Σε μία πολύ γνωστή και πολυσυζητημένη επιστολή του με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1861 και αποδέκτη τον Ενγκελς, ο Μαρξ χαρακτήρισε τον Σπάρτακο ως «αυθεντικό εκπρόσωπο του αρχαίου προλεταριάτου». Ο γερμανός φιλόσοφος διαμόρφωσε την εν λόγω άποψη μελετώντας το πρώτο βιβλίο των Εμφυλίων Πολέμων του Αππιανού, στο οποίο ο ελληνικής καταγωγής ρωμαίος ιστορικός από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου σκιαγραφεί τον βίο και την πολιτεία του Σπάρτακου, του ηγέτη (μαζί με τον Γαλάτη Κρίξο) μεγάλης επανάστασης δούλων την οποία άρχισαν οι μονομάχοι της Κάπουα και διήρκεσε μία τριετία (73-71 π.Χ.) με τους επαναστατημένους να σημειώνουν σημαντικές νίκες κατά της αυτοκρατορικής Ρωμαϊκής Δημοκρατίας.
«Εκεί (στο βιβλίο του Αππιανού) ο Σπάρτακος εμφανίζεται ως ο αυθεντικός εκπρόσωπος του αρχαίου προλεταριάτου», έγραψε ο Μαρξ στον Ενγκελς. Γιατί, όμως, η αφήγηση του Αππιανού οδήγησε τον Μαρξ σε αυτήν την κρίση; Στο εν λόγω ερώτημα αποπειράται να απαντήσει ο Λουτσιάνο Κάνφορα με άρθρο του στην Corriere della Sera.
Εδώ και μία τετραετία o κορυφαίος ιταλός ιστορικός και μελετητής της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας εκτελεί χρέη επίτιμου προέδρου του Festival del Classico, ενός λογοτεχνικού φεστιβάλ που διεξάγεται στο Τορίνο από το 2018 και είναι αφιερωμένο στα κλασικά συγγράμματα της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Φέτος η θεματική του φεστιβάλ αφορά το δίπολο Ελευθερία – Δουλεία, εξού και το ενδιαφέρον του Κάνφορα για τον Μαρξ και τον Σπάρτακο.
Εκπαιδευμένος από τα «αφεντικά»
Στο κείμενό του ο ιταλός ακαδημαϊκός εστιάζει, όπως και ο Μαρξ, την προσοχή του στον Αππιανό. Ο αλεξανδρινός ιστορικός μας πληροφορεί πως προτού ο Σπάρτακος αιχμαλωτιστεί, μεταχθεί στην Ιταλία και πουληθεί ως σκλάβος-μονομάχος, ανήκε στις επικουρικές στρατιωτικές δυνάμεις μιας ρωμαϊκής λεγεώνας, και αυτό σημαίνει ότι ήταν «ενσωματωμένος στον ρωμαϊκό στρατό». Ενδέχεται, μάλιστα, να κατέληξε σκλάβος, έχοντας κηρυχθεί αρχικά λιποτάκτης. Επιπρόσθετα ο Αππιανός αναφέρει πως εξαιτίας της ρώμης και του θάρρους του, πολύ σύντομα ο Σπάρτακος κατέληξε να εκτελεί χρέη μονομάχου στην Κάπουα, είχε, οπότε, εκπαιδευτεί δύο φορές, και ως μισθοφόρος και ως μονομάχος, στη χρήση όπλων.
Τι σχέση, όμως, έχουν τα παραπάνω γεγονότα με τον Μαρξ; Σύμφωνα με την ανάγνωση του Κάνφορα η ιστορία του Σπάρτακου αποτελεί μια «σχεδόν υποδειγματική αναπαράσταση της ταξικής πάλης: τα ίδια τα αφεντικά – αρχικά ο ρωμαϊκός στρατός και στη συνέχεια η θηριώδης σχολή μονομάχων – έδωσαν στον Σπάρτακο και στους συντρόφους του τα όπλα που εκείνοι χρησιμοποίησαν με της σειρά τους (επαναστατώντας) κατά των αφεντικών και των λεγεώνων που σταδιακά απέστελλε εναντίον τους η τρομοκρατημένη αυτοκρατορική Δημοκρατία», εξηγεί ο ιταλός μελετητής.
Ο «νεκροθάφτης» του κεφαλαίου
«Αυτό ακριβώς κάνει, σύμφωνα με την ανάλυση του Μαρξ, “το κεφάλαιο”, στο μέτρο που γεννά τον “νεκροθάφτη” του (όπως αναφέρεται στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου του “Μανιφέστου”) και τον προμηθεύει με τα όπλα που εκείνος θα στρέψει ενάντια σε όποιον τον εκμεταλλεύεται, έχοντας αποκτήσει, φυσικά, συνείδηση της κατάστασής του και του παραλογισμού του μηχανισμού στο πλαίσιο του οποίου η “εκμετάλλευση” του ενός και το “κέρδος” του άλλου συνδέονται άρρηκτα», συμπληρώνει.
Το απαραίτητο βήμα, οπότε, είναι διαδικασία μέσω της οποίας οι καταπιεσμένοι αντιλαμβάνονται τη θέση τους και στην εξιστόρηση του Αππιανού, απόδειξη αυτής της συνειδητοποίησης αποτελούν τα λόγια με τα οποία ο Σπάρτακος πείθει τους συντρόφους του να αγωνιστούν μαζί του: «πρέπει να ρισκάρουμε τη ζωή (αυτό που οι μονομάχοι κάνουν διαρκώς με τα όπλα που προμηθεύονται από τους αφέντες) για την ελευθερία, όχι για να προσφέρουμε θέαμα».
Μέχρι αυτό το σημείο ο Κάνφορα ακολουθεί τον Μαρξ. Διαφωνεί, όμως, μαζί του, όσον αφορά το ότι ο Σπάρτακος υπήρξε «εκπρόσωπος του αρχαίου προλεταριάτου». Γιατί οι εξεγερμένοι σκλάβοι στις αρχαίες κοινωνίες δεν επιδίωκαν την μεταλλαγή της κοινωνίας στο σύνολό της, δεν επιθυμούσαν την εγκαθίδρυση μιας «Νέας Τάξης» όπως το προλεταριάτο, στόχος τους ήταν, σύμφωνα με τα λόγια του Σπάρτακου «η ελευθερία», η οποία στην περίπτωση τη δική του και των συντρόφων του σήμαινε να εγκαταλείψουν την ιταλική χερσόνησο και να μεταβούν σε εδάφη που δεν τελούσαν υπό τον έλεγχο της Ρώμης.
«Αυτοοργάνωση»
Ο Κάνφορα επισημαίνει επίσης ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που αναφέρει ο Αππιανός, όσον αφορά την επιτυχία του Σπάρτακου να συσπειρώσει γύρω του «πολλούς σκλάβους που ήθελαν να ξεφύγουν από τους αφέντες τους και μερικούς αγρότες που ήταν ελεύθεροι»: τον ακολουθούσαν επειδή είχε καθιερώσει την «ισομοιρία», δηλαδή την κατά ίσα μερίδια διαίρεση των λαφύρων.
Επρόκειτο, λοιπόν για «μια μορφή στοιχειώδους κομμουνισμού, που χρησίμευε ως μέσο αυτό-οργάνωσης ενός στρατού αντιστασιακών, μαχητών που πρέπει να τραφούν, εκμεταλλευόμενοι ζωτικούς πόρους από τα εδάφη που διασχίζουν», διασαφηνίζει ο ιταλός ιστορικός.