Στην πλοκή της επικής παραγωγής του Ρίντλεϊ Σκοτ «Ναπολέων», που ήδη προβάλλεται στα αθηναϊκά σινεμά, η σχέση του γάλλου αυτοκράτορα και της πρώτης συζύγου του είναι κομβική, καθώς το σενάριο του Ντέιβιντ Σκάρπα, που είχε συνεργαστεί με τον Σκοτ και στο θρίλερ «Ολα τα λεφτά του κόσμου» (2017) με θέμα την απαγωγή του του Πολ Γκέτι, εστιάζει στον Ναπολέοντα μέσα από τον φακό της ερωτικής ιστορίας του με την Ιωσηφίνα.
Οπως έγραψε το Variety, ο βρετανός σκηνοθέτης είχε πει παλαιότερα ότι «ο Ναπολέων είναι ένας άνθρωπος που πάντα με γοήτευε. Εμφανίστηκε από το πουθενά για να κυβερνήσει παντού και ταυτόχρονα διεξήγαγε έναν ερωτικό πόλεμο με τη μοιχαλίδα σύζυγό του Ιωσηφίνα. Θέλησε να κατακτήσει τον κόσμο προσπαθώντας να κερδίσει την αγάπη της και όταν δεν τα κατάφερε, θέλησε να τον κατακτήσει για να την καταστρέψει, αλλά κατέστρεψε τον εαυτό του».
Στο μεταξύ, η είδηση ότι η Βανέσα Κίρμπι θα υποδυόταν την Ιωσηφίνα στην ταινία προκάλεσε έκπληξη στους ιστορικούς, γιατί η Κίρμπι είναι πολύ νεότερη από τον Χοακίν Φίνιξ, που υποδύεται τον Ναπολέοντα∙ ο Φίνιξ την περνάει 14 χρόνια, ενώ στην πραγματικότητα η Ιωσηφίνα ήταν έξι χρόνια μεγαλύτερη από τον Ναπολέοντα. Να μια πρώτη ιστορική ανακρίβεια.
Βέβαια, αυτό είναι κάτι που συνηθίζει ο Σκοτ, που γιόρτασε τα 86α γενέθλιά του μία εβδομάδα μετά την πρεμιέρα της 28ης ταινίας του. Και τις ταινίες του τις βλέπεις επειδή σου αρέσουν, όχι γιατί είναι ιστορικά τεκμηριωμένες, όπως τα δραματοποιημένα ντοκιμαντέρ. Παρ’ όλα αυτά, δέχτηκε τα πυρά κριτικών και ιστορικών από τη στιγμή που ο «Ναπολέων» βγήκε στις οθόνες.
Ομως ο Ρίντλεϊ Σκοτ δεν «μασάει». Μιλώντας στον Μάικλ Σούλμαν του περιοδικού The New Yorker, ο Σκοτ έστειλε το μήνυμα «ξεκολλάτε» («get a life») στους ιστορικούς, που εμμέσως ή αμέσως τον κατηγορούν για πολλές και διάφορες ιστορικές ανακρίβειες. Ωστόσο, η διαφορά ηλικίας του ζευγαριού είναι σημαντικός παράγοντας για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η ζωή τους και ο έρωτάς τους, γράφει στο BBC Culture η Κάθριν Αστμπουρι, καθηγήτρια Γαλλικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο του Γουόργουικ στο Κόβεντρι της Αγγλίας, και βάζει τα πράγματα, ιστορικά, στη θέση τους.
Χήρα κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και μητέρα δύο μικρών παιδιών, η Ιωσηφίνα ή Μαρί Ζοζέφ Ροζ ντε Μποαρνέ αντιμετώπιζε ένα αβέβαιο μέλλον. Δεν μπορούσε να έχει πρόσβαση στον πλούτο του γαλλοκρεολού πατέρα της, ιδιοκτήτη φυτείας ζαχαροκάλαμου στη Μαρτινίκα, αλλά ούτε στην περιουσία του αριστοκράτη συζύγου της Αλέξανδρου ντε Μποαρνέ, που καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στην γκιλοτίνα.
Ηδη στα 30 της, εκείνη την εποχή δεν θεωρούνταν νέα, έκανε όμως ό,τι μπορούσε για να γίνει μέλος της παριζιάνικης κοινωνίας της μόδας∙ μεταξύ άλλων έγινε ερωμένη του κορυφαίου πολιτικού Πολ Μπαράς, που σύχναζε στα παρισινά σαλόνια.
