Πώς θα είναι ο κόσμος μετά την πανδημία; Γιατί κινδυνεύουμε περισσότερο από έναν ψηφιακό παρά από έναν βιολογικό ιό; Ποια πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στην ουτοπία μιας δίκαιης κοινωνίας; Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν «το έγκλημα των ανισοτήτων», οι περιορισμοί και η κουλτούρα της επιτήρησης, η δικτατορία των Big Data; Θα ξεσπάσει ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος, ψηφιακός αυτήν τη φορά; Γιατί δεν επαναλαμβάνεται η Ιστορία;
Σε αυτά και άλλα ερωτήματα απάντησε ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ο 45χρονος ισραηλινός φιλόσοφος και ιστορικός, ένας από τους κορυφαίους διανοητές και εκλαϊκευτές των καιρών μας, συνομιλώντας με τον Αντονέλο Γκουερέρα της La Repubblica. Αφορμή στάθηκε η έκδοση και στην Ιταλία του δεύτερου τόμου – «Τα θεμέλια του πολιτισμού» – της εικονογραφημένης εκδοχής του «Sapiens», του πρώτου βιβλίου του, που κατέστη αμέσως best seller και αποτελεί ένα συναρπαστικό ταξίδι στην Ιστορία αλλά και στο μέλλον την ανθρωπότητας.
Κατά τη συνομιλία του με τον ιταλό δημοσιογράφο, ο Χαράρι εξήγησε καταρχάς γιατί επέλεξε να εκδώσει το «Sapiens» και ως εικονογραφημένη ιστορία, πέρα από ιστορική και φιλοσοφική πραγματεία. (Στα ελληνικά, όλα τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ενώ «Τα θεμέλια του πολιτισμού» θα κυκλοφορήσουν τον επόμενο μήνα).
«Γιατί θέλω όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση στα έργα, τα δικά μου και γενικά. Πολλοί δεν διαβάζουν βιβλία ή δεν είναι εξοικειωμένοι με την ακαδημαϊκή γλώσσα. Οπότε καλούμαστε εμείς, οι μελετητές, οι επιστήμονες και οι συγγραφείς, να αποπειραθούμε να μιλήσουμε τη γλώσσα των κοινών ανθρώπων, και όσον αφορά τη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής. Φέρουμε τεράστια ευθύνη, ακόμη μεγαλύτερη στο πλαίσιο μιας πανδημίας όπως αυτή της Covid: εάν αποτυγχάνουμε να προσεγγίζουμε τους πολίτες, εκχωρούμε έδαφος σε θεωρίες συνωμοσίας και ψευδείς ειδήσεις», εξήγησε ο Χαράρι.
Το «μάθημα» της πανδημίας
Σχετικά με το τι διδάχτηκε ή, μάλλον, θα έπρεπε να έχει διδαχθεί η ανθρωπότητα από την πανδημία, ο καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ εστίασε στην «ανάγκη συνεργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο για την επίλυση των παγκόσμιων προβλημάτων. Δεν υπάρχει άλλη λύση», είπε.
Προς το παρόν, ωστόσο, απέχουμε πολύ από την επίτευξη του εν λόγω στόχου. Οχι μόνον επειδή τα εμβόλιά κατά του κορονοϊού προορίζονται ακόμα για τις πλούσιες χώρες σε βάρος των φτωχότερων κρατών. «Αυτός είναι, σίγουρα, ένας μυωπικός υπολογισμός, δεδομένου ότι ο ιός μπορεί να επιστρέψει από μία άλλη χώρα και μεταλλαγμένος. Αλλά δεν είναι αυτό το χειρότερο: δύο χρόνια από το ξέσπασμα της πανδημίας, εξακολουθούμε να μην έχουμε μια παγκόσμια στρατηγική, πόσο μάλλον μία παγκόσμια ηγεσία, για να ξεπεράσουμε γρήγορα αυτήν την πανδημία, να αντιμετωπίσουμε τις οικονομικές δυσκολίες που προέκυψαν και ενδεχομένως μία άλλη πανδημία. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, για παράδειγμα, είναι απογυμνωμένος και ποδηγετείται από την πολιτική. Και, επιπλέον, εάν δεν μπορούμε να χαράξουμε μια κοινή γραμμή για την αντιμετώπιση μιας παγκόσμιας και ιστορικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ποιους στόχους θα μπορούσαμε ποτέ να επιτύχουμε όσον αφορά την αντιμετώπιση ζητημάτων εξίσου κολοσσιαίων και, παραδόξως, πιο σύνθετων, επειδή είναι λιγότερο απτά, όπως το περιβάλλον ή η τεχνητή νοημοσύνη;», διερωτάται ο ισραηλινός στοχαστής.
