Ηταν ντυμένη στα μαύρα – κατάμαυρα, όταν ήλθε για να συναντήσει τους πρόσφυγες της Λέσβου, η Αντζελίνα Τζολί. Και ο Χαβιέ Μπαρδέμ ούρλιαζε με όλη του τη δύναμη όταν διαφήμιζε τις παστίλιες «για τον πόνο του άλλου», για λογαριασμό των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Ο Bono των U2, ο Sting, η Madonna, ο Τζορτζ Κλούνι, παλαιότερα η Όντρει Χέμπορν… Όλοι τους βγήκαν κάποτε μπροστά, δανείζοντας τις διάσημες φάτσες τους και τα ολόχρυσα ονόματα τους για να ευαισθητοποιήσουν, να κινητοποιήσουν, να βοηθήσουν τους ευάλωτους του πλανήτη. Τι πέτυχαν εντέλει;
Στο Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο της Αθήνας, το βράδυ της Πέμπτης, επιχειρήθηκε απάντηση πόσο τους χρειαζόμαστε από διακεκριμένους επιστήμονες. Τη Λίλη Χουλιαράκη, καθηγήτρια ΜΜΕ και Επικοινωνίας στο London School of Economics, στην παρθενική της –στην Ελλάδα– ομιλία, αλλά και τον Δημήτρη Σωτηρόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικών Επιστημών στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσία στο πάνελ και του Κέβιν Φέδερστοουν, επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου, καθηγητή Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών στην έδρα «Ελευθέριος Βενιζέλος» στο London School of Economics.
Η life style αλληλεγγύη, αυτή που συνηθίζουν στα χρόνια μας διασημότητες πρώτης γραμμής σε μία νέα κουλτούρα φιλανθρωπίας, και τα ψηφιακά μέσα, είναι θέμα που η Χουλιαράκη γνωρίζει καλά, έχει συγγράψει άλλωστε το δοκίμιο – μελέτη «Ο Ειρωνικός Θεατής».
Με ιδιαίτερα κριτική, αυστηρή ματιά, η Χουλιαράκη ανατέμνει την έννοια της αλληλεγγύης, απομυθοποιεί τους μύθους της show biz, προβάλλοντας την απαίτηση για εμβάθυνση και πολιτική διαχείριση σε ένα θέμα τόσο σοβαρό.
Αντιμετωπίζει μέσα από το επιστημονικό της πρίσμα τις διασημότητες ως αυτόνομη δομή, ως σύγχρονη επικοινωνιακή πλατφόρμα και «φωνή» που έχει τη δύναμη να καλέσει σε «Βοήθεια». Δεν παύει όμως αυτή η φωνή να συνιστά γρανάζι ενός life style συστήματος, υπεραπλουστεύοντας το μήνυμα, επιμένει η Χουλιαράκη. «Σημασία έχει πολλές φορές ότι ο/η σταρ μίλησε και όχι τι ακριβώς είπε…».
Η ένσταση της καθηγήτριας προκύπτει από το γεγονός ότι μέσα από τη συγκεκριμένη μορφή επικοινωνίας, ο κόσμος κινητοποιείται επιδερμικά, χωρίς να παρεμβαίνει δραστικότερα, πολιτικά, για να αλλάξουν τα πράγματα. Δεν αναζητεί τα αίτια, δεν σκάβει κάτω από το φαινόμενο «γιατί τόσοι ευάλωτοι και πώς», δεν απαντά με τρόπο ρηξικέλευθο. Αρκείται σε «λύσεις» – μη λύσεις, επιφανειακές, εμβαλωματικές, προσωρινές, αμφίβολες.
Η όποια προσπάθεια για βοήθεια -αγοράσατε ποτέ σας παστίλιες για τον πόνο του άλλου – αντανακλά ναρκισσιστικά στοιχεία του ίδιου μας του εαυτού. «Κατά πόσο, όμως, θέλουμε να ζούμε σε ένα κόσμο, στον οποίο βλέπουμε μόνο την αντανάκλαση του εαυτού μας;».
Ο τρόπος της επικοινωνίας της αλληλεγγύης έχει άλλωστε αλλάξει άρδην τα τελευταία είκοσι χρόνια, με την είσοδο στον 21ο αιώνα. Κάποτε, ήταν οι φωτογραφίες με τα παιδιά της Μπιάφρας και τις πρησμένες κοιλιές που τσιγκλούσαν συνειδήσεις. Ήταν ο οίκτος και η ενοχή του δυτικού πολιτισμού που ωθούσε στην αφύπνιση. Η επικοινωνία του σοκ έχει πια αποκηρυχθεί, εκτιμά η Χουλιαράκη · οι ευάλωτοι δεν μπορούσαν να είναι αξιοπρεπείς, κι εμείς βουτούσαμε σε θάλασσα ντροπής.
Τη θέση του πήρε η επικοινωνία της ενσυναίσθησης, ενόσω βλέπαμε αφίσες της Unicef με μαύρα παιδιά να χαμογελάνε πλατιά, πιο πλατιά κι από τα δικά μας – τέκνα της ευζωίας και του πολιτισμού της κατανάλωσης. Απεδείχθη ότι η υπερβολή δεν είχε τη δύναμη να κινητοποιήσει όσο θα ‘πρεπε. Ολοένα και περισσότεροι γύριζαν την πλάτη. Κάπως έτσι ήλθε ο οδοστρωτήρας του life style.