Ο γάμος με τον Ναπολέοντα
Η Ιωσηφίνα πείστηκε να παντρευτεί τον ανερχόμενο νεαρό κορσικανό στρατηγό Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο οποίος ήταν τρελαμένος μαζί της. Λίγους μήνες μετά τη γνωριμία τους και σχεδόν αμέσως μετά τον γάμο τους, τον Μάρτιο του 1796, ο στρατηγός στάλθηκε να ηγηθεί του Επαναστατικού Στρατού στην Ιταλία, από όπου της έστειλε δεκάδες παθιασμένα γράμματα. Τα γράμματα του Ναπολέοντα στη σύζυγό του ήταν τόσο γεμάτα με συναισθηματικούς εκβιασμούς, που οι επαναλαμβανόμενες δηλώσεις αγάπης φαίνονται μάλλον απειλητικές παρά συναισθηματικές ανοησίες.
«Δεν μου γράφεις ποτέ· δεν ενδιαφέρεσαι για τον άνδρα σου» της γράφει σε ένα γράμμα του. «Δεν έχω νέα σου και είμαι σίγουρος ότι δεν με αγαπάς πια» θρηνεί σε ένα άλλο. Και «κάθε μέρα μετράω τις ατασθαλίες σου. Μαστιγώνομαι με μανία για να μη σε αγαπώ πια. Μπα, μήπως σε αγαπώ περισσότερο;»
Οταν η Ιωσηφίνα πήγε και τον βρήκε στην Ιταλία, έπρεπε να τον ανέχεται να παρακολουθεί κάθε της κίνηση και να ανοίγει τα γράμματά της, γράφει η Κάθριν Αστμπερι στο BBC Culture. Οταν συναντήθηκαν ξανά, ο Ναπολέων ήταν λιγότερο παθιασμένος μαζί της αλλά εξακολουθούσε να την ελέγχει. Αναγνώρισε τη χρησιμότητα των σχέσεων της γυναίκας του και φαινόταν να αποδέχεται την αδυναμία τους να επικοινωνήσουν συναισθηματικά. Ηδη από το 1797 και μέχρι το 1800, ο τόνος των επιστολών του είναι πολύ διαφορετικός, μάλλον ψυχρός. Τα γράμματα εκείνης της εποχής είναι κυρίως πρακτικά, με τυπικά σχόλια.
Ισχυρό ζευγάρι
Οπως αναφέρει ο ιστορικός Πιέρ Μπραντά, που έγραψε τη βιογραφία της, ως σύζυγος ενός ένδοξου ήρωα πολέμου η Ιωσηφίνα εκμεταλλεύθηκε τις πολιτικές της σχέσεις για δικό της όφελος, ίσως για να αντισταθεί στον έλεγχο που ασκούσε ο Ναπολέοντας στην υπόλοιπη ζωή της.
Εχοντας επίγνωση, δε, του πόσο αποτελεσματικοί θα μπορούσαν να είναι ως ομάδα, οι επικριτές της, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας του Ναπολέοντα, που δεν την ήθελε, διέδιδαν με χαρά φήμες για να αμαυρώσουν την υπόληψή της. Τα γράμματά της προς τον νεαρό εραστή της Ιππόλυτο Σαρλ δίνουν μια ιδέα για το πόσο επισφαλής ήταν η κατάστασή της.
Ο Ναπολέων βρισκόταν σε εκστρατεία στην Αίγυπτο όταν έμαθε ότι η Ιωσηφίνα τον απατούσε. Βρετανοί υπέκλεψαν μια επιστολή του προς τον αδερφό του, στην οποία έγραφε γι’ αυτό, τη δημοσίευσαν και γρήγορα έγινε γνωστή και στη Γαλλία. Εξαλλος στην αρχή, τη συγχώρησε όταν επέστρεψε στο Παρίσι και εκείνη υποστήριξε τους πολιτικούς ελιγμούς που θα τον οδηγούσαν στην ανάληψη της εξουσίας μετά από ένα πραξικόπημα, το 1799.
Προφανώς, ο Ναπολέων χρειαζόταν την παρασκηνιακή διπλωματία και την αριστοκρατική καταγωγή της Ιωσηφίνας για την εξομάλυνση του φραξιονισμού, που ήταν χαρακτηριστικό της δεκαετίας της Επανάστασης. Και εκείνη απολάμβανε την υπεροχή που της προσέδιδε ο ρόλος της στη δημιουργία μιας νέας Γαλλίας. Ενώ το 1796 ήταν απρόθυμη να συναντήσει τον σύζυγό της στην Ιταλία, πλέον άρχισε να τον συνοδεύει παντού. Για το δικό της συμφέρον, η προσοχή του δεν έπρεπε να αποσπάται από νεότερες γυναίκες.
Ωστόσο, το 1807 ο Ναπολέων δεν την άφησε να τον συνοδεύσει στην Πολωνία, όπου είχε μια μακρά σχέση με την αριστοκράτισσα Μαρία Βαλέφσκα∙ τα γράμματά του δείχνουν μεν ότι εξακολουθούσε να έχει στενές σχέσεις και με την Ιωσηφίνα, αλλά ο κίνδυνος του διαζυγίου μεγάλωνε.