Η επιστήμη προηγείται της πολιτικής
Στο πλαίσιο της πανδημίας, θα έπρεπε επίσης έως σήμερα να έχουμε αντιληφθεί πλήρως «τη σημασία της δημόσιας υγείας. Οχι μόνο σε εθνικό, αλλά παγκόσμιο επίπεδο. Αντιθέτως, υπάρχουν χώρες που ζητούν ακόμα να χτίζουν τείχη κατά των προσφύγων. Τα τείχη που έχουμε ανάγκη είναι εκείνα ανάμεσα στην ανθρωπότητα και ό,τι την απειλεί, όπως ο ιός. Ο εγωισμός δεν θα μας οδηγήσει πουθενά», προειδοποιεί ο Χαράρι.
Ο οποίος, ωστόσο, εμφανίζεται ιδιαίτερα αισιόδοξος όσον αφορά την προστασία της δημόσιας υγείας στο μέλλον, λόγω της εξαιρετικής προόδου της επιστήμης. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα εμβόλια κατά του κορονοϊού αναπτύχθηκαν μέσα σε λιγότερο από δώδεκα μήνες, ο Χαράρι θεωρεί ότι «αυτή θα μπορούσε να είναι όντως η τελευταία σοβαρή πανδημία, ενώ κατά το παρελθόν αυτά τα φαινόμενα ήταν απολύτως ανεξέλεγκτα».
Η πολιτική, ωστόσο, σε αντίθεση με την επιστήμη, «δεν έχει μάθει ακόμα να ενεργεί εγκαίρως και σε παγκόσμιο και στρατηγικό επίπεδο. Διαπιστώσαμε τις ζημιές κατά τους προηγούμενους μήνες, τις ζημιές που προκάλεσε ο Ντόναλντ Τραμπ, λόγου χάρη, που έφτασε στο σημείο να αναστείλει τη συμβολή των ΗΠΑ στη χρηματοδότηση του ΠΟΥ εν μέσω πανδημίας».
Απαραίτητα τα πιστοποιητικά Covid
Ερωτηθείς για τα πιστοποιητικά Covid και τους όποιους περιορισμούς επιβάλλονται στο πλαίσιο της αντιμετώπισης-διαχείρισης της πανδημίας, ο Χαράρι σημείωσε ότι «σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης, παρόμοια μέτρα “επιτήρησης” είναι απαραίτητα και εγώ προσωπικά τα επικροτώ».
Ομως αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι «μακροπρόθεσμα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον δούρειο ίππο για έναν απόλυτο έλεγχο της κοινωνίας. Οπότε, είναι πολύ σημαντικό τα μέτρα αυτά να είναι προσωρινά και, κυρίως, να είναι τρόπον τινά αμφίδρομα, δηλαδή να υπάρχει περισσότερη διαφάνεια και στα κράτη, στις κυβερνήσεις και στους κολοσσούς του Διαδικτύου, ειδικά σε μία κρίσιμη περίοδο όπως η τρέχουσα. Το οποίο, ωστόσο, μου φαίνεται πως δεν συμβαίνει, σκεφτείτε μόνο το τελευταίο σκάνδαλο του Facebook. Εάν η επιτήρηση είναι μονόδρομος σε μία χώρα, μακροπρόθεσμα κινδυνεύει να καταστεί αυταρχική ή απολυταρχική όπως η Κίνα».
«Οι δικτατορίες είναι ζιζάνια»
Αναφορικά με τη δημοκρατία και το μέλλον της, ο Χαράρι, όχι μόνο παραδέχτηκε ότι ανησυχεί, αλλά υπογράμμισε κιόλας πως «πρέπει πάντα να ανησυχούμε. Γιατί εάν οι δικτατορίες είναι ζιζάνια που μπορούν να φυτρώσουν οπουδήποτε, η δημοκρατία είμαι ένα λουλούδι που διατηρείται και χρειάζεται χρόνο και πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί, δεν γεννιέται από το τίποτα, όπως μας απέδειξε το χάος στο Αφγανιστάν». Υπενθύμισε επίσης ότι βάση της δημοκρατίας αποτελεί «η αποδοχή του άλλου, όποιου έχει διαφορετική άποψη, των αντιφρονούντων».
Αλλά σήμερα, σε διάφορες χώρες, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι ΗΠΑ, «το μίσος μεταξύ παρατάξεων αυξάνεται όλο και περισσότερο, επίσης επειδή υποκινείται από πολιτικούς που στοχεύουν στη διάβρωση της δημοκρατίας». Σε αυτό το πλαίσιο, εντός του οποίου «κανένας δεν σέβεται κανέναν και υπάρχουν ολοένα περισσότεροι εχθροί», δύο είναι οι πιθανές εκβάσεις: «ένας εμφύλιος πόλεμος ή μία έντονα αυταρχική κυβέρνηση».
Οσον αφορά την πληγή των ανισοτήτων, «ένα από τα χειρότερα εγκλήματα της ανθρωπότητας», δυστυχώς, λαμβάνοντας υπόψη την Ιστορία από την αγροτική επανάσταση και έπειτα, «μία δίκαιη κοινωνία αποδείχθηκε αδύνατη, ακόμη περισσότερο με τις ουτοπίες του 20ού αιώνα. Ωστόσο, τα πάντα εξελίσσονται. Το πιο σοβαρό πρόβλημα έγκειται στη συγκέντρωση της ισχύος των κολοσσών του διαδικτύου και κυρίως στα Big Data».
