Αν κάποιος που είχε να χρησιμοποιήσει το Instagram από το 2013 άνοιγε σήμερα την εφαρμογή, μπορεί να μην την αναγνώριζε. Αυτό που στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας ήταν ένα μέρος για να μοιράζεσαι φωτογραφίες με τους φίλους σου και να αλληλεπιδράς με τις δικές τους, εξελίχθηκε κατ’ αναλογία των εσόδων του σε ένα ιλιγγιώδες παιχνίδι νέων λειτουργιών. Ο σκοπός είναι η υπηρεσία να κρατηθεί ελκυστική, ενδιαφέρουσα και κερδοφόρα. Το δάχτυλό μας, δηλαδή, να συνεχίζει να προτιμά αντανακλαστικά το πολύχρωμο εικονίδιο αντί για άλλες εφαρμογές, τσιγάρα, κομπολόγια ή οποιοδήποτε άλλο ανταγωνιστικό προϊόν στην κατηγορία τού πώς σκοτώνουμε τον ―όλο και λιγότερο διαθέσιμο― χρόνο μας.
Αυτές οι προσθήκες νέων λειτουργιών συνήθως βρίσκουν αντίσταση. Πολλοί χρήστες είχαν δυσαρεστηθεί όταν τον Μάρτιο του 2016 σταμάτησαν οι δημοσιεύσεις στην αρχική σελίδα να εμφανίζονται με χρονολογική σειρά. Αλλοι αντιστάθηκαν και λίγους μήνες αργότερα, στην προσθήκη της, πλέον διαδεδομένης, λειτουργίας των «Ιστοριών» [Stories], μιας οφθαλμοφανούς αντιγραφής της ανερχόμενης τότε πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης Snapchat, με σκοπό να κάμψει την ανάπτυξή της. Και τα κατάφερε.
Παρ’ όλα αυτά, η κατακραυγή που έχει φέρει το τελευταίο πακέτο αλλαγών που εξετάζεται σε έναν μικρό αριθμό χρηστών, είναι άνευ προηγουμένου. Η προσπάθεια αυτή τη στιγμή είναι να ανταγωνιστεί το TikTok, μια κινεζική εφαρμογή σύντομων βίντεο και ατελείωτου «scrolling» που από το 2017 διεκδικεί τεράστιο μερίδιο της προσοχής πολλών χρηστών του Instagram. Η κύρια διαφοροποίηση που εξετάζεται είναι η αναδιαμόρφωση της αρχικής σελίδας ώστε όλο το περιεχόμενο να εμφανίζεται σε πλήρη οθόνη, όπως στο TikTok.
«Στροφή» στα βίντεο
Πέραν του σχεδιασμού, το Instagram προσπαθεί να υιοθετήσει τους εσωτερικούς μηχανισμούς, την εμπειρία του χρήστη αλλά και το κεντρικό προϊόν του TikTok, πωλώντας το ως μια φυσική εξέλιξη στην προτίμηση των χρηστών στην κινούμενη εικόνα, αντί της σταθερής, βάσει στοιχείων που διαθέτει η Meta, η μητρική του εταιρεία. Οταν τον Ιούλιο του 2021 ανακοινώθηκαν για πρώτη φορά οι προθέσεις της να εστιάσει σε νέους στόχους, ο επικεφαλής του Instagram, Ανταμ Μοσερί, είχε πει χαρακτηριστικά: «Δεν είμαστε πλέον μια εφαρμογή διαμοιρασμού φωτογραφιών».
Κι όμως, έναν χρόνο αργότερα βρίσκει τον εαυτό του να πρέπει να διαχειριστεί μια μεγάλη κρίση δημοσίων σχέσεων και σε βίντεο που δημοσίευσε στον προσωπικό του λογαριασμό στο Twitter, αποπειράθηκε να κατευνάσει τα πνεύματα, υιοθετώντας μια πιο διαλλακτική στάση: «Θέλω να είμαι ξεκάθαρος. Θα συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε τις φωτογραφίες, είναι κομμάτι της κληρονομιάς μας». Συνέχισε, όμως, λέγοντας ότι πιστεύει πως όλο και περισσότερο το Instagram θα ασχολείται με βίντεο.
