Οι λέξεις «διασημότητα» και «μεταφραστής»–«μεταφράστρια» στην προκειμένη περίπτωση– δεν συνδυάζονται συχνά, γράφει στην Washington Post η Ναουάζ ΜακΣουίνι. Σύμφωνα, όμως, με την καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, οι δύο αυτές λέξεις περιγράφουν πολύ εύστοχα την Εμιλι Γουίλσον, της οποίας η νέα μετάφραση της «Ιλιάδας» του Ομήρου στα αγγλικά είναι ένα από τα πιο πολυαναμενόμενα βιβλία του 2023.
Η Εμιλι Γουίλσον είναι επίσης καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια και συγγραφέας πολλών επιστημονικών μονογραφιών, καθώς και μεταφράσεων έργων του Ευριπίδη, του Σοφοκλή και του Σενέκα, που έλαβαν πολύ καλές κριτικές. Αλλά διάσημη η αμερικανίδα πανεπιστημιακός κατέστη το 2017 χάρη στη μετάφραση της «Οδύσσειας», η οποία έτυχε θερμής υποδοχής. Η προσοχή του κοινού, βέβαια, είχε επικεντρωθεί λιγότερο στις τολμηρές υφολογικές επιλογές της και περισσότερο στο γεγονός ότι η Γουίλσον ήταν η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε το έπος του Ομήρου στα αγγλικά.
Για ορισμένους, το γεγονός ότι μεταξύ των μεταφραστών αυτού του θεμελιώδους έργου του Δυτικού πολιτισμού συγκαταλεγόταν πλέον και μια γυναίκα ήταν λόγος γιορτής, ενώ για ορισμένους άλλους αιτία ανησυχίας. Ωστόσο, ο δημόσιος διάλογος που ξεκίνησε, συνέβαλε στο να αναδειχθεί η περίπλοκη και δημιουργική φύση της μετάφρασης.
H Ναουάζ ΜακΣουίνι αναφέρεται ενδεικτικά στη λέξη «άνδρας», που μπορεί να μεταφραστεί στα αγγλικά ως «man» ή «husband» (σύζυγος), ανάλογα με τις υποθέσεις όποιου μεταφράζει το κείμενο και σε σχέση, φυσικά, με τα συμφραζόμενα. Στη δική της «Οδύσσεια», για παράδειγμα, αμφιταλαντεύθηκε για το αν έπρεπε να περιγράψει τον Οδυσσέα ως «περιπλανώμενο σύζυγο» και όχι ως «περιπλανώμενο άνδρα», όπως απαντάται στις περισσότερες μεταφράσεις. Τελικά, προτίμησε και εκείνη τη λέξη «άνδρας».
Αναπόφευκτα, παρόμοιες συζητήσεις αναμένεται να διεξαχθούν και μετά την κυκλοφορία της «Ιλιάδας» της, στην οποία κυριαρχούν ηρωικοί άνδρες και σοκαριστικά βάναυσες περιγραφές θανάτων και ακρωτηριασμών, αλλά και περίπλοκες αφηγήσεις της επιθυμίας, της αγάπης και της θλίψης. Ωστόσο, όπως θυμίζει η Ναουάζ ΜακΣουίνι, η «Ιλιάδα» δεν εστιάζεται αποκλειστικά σε μια σύρραξη μεταξύ ανδρών. Ουσιαστικά, αφορά τους τρόπους με τους οποίους συνδεόμαστε μεταξύ μας ως ανθρώπινα όντα, είτε για καλούς είτε για κακούς σκοπούς.
«Υπό αυτό το πρίσμα, το πιο ενδιαφέρον ερώτημα σχετικά με τη νέα μετάφραση της Γουίλσον δεν είναι αν η δική της είναι μια φεμινιστική “Ιλιάδα” (όπως κι αν ορίζεται αυτό), αλλά αν είναι η πλέον έγκυρη “Ιλιάδα” για την εποχή μας. Η απάντησή μου είναι ναι» γράφει η ΜακΣουίνι, εξηγώντας πως η Εμιλι Γουίλσον ανέπτυξε ένα μοναδικό ποιητικό ύφος στα αγγλικά, το οποίο συλλαμβάνει την ουσία των ομηρικών ελληνικών και επικοινωνεί με τον πλέον γλαφυρό τρόπο την προφορική φύση του ομηρικού έπους.
Ενα άλλο βασικό στοιχείο του ύφους της Γουίλσον είναι η εξαιρετική ικανότητά της να συνδυάζει την επική φύση του ποιήματος με τη σύγχρονη καθημερινή ζωή, με αποτέλεσμα ο λόγος στο τελικό κείμενο να ρέει φυσικά και αβίαστα, τόσο ώστε το βιβλίο της να διαβάζεται απνευστί ακόμη και στην παραλία.
Επικαλούμενη τον ιρλανδό ποιητή και θεατρικό συγγραφέα Λούις ΜακΝίς, η ίδια η Εμιλι Γουίλσον γράφει σε άρθρο της στην Telegraph ότι, μεταφράζοντας αρχικά την «Οδύσσεια» και στη συνέχεια την «Ιλιάδα», διερωτήθηκε πολλές φορές αν θα μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό της μεταξύ των αρχαίων, ούτως ώστε να περιγράψει όσο το δυνατόν πιο πιστά τον κόσμο τους, ή αν θα έπρεπε να δημιουργήσει μια νέα αλλά πραγματική αυθεντική γλώσσα, για να αποδώσει με σύγχρονο τρόπο ένα έπος που συντέθηκε πριν από πολλούς αιώνες.
