Ο Ρίτσαρντ Σλέιμαν ζει εδώ και λίγο καιρό με νεφρό χοίρου. Είναι 62 ετών και μέχρι τα μέσα Μαρτίου η ζωή του ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την αιμοκάθαρση, αφού πάσχει από νεφρική ανεπάρκεια σε τελικό στάδιο. Πριν από πέντε χρόνια είχε υποβληθεί σε μεταμόσχευση (ανθρώπινου) νεφρού, το οποίο όμως ο οργανισμός του απέρριψε.
Η ιστορία του χοιρινού νεφρού γράφτηκε στις 16 Μαρτίου 2024 στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, στη Βοστώνη – το όνομά του παραπέμπει σε ένα απλό νοσοκομείο, όμως από το 1811, που λειτουργεί, έχουν συντελεστεί εκεί κάποια από τα πιο σημαντικά ιατρικά επιτεύγματα. Στο ίδιο νοσοκομείο πριν από 70 χρόνια είχε γίνει και η πρώτη μεταμόσχευση ανθρώπινου νεφρού.
Οι εξειδικευμένοι χειρουργοί μεταμοσχεύσεων τοποθέτησαν στη θέση του νεφρού του Ρίτσαρντ το νεφρό ενός χοίρου. Προηγήθηκε η γενετική τροποποίηση του οργάνου, ώστε να «ταιριάζει» στο ανθρώπινο σώμα του ασθενούς.
Το νεφρό τροποποιήθηκε με τεχνική CRISPR-Cas9, που αποτελεί την τελευταία λέξη στην επιστήμη της Γενετικής. Καθιστά δυνατή τη διόρθωση σφαλμάτων στο γονιδίωμα και την ενεργοποίηση ή απενεργοποίηση γονιδίων σε κύτταρα και οργανισμούς γρήγορα και με σχετική ευκολία.
Στην περίπτωση του νεφρού, με τη μέθοδο CRISPR-Cas9 αφαιρέθηκαν επιβλαβή γονίδια του χοίρου και προστέθηκαν ορισμένα ανθρώπινα, ώστε να βελτιωθεί η συμβατότητα με τον οργανισμό του ασθενούς. Επιπλέον, με την ίδια παρέμβαση οι επιστήμονες απενεργοποίησαν ενδογενείς ρετροϊούς χοίρου, για να εξαλείψουν κάθε κίνδυνο μετάδοσης στον άνθρωπο.
Αυτή ήταν η πρώτη μεταμόσχευση χοιρινού νεφρού σε ασθενή με προοπτική επιβίωσης. Τον Σεπτέμβριο του 2021, στη Νέα Υόρκη, ένα γενετικά τροποποιημένο χοιρινό νεφρό είχε τοποθετηθεί σε έναν κλινικά νεκρό ασθενή και είχε παραμείνει λειτουργικό για κάποιο διάστημα. Αλλες δύο φορές έχει πραγματοποιηθεί μεταμόσχευση καρδιάς από χοίρους, με τους ασθενείς να επιβιώνουν για μικρό χρονικό διάστημα (όχι λόγω των μοσχευμάτων, αλλά εξαιτίας της βαριάς καρδιακής τους ανεπάρκειας).
Το μέλλον ανήκει στους χοίρους;
Μέχρι στιγμής, όλες οι μεταμοσχεύσεις ζωικών οργάνων έχουν εγκριθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες ως «παρηγορητικές», και όχι ως οριστικές θεραπείες. Αυτό σημαίνει ότι οι λήπτες αυτών των οργάνων ήταν ασθενείς τελικού σταδίου που δεν πληρούσαν τα κριτήρια ένταξης στους υποψήφιους για μεταμόσχευση και για τους οποίους δεν υπήρχαν άλλες «κλασικές» θεραπευτικές επιλογές.
Αν όμως επιτύχει –σε βάθος χρόνου– η μεταμόσχευση του Ρίτσαρντ στη Βοστώνη, τότε θα μπορούν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μεταμοσχεύσεις οργάνων από ζώα σε ανθρώπους, σε ευρύτερη κλίμακα.