Το 1804, όταν ο Ναπολέων στέφθηκε αυτοκράτορας των Γάλλων, η οικογένειά του (η οποία δεν ήθελε με τίποτα για σύζυγό του μια χήρα μεγαλύτερή του με δύο παιδιά) τον πίεζε όλο και περισσότερο να αποκτήσει διάδοχο. Ομως η Ιωσηφίνα δεν μπορούσε να κάνει παιδί. Μια από τις υπηρέτριές της, η Δεσποινίς Αβριγιόν, έγραψε για το πώς χαλάρωσε ο δεσμός του ζευγαριού την περίοδο που προηγήθηκε του διαζυγίου τους. Ωστόσο, η Ιωσηφίνα ένιωσε συντριβή όταν η μοίρα της επιβεβαιώθηκε το 1809, τη στιγμή που ο αυτοκράτορας ανακοίνωσε ότι για το συμφέρον της Γαλλίας έπρεπε να βρει μια σύζυγο που θα μπορούσε να του χαρίσει έναν απόγονο.
Ενας διαρκής δεσμός
Η Ιωσηφίνα συμφώνησε στο διαζύγιο (ως θυσία στις ανάγκες του έθνους), που βγήκε στις 10 Ιανουαρίου 1810, οπότε ο αυτοκράτορας μπορούσε να νυμφευτεί πάλι, με την προσδοκία να αποκτήσει διάδοχο. Ο Ναπολέων συνέχισε να την επισκέπτεται και να της γράφει πριν από τον γάμο του με την αρχιδούκισσα των Αψβούργων Μαρία-Λουίζα της Αυστρίας. Και η Ιωσηφίνα τον συνεχάρη για τη γέννηση του γιου του το 1811, λέγοντάς του ότι θα μοιραζόταν πάντα την ευτυχία του, καθώς η μοίρα τους ήταν αχώριστη.
Το 1812, πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του στη Ρωσία, ο Ναπολέων την επισκέφθηκε στο Σατό ντε Μαλμεζόν, λίγο έξω από το Παρίσι, όπου κατέφυγε η Ιωσηφίνα μετά το διαζύγιό τους∙ αλλά δεν θα την ξανάβλεπε, αφού εκείνη πέθανε στις 29 Μαΐου 1814. Μετά την καταστροφική ήττα του στο Βατερλό, στις 18 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς, ο Ναπολέων πέρασε σχεδόν έναν χρόνο στο Μαλμεζόν, προτού εξοριστεί οριστικά στην Αγία Ελένη.
Η τεκμηρίωση της πραγματικής τους σχέσης είναι δύσκολη γιατί έχουν σωθεί πολύ λίγα από τα γράμματα της Ιωσηφίνας ώστε να φανερωθεί η ιστορία και από τη δική της πλευρά. Αγαπούσε τον Ναπολέοντα στην αρχή; Πιθανώς όχι. Τον αγάπησε ποτέ; Μάλλον ναι. Ο Ναπολέων της έδωσε τη δυνατότητα να αψηφά την ηλικία και τους επικριτές της και φρόντισε τα παιδιά της, την Ορτάνς και τον Ευγένιο.
Τελικά, όμως, συμπεραίνει η Κάθριν Αστμπερι στο άρθρο της στο BBC Culture, τόσο η Ιωσηφίνα όσο και ο Ναπολέων αγαπούσαν την εξουσία περισσότερο από όσο ο ένας τον άλλον. Αναγνώρισαν τα πλεονεκτήματα της συνεργασίας τους και δούλεψαν από κοινού για μια γρήγορη άνοδο στην κορυφή. Στο τέλος, η ανάγκη του Ναπολέοντα να αποκτήσει έναν γιο αποσταθεροποίησε τόσο το καθεστώς όσο και τον γάμο τους, αλλά η επίσκεψη και η διαμονή του στο Μαλμεζόν, καθ’ οδόν προς την εξορία, δείχνει πόσο σημαντική ήταν για εκείνον η Ιωσηφίνα.
Εκείνη, πάλι, είχε παραμείνει νομοταγής, αν και δεν του ήταν πάντα πιστή∙ υπήρξε όμως και το τυχερό του φυλακτό. Λίγο πριν πεθάνει, το 1821, ο Ναπολέων την ονειρεύτηκε. Ο πιστός του αρχιστράτηγος Ανρί Γκασιέν Μπερτράν στο βιβλίο του για τις τελευταίες 500 ημέρες του Ναπολέοντα σημείωσε: «Είπε ότι είχε δει τη Ζοζεφίνα και της μίλησε». Ηλπιζε ότι θα ήταν ξανά μαζί σύντομα.