στην Αμβέρσα»–, δεν ήταν τόσο άτοπο όσο φάνηκε, από κοινωνιολογικής πλευράς τουλάχιστον. Φέρνει στο προσκήνιο ένα φαινόμενο μεγάλης σημασίας: Τι αξία έχει η λεηλασία της χώρας σου, αν εσύ δεν μπορείς να δείξεις τα λάφυρά σου; Τι είναι ο πλούσιος χωρίς επίδειξη; Τίποτα, είναι η απάντηση για πλείστες όσες περιπτώσεις.
Οι κυρώσεις της Δύσης απειλούν τους ολιγάρχες με ένα είδος εξουδετέρωσης, αφανισμού, εκμηδένισης, παρόμοιας με το φαινόμενο που οι κοινωνιολόγοι περιγράφουν ως «κοινωνικό θάνατο». Η ανάγκη τού να δεις αλλά και να σε δούνε θεωρείται κινητήριος δύναμη στις ανθρώπινες σχέσεις. «Το βλέμμα είναι το μέγα πλαγκτόν της αστικής ζωής», όπως έχει πει εύστοχα ο Κωστής Παπαγιώργης. Κι όσο περισσότερα έχει κανείς, τόσο πιο έντονη είναι η επιθυμία του να τα δείχνει – με τον εαυτό του παρέα. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τον οποίο δισεκατομμυριούχοι όπως ο Έλον Μασκ, ο Τζεφ Μπέζος και ο Ρίτσαρντ Μπράνσον δεν κάθονται στα αυγά τους, να απολαμβάνουν τα μαρτίνι τους σε ονειρικές τοποθεσίες, αλλά ανταγωνίζονται επιδεικτικά και με μιντιακή φανφάρα, ποιος θα πρωτοεκτοξεύσει πύραυλο στο διάστημα.
Η γνώμη της Χάρινγκτον μετράει διπλά, αν σκεφθεί κανείς ότι έχει αφιερώσει 15 ολόκληρα χρόνια από τη ζωή της στην έρευνα για τον offshore πλούτο των υπερ-πλουσίων και τους μηχανισμούς τους στην προσπάθεια απόκρυψης περιουσιακών στοιχείων, είτε από φορολογικές υπηρεσίες είτε από διαζευγμένες συζύγους, και χολωμένους συνεταίρους σε business που δεν ευτύχησαν. «Εχω εκπλαγεί ξανά και ξανά, ως προς το πόσο πολλοί ολιγάρχες φαίνεται να μην μπορούν να ζήσουν χωρίς να εκθέτουν με φανταχτερό τρόπο και δημοσίως τον πλούτο τους, όταν η έκθεση αυτή καθαυτή τους θέτει σε κίνδυνο», αναφέρει χαρακτηριστικά η ίδια.
Το φαινόμενο έχει σχεδόν γεννήσει επαγγελματικό κλάδο και τομέα εξειδίκευσης, «κυριλέ» πράκτορες, ντετέκτιβ κάθε είδους, που αναζητούν διαδικτυακά ίχνη πλούτου και ξημεροβραδιάζονται παρακολουθώντας ιδιωτικά τζετ και γιοτ αξίας δισεκατομμυρίων, ιδιοκτησίας ρώσων ολιγαρχών. Εκεί όπου χωρούν λαβύρινθοι τραπεζικών κινήσεων και ομιχλώδεις επενδυτικές ταυτότητες, το Instagram μπορεί να δώσει μια κάποια λύση… Τα social media συνιστούν πραγματική στρατηγική. Πόσες φορές μέχρι σήμερα άλλωστε δεν έχει δείξει η πράξη ότι μαγευτικά ενσταντανέ στον Αγιο Μαυρίκιο και χλιδάτα γουναρικά με φόντο τις Άλπεις μπορούν να κάψουν τύπους που υποδύονται τους χρεοκοπημένους, εκλιπαρώντας δικαστές και αντιπάλους για λίγη συμπάθεια … Η Χάρινγκτον μιλά, δε, για τάση ιδίως στον κόσμο των γόνων της ρωσικής ελίτ. O λογαριασμός «Rich Russian Kids», με 1,5 εκατ. ακολούθους, συγκεντρώνει θεαματικά εικόνες παρακμιακού πλούτου, όλες τους αναρτήσεις από γιους και θυγατέρες πλουσίων ρώσων που αντλούν δύναμη από πολυτελή αυτοκίνητα και ακριβά μοντέλα ρούχων.
Η κοινωνική επιστήμη διαθέτει πια ισχυρά πειστήρια ότι, πέρα από ένα επίπεδο στοιχειώδους συντήρησης, οι άνθρωποι παλεύουν πιο σκληρά για το κοινωνικό στάτους, παρά για το χρήμα. Μια εκδοχή του «Τον πλούτο πολλοί εμίσησαν, τη δόξα ουδείς» είναι κι αυτή. Και βρίσκεται πια γυμνή ενώπιον όλων, με αφορμή τις κυρώσεις της Δύσης και το τρόπον τινά σύνδρομο στέρησης της ρωσικής ελίτ. Γι’ αυτό και τόση ανησυχία, τόσος θυμός, από πρόσωπα συνηθισμένα στην ατιμωρησία.
Τι δύναμη ασκούν στον Πούτιν οι φιγούρες αυτές; είναι το ερώτημα. Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι οι επιβληθείσες κυρώσεις είναι για να βαυκαλίζονται οι Δυτικοί πως κάτι κατάφεραν. Αλήθεια ή ψέμα, το ζήτημα είναι πως ξεπροβάλλει μια λαμπρή ευκαιρία να αντιμετωπιστεί το κλεπτοκρατικό σύστημα που επέτρεψε στον πρόεδρο της Ρωσίας να συγκεντρώσει τόση δύναμη. Όπως έχει πει καιρό τώρα ο φυλακισμένος Αλεξέι Ναβάλνι, ο μεγαλύτερος αντίπαλος του Πούτιν, η ικανότητα του ρώσου προέδρου να ασκεί επιρροή, προϋποθέτει τη συνεργασία και τη στήριξη πολλών – δεν είναι άμοιροι ευθυνών. Ο κατάλογος Ναβάλνι θέλει 35 πρόσωπα να έχουν προσφέρει στήριξη στο καθεστώς, μέσα από ηγετικές θέσεις σε εταιρείες και θεσμικές θέσεις-κλειδιά. Οι ίδιοι έχουν βάλει το χεράκι τους ακόμη και στην απόκρυψη του τεράστιου πλούτου του ίδιου του Πούτιν.