Είναι, λοιπόν, η γενετική τροποποίηση ζωικών οργάνων το μέλλον για τις μεταμοσχεύσεις;
«Θα δούμε», απαντά στο Protagon ένας από τους πλέον ειδικούς έλληνες γιατρούς, ο καθηγητής Παθολογίας-Νεφρολογίας του ΕΚΠΑ Γιάννης Μπολέτης, διευθυντής της Kλινικής Νεφρολογίας και Μεταμόσχευσης Νεφρού στο «Λαϊκό» και πρόεδρος ΔΣ του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου.
«Είναι πολύ θετικό ότι η γενετική τροποποίηση δουλεύει και κάνει τα όργανα λειτουργικά και ασφαλή. Είναι σίγουρα μια προοπτική που πρέπει να διερευνηθεί και να δοκιμαστεί περισσότερο, αφού στο μέλλον θα μπορούσε να λύσει το πρόβλημα της εξεύρεσης και επάρκειας οργάνων προς μεταμόσχευση. Θα χρειαστεί όμως πολύς χρόνος και πολλές ακόμη δοκιμές για να φτάσουμε εκεί» αναφέρει ο καθηγητής.
Και το παρόν; Στην Ελλάδα, κάπως καλύτερα
Το παρόν στις μεταμοσχεύσεις χαρακτηρίζεται από σημαντικές –έως χασματικές– διαφορές μεταξύ των χωρών του πλανήτη, αλλά η ανάγκη για περισσότερα μοσχεύματα είναι, βέβαια, παγκόσμια.
Τα τελευταία διαθέσιμα διεθνή στοιχεία αφορούν το 2022, χρονιά που, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Δωρεάς και Μεταμοσχεύσεων. πραγματοποιήθηκαν 157.494 μεταμοσχεύσεις (αυξημένες κατά περίπου 9% από το 2021).
Στη χώρα μας, που διαχρονικά «πάσχει» από δωρητές οργάνων, τα τελευταία χρόνια «κάτι γίνεται».
«Είναι η πρώτη φορά ύστερα από πολλά χρόνια που γίνεται πραγματική προσπάθεια σε πολλαπλά επίπεδα. Οι μονάδες (σ.σ.: οι μονάδες εντατικής θεραπείας, από όπου προέρχονται οι δότες) ανταποκρίνονται πολύ καλύτερα χάρη στη δουλειά των συντονιστών μεταμοσχεύσεων. Και είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε πραγματικά να εφαρμόζεται ο νόμος» λέει ο καθηγητής Μπολέτης.
Αναφέρεται στον νόμο που θεσπίστηκε πριν από περίπου έναν χρόνο, τον Μάρτιο του 2023, και οποίος ο αποτυπώνει το (τελευταίο) σχέδιο δράσης για τις μεταμοσχεύσεις.
Την τελευταία τριετία, με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Ωνάση, εργάζονταν στις επτά υγειονομικές περιφέρειες της χώρας ισάριθμοι συντονιστές μεταμοσχεύσεων, ενώ τώρα αναμένεται να προσληφθούν συνολικά 20 μέσω του υπουργείου Υγείας. Οι συντονιστές έχουν βασικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση για τη δωρεά οργάνων, αλλά και στην αναζήτηση υποψήφιων δοτών.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ελληνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων, το 2023 υπήρξαν 87 δότες συμπαγών οργάνων, που στο τέλος της δικής τους ζωής χάρισαν ζωή σε περισσότερους από 200 ασθενείς. Τα ίδια στοιχεία δείχνουν ρεκόρ μεταμοσχεύσεων νεφρού από ζώντες δότες, συνολικά 101.
Το 2023 πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα 141 μεταμοσχεύσεις μυελού των οστών (αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων, όπως λέγονται). Ελληνες εθελοντές δότες προσέφεραν ζωή και σε περισσότερους από 80 συμβατούς ασθενείς σε άλλες χώρες.
Το 2024 θα κλείσει με ένα ακόμη αισιόδοξο γεγονός για τις μεταμοσχεύσεις, την ολοκλήρωση του Ωνάσειου Εθνικού Μεταμοσχευτικού Κέντρου. Ελπίζουμε όλοι να συνεχιστεί η καλή δουλειά. Και πιο πολύ ελπίζουμε να ενισχυθεί η δωρεά από άνθρωπο σε άνθρωπο, που ήταν, είναι και θα παραμείνει το πιο σημαντικό μέρος των μεταμοσχεύσεων.