Σήμερα, ο Μπαρδέμ ουρλιάζει αλλά οι ευάλωτοι … πουθενά. Δεν είναι η φωτογραφία τους που μας παρακινεί, είναι το έντονο συναίσθημα που προκαλεί η αναγνωρίσιμη στραφταλιστή του εικόνα. Μα… ο Μπαρδέμ; Να ουρλιάζει; Η εμμονή του κοινού με τα celebrities, η δύναμη των ψηφιακών μέσων έρχονται και κάνουν το «θαύμα» τους, στέλνοντας μας στο φαρμακείο, στο περίπτερο για τις παστίλιες του πόνου του άλλου.
Η καθηγήτρια εκτιμά ότι η συγκεκριμένη επικοινωνιακή έκφανση παραλύει, καταργεί το πλέον δομικό στοιχείο της έννοιας της αλληλεγγύης : το σκέλος που θέλει να δίνεις χωρίς να παίρνεις. Πληρώνεις –παίρνεις τις παστίλιες– κοιμάσαι ήσυχος … Πάει εκείνο το «χωρίς ανταπόδοση».
Η Χουλιαράκη εξηγεί ότι όλη αυτή η εξέλιξη, με το life – style, δεν τελεί σε πολιτισμικό κενό. Ζούμε διεθνώς την αποκαθήλωση συμβόλων, την άνοδο του λαϊκισμού και την ανάπτυξη φοβικών συνδρόμων, όπως αυτά που έκαναν χώρες ευρωπαϊκές να κλείσουν τα σύνορα τους στις προσφυγικές ροές, την αγοραία εκδοχή του κόσμου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων · τη φθίνουσα πορεία, αν όχι και την απουσία πολιτικών αφηγημάτων, την έμφαση στα Μέσα, την καταρράκωση του κύρους Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, με σοβαρά κρούσματα διαφθοράς, ζούμε σε κόσμο τρωτό, με πολλές αλήθειες κι ακόμη περισσότερες αμφιβολίες.
Η εμπορευματοποίηση της αλληλεγγύης δεν θα αργούσε. Η έννοια της προσδένεται πια στο άρμα του «χρηστικού». Δεν κινητοποιεί πλέον η κοινή ανθρωπιά, και μόνο. Η συνδρομή προς τον χρήζοντα βοηθείας, ενέχει και τρόπον τινά προσωπικό όφελος. Ο ψηφιακός ακτιβισμός των σταρ γίνεται κάτοπτρο του ίδιου μας του εαυτού.
Η κεντρική ομιλήτρια δεν έμεινε χωρίς «αντίπαλο». Ο Σωτηρόπουλος την κόντραρε ανοιχτά: «οι διασημότητες δεν είναι μόνες τους, και μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματικές όταν στηρίζονται από μεγάλους οργανισμούς».
Ο καθηγητής κατέστησε σαφές ότι δεν μπορεί, και δεν θα το κάνει, να μπει σε ανάλυση για τα κίνητρα των celebrities, τα οποία ενδεχομένως είναι πολυσχιδή και δυσεξήγητα. Προτίμησε να προσεγγίσει την ιστορία από την πλευρά των αποτελεσμάτων της δράσης τους. Και πάντως ξεκαθάρισε, ως προς το γενικότερο πολιτικό πλαίσιο, ότι από τη στιγμή που υπάρχουν κυβερνητικές ελίτ οι οποίες εκμεταλλεύονται τους πολίτες, από τη στιγμή που απουσιάζει η συναίνεση για έννοιες όπως αυτή της παγκόσμιας αδικίας, δεν θα είχε υπέρογκες απαιτήσεις από τα celebrities…
«H Αντζελίνα Τζολί, και κάθε Τζολί, αν δεν συμμετείχε σε ανθρωπιστικές δραστηριότητες, σίγουρα θα είχε άλλες επιλογές. Για να την ψέξει κανείς ίσως θα έπρεπε να συγκρίνει τη δράση της με τυχόν αύξηση των περιουσιακών της στοιχείων», είπε μεταξύ άλλων ο καθηγητής. «Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να εστιάζει κανείς στο αποτέλεσμα κάθε φορά, ανεξαρτήτως τρόπου δράσης. Αν οι διασημότητες καταφέρνουν και μειώνουν τον πόνο σε κάποια γωνιά του πλανήτη, το συμπέρασμα είναι απλό: κάνουν καλό οι άνθρωποι αυτοί».
Το κοινό πολιόρκησε και τους δυο τους με ερωτήσεις, διευκρινίσεις, κριτικές προσεγγίσεις. Εκεί ήταν που η Χουλιαράκη διατύπωσε το δια ταύτα της θέσης της αλλά και την πιο αισιόδοξη ματιά της.
«Πώς μπορούμε να προχωρήσουμε; Ας συζητήσουμε ξανά τις αξίες… Έχουν εξαλειφθεί από τον χώρο της lifestyle αλληλεγγύης». Η ίδια –το λέει και στο βιβλίο της- θα ήθελε μια «νέα ηθική θέσπιση της αλληλεγγύης», αλλιώς «δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα αλλάξουμε τις συνθήκες της οδύνης».