Tο επεξηγηματικό βίντεο δημοσιεύτηκε αφού οι αδερφές Κιμ Καρντάσιαν και Κάιλι Τζένερ αναδημοσίευσαν μια «viral» εικόνα διαμαρτυρίας που δημοσιεύτηκε αρχικά από τη φωτογράφο Τάτι Μπρούνινγκ (αν και ο Μοσερί εξήγησε σε συνέντευξή του στον Κέισι Νιούτον πως το βίντεο είχε γυριστεί νωρίτερα). Η εικόνα έχει περίπου 2,2 εκατομμύρια likes μέσα σε μία εβδομάδα, χιλιάδες αναδημοσιεύσεις και συνοδεύεται από μια καμπάνια με πάνω από 200.000 υπογραφές για τη διατήρηση των βασικών λειτουργιών του Instagram ως έχουν.
Δύο νέες λειτουργίες
Πέρα από τη νέα δοκιμαστική αρχική σελίδα, η καμπάνια στοχοποιεί και δύο νέες λειτουργίες του Instagram που έχουν ήδη ενσωματωθεί σε όλους τους χρήστες της εφαρμογής: τα «reels», μικρά βίντεο που μοιάζουν ύποπτα πολύ με τα βίντεο στο TikTok, αλλά και την πυκνή εισβολή προτεινόμενων δημοσιεύσεων στην κύρια αρχική σελίδα (κυρίως βίντεο) από λογαριασμούς που δεν ακολουθεί ο χρήστης, η οποία μοιάζει με τον τρόπο που λειτουργεί το «For You», η ατελείωτη ροή προτεινόμενων βίντεο στο TikTok. Το κείμενο της εικόνας λέει:
«Κάντε το Instagram, Instagram ξανά.
(σταματήστε να προσπαθείτε να γίνετε το TikTok απλώς θέλω να βλέπω ωραίες φωτογραφίες των φίλων μου)
Με εκτίμηση, Ολοι».
Οι αδερφές Καρντάσιαν μπορούν να ασκήσουν, αποδειγμένα, πραγματική οικονομική πίεση στην εταιρεία. Tο 2018, η Τζένερ δημοσίευσε στο Twitter πως δεν της άρεσε το πώς αλλάζουν οι λειτουργίες του Snapchat. Την επόμενη μέρα η εταιρεία έχασε 1,3 δισ. δολάρια σε μετοχική αξία. «Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης βασίζονται σε δύο πράγματα μόνο: στους δημιουργούς και στα χρήματα από τη διαφήμιση», εξηγεί η Κέιτι Μακίβερ, μια ειδικός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στον Κρις Στόκελ-Γουόκερ των Times. «Και όταν μια από τις μεγαλύτερες δημιουργούς σε μια πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης ασκεί κριτική σ’ αυτήν την πλατφόρμα, προετοιμαστείτε για τον σεισμό».
«Πρέπει να κάνουμε ένα μεγάλο βήμα πίσω»
Η καμπάνια της Μπρούνινγκ φαίνεται αυτή τη στιγμή να πετυχαίνει: μετά το ημι-απολογητικό βίντεο στο Twitter, ο Μοσερί ανακοίνωσε πως η εφαρμογή θα αποσύρει τις νέες αλλαγές που δοκίμαζε στην αρχική σελίδα: «Σχετικά με τις νέες αλλαγές στη ροή, οι άνθρωποι είναι απογοητευμένοι και τα δεδομένα χρήσης δεν είναι καλά», είπε στη συνέντευξή του στον Κέισι Νιούτον. «Οπότε θεωρώ ότι πρέπει να κάνουμε ένα μεγάλο βήμα πίσω, να ανασυνταχθούμε και να σκεφτούμε πώς θέλουμε να προχωρήσουμε μπροστά», πρόσθεσε, αφήνοντας τα ενδεχόμενα ανοιχτά σχετικά με το ποια θα είναι η επόμενη κίνηση της πλατφόρμας. Ανέφερε, επίσης, χαρακτηριστικά πως οι χρήστες θα βλέπουν λιγότερες προτεινόμενες δημοσιεύσεις από λογαριασμούς που δεν ακολουθούν, χωρίς να διευκρινίσει όμως κατά πόσο.