«Το πρώτο και πιο απαραίτητο βήμα ήταν η αναγνώριση ότι επρόκειτο για ένα σχεδόν αδύνατο έργο. Το να γίνουν κατανοητά τα πρωτότυπα ποιήματα τόσο βαθιά όσο μπορεί να τα κατανοήσει ένας σύγχρονος άνθρωπος μετά από πολλές δεκαετίες εμβάθυνσης, τόσο στη γλώσσα όσο και στον κόσμο των ομηρικών μελετών, είναι μόνο ένα μικρό κλάσμα της απαραίτητης εργασίας», γράφει η αμερικανίδα πανεπιστημιακός και μεταφράστρια.
«Ακόμη και όταν το πρωτότυπο είναι κρυστάλλινο (όπως συμβαίνει συχνά με τα ομηρικά ποιήματα, τα οποία δεν είναι συντακτικά δύσκολα ή πυκνά), δεν μπορεί να υπάρξει προφανής τρόπος να παραχθεί ένα ισοδύναμο αποτέλεσμα στα σύγχρονα αγγλικά. Το να καταγραφούν οι ορισμοί του λεξικού για κάθε λέξη, χωρίς να ληφθούν υπόψη το στυλ, ο ρυθμός, η διάθεση ή οι χαρακτήρες, θα οδηγήσει σε ένα ελάχιστα κατανοητό, πομπώδες χάος – το οποίο θα συνιστούσε προδοσία αυτού του υπέροχου έπους. Χρειάζεται σκληρή δουλειά για να μεταφραστεί ένα ποίημα έτσι ώστε να διαβάζεται εύκολα», εξηγεί.
Στην «Οδύσσειά» της η Γουίλσον περιορίστηκε στον ίδιο αριθμό στίχων με το πρωτότυπο, με αποτέλεσμα σε ορισμένες ενότητες το τελικό αποτέλεσμα να είναι κάπως απότομο στα αγγλικά. Στην «Ιλιάδα» της, όμως, επιδιώκοντας να αποδώσει το έπος με τον πλέον πιστό και συνάμα ελκυστικό και κατανοητό τρόπο για τον μέσο σύγχρονο αγγλόφωνο αναγνώστη, απάλλαξε τον εαυτό της από τον εν λόγω περιορισμό, με ορισμένες από τις 24 ραψωδίες του έπους να έχουν εκατοντάδες περισσότερους στίχους σε σχέση με το αρχικό κείμενο.
Οπως γράφει η Ναουάζ ΜακΣουίνι στη βιβλιοκριτική της, η Εμιλι Γουίλσον κατάφερε να αποφύγει τις δύο παγίδες στις οποίες πέφτουν οι περισσότεροι που αποπειρώνται να μεταφράσουν την «Ιλιάδα» από τα αρχαία ελληνικά στα αγγλικά: την υπέρμετρη και αδικαιολόγητη εξύμνηση της βίας από τη μία πλευρά και την ανία από την άλλη.
Αυτό επέτρεψε στη Γουίλσον «να αναδείξει πιο αποτελεσματικά τα πραγματικά θέματα του ποιήματος: τις ανθρώπινες σχέσεις που μας ενώνουν σε κοινότητες, που καθίστανται γλυκόπικρες από τη θνησιμότητα και την απώλεια» συνοψίζει η ΜακΣουίνι. «Η “Ιλιάδα” της Γουίλσον, όπως και το πρωτότυπο ομηρικό έπος, είναι απερίφραστα ένα ποίημα για τη δημιουργία και τη διάλυση των κοινοτήτων και για τη θέση του ατόμου σε σχέση με την ευρύτερη κοινωνία» συμπληρώνει.
Από αυτή την άποψη, η Γουίλσον συνέθεσε μια «Ιλιάδα» που θίγει άμεσα πολλές από τις ευαισθησίες του 21ου αιώνα. «Σε μια εποχή διαλυμένων κοινοτήτων και κοινωνικού κατακερματισμού, χρειαζόμαστε μια “Ιλιάδα” που να επανεξετάζει τις κοινωνικές ανησυχίες του ομηρικού πρωτοτύπου και να ξεφεύγει από τον τόνο της ηρωικής ανδρείας που έχει σημαδέψει τόσες πολλές μεταφράσεις. Στην πρωτότυπη ελληνική γλώσσα, η “Ιλιάδα” του Ομήρου απεικονίζει άνδρες παγιδευμένους σε έναν οδυνηρό αγώνα για εξουσία και κύρος, που υποκινούνται από την υπερηφάνεια και τον ψυχικό πόνο και συμφιλιώνονται μόνο από την αναγνώριση της δικής τους θνητότητας», εξηγεί η ΜακΣουίνι, υποστηρίζοντας ότι σήμα κατατεθέν της «Ιλιάδας» της Εμιλι Γουίλσον είναι περισσότερο η ανθρωπιά παρά ο ηρωισμός.