Το πιο πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο
Ο Χαράρι επικαλείται τη Σοσάνα Ζούμποφ, καθηγήτρια της Σχολής Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ και συγγραφέα του βιβλίου «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού» (εκδ. Καστανιώτη), κάνοντας λόγο για «κλοπή» του τεράστιου όγκου προσωπικών δεδομένων που καθημερινά δισεκατομμύρια άνθρωποι παραχωρούν στο Διαδίκτυο, πολύ συχνά εν αγνοία τους.
«Εάν πριν οι ανισότητες εδράζονταν στη κατοχή γαιών, σήμερα βασίζονται στα Big Data, το πιο πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο της εποχής μας. Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο ότι αυτός ο τεράστιος όγκος δεδομένων βρίσκεται στα χέρια κολοσσών όπως η Facebook, η Google, η Alibaba, το Baidu κ.ά. Εάν δεν περιοριστούν αμέσως, οι ανισότητες θα καθίστανται ολοένα πιο ακραίες και θα μπορούσε να προκύψει μία νέα αποικιοκρατία, ψηφιακής φύσεως».
Για να μη συμβεί αυτό, πρέπει να αντιδράσουν άμεσα οι κυβερνήσεις, αλλά και οι πολίτες, μέσω της μαζικής κινητοποίησής τους, ούτως ώστε να μετριαστεί η υπερβολική ισχύς αυτών των πολυεθνικών. Διαφορετικά, «σε είκοσι χρόνια τα προσωπικά δεδομένα όλων μας, των απλών πολιτών αλλά και των δικαστών και των δημοσιογράφων, θα μπορούσαν να καταλήγουν στο Πεκίνο ή στην Ουάσιγκτον. Αυτό θα ήταν καταστροφικό», ανέφερε ο Χαράρι.
Ψηφιακός κίνδυνος
Σχολιάζοντας την κατάρρευση διαφόρων παγκόσμιων ψηφιακών και πληροφοριακών δικτύων (ΜΜΕ, κυβερνητικά sites, τράπεζες, αεροπορικές εταιρείες, Facebook και Instagram εσχάτως) επισήμανε ότι «κατά τη γνώμη μου, ο κίνδυνος ενός ψηφιακού ιού είναι πιο σοβαρός από τον κίνδυνο ενός άλλου βιολογικού/οργανικού ιού. Γιατί τα πάντα υπάρχουν στο Διαδίκτυο, ακόμη περισσότερο σήμερα, συγκριτικά με πριν από την πανδημία, και αρκεί ένα μπλακ άουτ λίγων ημερών για να σημειωθεί μια καταστροφή. Δεν είμαστε προετοιμασμένοι. Διατρέχουμε σοβαρό κίνδυνο. Θα οδεύουμε όλο και περισσότερο προς έναν ψηφιακό ψυχρό πόλεμο μεταξύ των ΗΠΑ, της Κίνας και άλλων χωρών».
Ολοκληρώνοντας τη συζήτησή του με τον ιταλό δημοσιογράφο, ο Χαράρι εξήγησε γιατί δεν πιστεύει ότι μετά το τέλος της πανδημίας θα μπορούσε να επαναληφθεί η «ξέφρενη δεκαετία του ’20» του περασμένου αιώνα, η περίοδος, δηλαδή, που ακολούθησε μετά την πανδημία της ισπανικής γρίπης.
«Πότε δεν πίστεψα ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Γιατί πολλά εξαρτώνται από ατομικές αποφάσεις και συγκεκριμένες συνθήκες. Μετά από αυτήν την πανδημία, για παράδειγμα, μπορούμε να αποδώσουμε την ευθύνη στους ξένους και να διαδώσουμε θεωρίες συνωμοσίας. Ή να αναπτύξουμε μια βαθιά αίσθηση συλλογικότητας και αλληλεγγύης και ακόμη μεγαλύτερης εμπιστοσύνης στην επιστήμη. Ιδού δύο διαφορετικές εκδοχές του μέλλοντος, που είναι, όμως, αμφότερες δυνατές. Θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα: όταν ξέσπασε μία άλλη μεγάλη πανδημία, η πανδημία του AIDS, η ομοφυλοφιλική κοινότητα εγκαταλείφθηκε εντελώς από τις κυβερνήσεις: “Αφήστε τους να πεθάνουν”, ήταν το μότο. Αντιθέτως, η ομοφυλοφιλική κοινότητα συσπειρώθηκε ενώπιον της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ήταν ολοένα πιο ενωμένη και βγήκε πιο δυνατή. Γιατί, όπως πάντα, “people have the power”», σημείωσε ο Χαράρι, ως δεινός μελετητής της ανθρώπινης κατάστασης και Ιστορίας αλλά και ως ομοφυλόφιλος.