Η λειτουργία των προτεινόμενων δημοσιεύσεων, η οποία βρέθηκε στο κέντρο των διαμαρτυριών, δείχνει και τη σύγχυση των χρηστών του διαδικτύου με τον κορεσμό του από αλγορίθμους που αποφασίζουν για τους ίδιους, το αίσθημα που o Κάιλ Τσάκα ονόμασε «αλγοριθμικό άγχος» σε άρθρο του στο New Yorker. Ολο και περισσότερες διεπαφές μας με το διαδίκτυο ορίζονται από τον αλγόριθμο: η ροή του TikTok, οι προτεινόμενες ταινίες του Netflix, οι προσωποποιημένες μουσικές λίστες του Spotify αλλά και οποιαδήποτε λειτουργία μεγάλων ιστοσελίδων και εφαρμογών «μαντεύει» τι θέλει ο χρήστης χρησιμοποιώντας έναν πολυσύνθετο τέτοιον αλγόριθμο. Ο αλγόριθμος προτείνει με βάση στοιχεία που συλλέγει από τους χρήστες, καταλύοντας την αίσθηση οργανικότητας και εξερεύνησης που είχε η χρήση του διαδικτύου κάποτε. Διεκδικεί την προσωπική διαδικασία αναζήτησης προτιμήσεων από το άτομο με σκοπό να το κρατήσει για όσο περισσότερο γίνεται στην εκάστοτε πλατφόρμα. Και φυσικά, να βγάλει κέρδος.
Στο μικροσκόπιο
Παράλληλα όμως με την ιλιγγιώδη εξέλιξη των πλατφορμών πολλαπλασιάζονται οι ακαδημαϊκοί, οι δημοσιογράφοι και οι ακτιβιστές που τις παρακολουθούν σε κάθε βήμα τους, εκθέτοντας τις εκάστοτε καταχρήσεις τους και κατονομάζοντας τον τρόπο με τον οποίο αλλάζουν τη ζωή και την κοινωνία μας. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται μεγαλύτερη δυνατότητα εξοικείωσης των πολιτών με τα νέα μέσα, για την παραγωγή ενός ουσιαστικού και οξυδερκούς αντιλόγου από την πλευρά των χρηστών τους, που να ξεφεύγει από την καταστροφολογία και την τεχνοφοβία που κατέκλυζαν αυτόν τον διάλογο παλαιότερα.
Λίγες ημέρες πριν επέμβουν οι Καρντάσιαν για να σώσουν την αγαπημένη πλατφόρμα εκατομμύρια χρηστών, ο Μοσερί είχε δημοσιεύσει το εξής tweet: «Ενα πράγμα που ακούω συχνά είναι ότι πολλοί άνθρωποι ζητούν περισσότερο περιεχόμενο από τους φίλους τους στη ροή. Θα ήθελα πολύ να υπάρχει περισσότερο περιεχόμενο από τους φίλους σας στη ροή, αλλά όλη η ανάπτυξη σε φωτογραφίες και βίντεο φίλων βρίσκεται στις ιστορίες και στα προσωπικά μηνύματα». Η αδιαφορία δηλαδή για τη δυσαρέσκεια χιλιάδων χρηστών δικαιολογείται με την απαίτηση να δείξουν κατανόηση για το κέρδος της Meta, σαν να πρόκειται για επενδυτές και όχι για χρήστες. Ο αντίλογος από τον Τζέικομπ Σάμσιαν, έναν δημοσιογράφο στο Insider, είναι λακωνικός και ενδεικτικός της νέας αυτής κριτικής: «Τι κι αν δεν με νοιάζει αν έχετε ανάπτυξη;».