Στις 6 Μαρτίου συμπληρώνονται 30 χρόνια από τον θάνατο της Μελίνας Μερκούρη. Την ίδια στιγμή, μια νέα έκδοση του βιβλίου των Γιώργου Αρχιμανδρίτη και Σπύρου Αρσένη «Μελίνα – Μία Σταρ στην Αμερική» (εκδ. Πατάκη), που πρωτοκυκλοφόρησε το 2014 και είναι αφιερωμένο στη διαδρομή της ελληνίδας ηθοποιού και (μετέπειτα) πολιτικού στις ΗΠΑ βρίσκεται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων.
«Η Μελίνα δημιούργησε τον σύγχρονο μύθο της ελεύθερης γυναίκας, της γυναίκας που τόλμησε να είναι ο εαυτός της, πέρα από τις κοινωνικές επιταγές και συμβάσεις με τις οποίες αναμετρήθηκε πολλές φορές στη ζωή της και κατόρθωσε, χρησιμοποιώντας τις συχνά, να τις υπερνικήσει. Είναι από εκείνα τα πρόσωπα που, όταν προφέρεις το όνομά τους, ανακαλείς συνειρμικά κάποια συγκεκριμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, κάποια συγκεκριμένη στάση ζωής» απάντησε ο Γιώργος Αρχιμανδρίτης σε ερώτηση του Protagon.
Ακολουθούν αποσπάσματα από το βιβλίο, με αφετηρία τον πρόλογο δια χειρός του σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά.
Ο Γαβράς για τη Μελίνα
Η εκπληκτική προσωπικότητα της Μελίνας και το γεγονός ότι ήταν Ελληνίδα ήταν τα δύο στοιχεία που την έκαναν διεθνώς διάσημη. Κάτι που δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμα είναι ότι όταν κάτι προέρχεται από την Ελλάδα έχει δυο φορές περισσότερες πιθανότητες να πετύχει απ’ ό,τι αν προέρχεται από μια άλλη χώρα. Η Ελλάδα είναι μέσα στην καθημερινή ζωή των ξένων με τα ελληνικά γράμματα, τις λέξεις, τις έννοιες που μαθαίνουν στο σχολείο. Δεν λέγεται συχνά ότι οι Ελληνες πετυχαίνουν καλύτερα στο εξωτερικό από άλλους λαούς; Υπάρχει από την αρχή μια στάση ευνοϊκή απέναντι στον Ελληνα, αν είναι, βέβαια, ποιοτικός. Αν όχι, τότε τον αποκλείουν. Αυτό το είχε η Μελίνα. […] Για να είσαι διεθνής, πρέπει να είσαι πραγματικά ο εαυτός σου. Να μη μιμείσαι. Οταν είσαι Ελληνας, να παραμένεις Ελληνας και να κάνεις τα πράγματα με τα δικά σου πολιτισμικά εφόδια. Αυτό έκανε η Μελίνα. Ετσι έγινε παγκόσμια σταρ και, σε επίπεδο φαντασιακό, θα είναι για πάντα η εικόνα της Ελλάδας.
Το πάρτι στις Κάννες
Κάννες, 9 Μαΐου 1960. «Οι κριτικοί και ένα πλήθος χιλίων πεντακοσίων θεατών επιφύλαξαν θερμή υποδοχή στην ταινία “Ποτέ την Κυριακή” του Ζιλ Ντασέν στο Φεστιβάλ των Καννών» αναφέρει ο ανταποκριτής των New York Times, υπογραμμίζοντας ότι ο Ντασέν και η Μελίνα έτυχαν εκτεταμένων επευφημιών μετά το τέλος της προβολής. Σε άλλη ανταπόκριση της εφημερίδας, ο δημοσιογράφος επιδοκιμάζει την βράβευση της Μελίνας για την εκρηκτική της ερμηνεία και εκφράζει την έκπληξή του για την παράλληλη βράβευση της Ζαν Μορό. Το άρθρο κλείνει με εκτενή αναφορά στο ξέφρενο πάρτι που ακολούθησε την προβολή.
Στο πάρτι, που έχει μείνει στην ιστορία του Φεστιβάλ, η Μελίνα, με μακρύ φούξια φόρεμα και τσιγάρο στα χείλη, χορεύει ξέφρενα και τραγουδά «[σπάζοντας] ντουζίνες ποτήρια», όπως λέει χαρακτηριστικά ο αμερικανός δημοσιογράφος, «και [οδηγώντας] στον χορό πάλι και πάλι περισσότερους από εφτακόσιους καλεσμένους». Τα επίκαιρα της εποχής δείχνουν καλεσμένους με σμόκιν να προσπαθούν αμήχανα να χορέψουν βαλς υπό τους ήχους του μπουζουκιού, τον Ντασέν να χορεύει με έναν δίσκο ποτήρια στο κεφάλι, τη Μελίνα να τραγουδά τα Παιδιά του Πειραιά, να πίνει μονορούφι το ποτό της και στη συνέχεια να σπάει το ποτήρι της. Πολλά χρόνια μετά, ο ατζέντης του Ντασέν θα πει: «Ηξερα ότι είχαμε κάνει τεράστια επιτυχία όταν η Μπεγκούμ Αγά Χαν άρχισε να σπάει ποτήρια και να χορεύει».
Η ταινία γίνεται αντικείμενο συζήτησης, τόσο για τη ζωντάνια της όσο και για την αμεσότητα με την οποία προσεγγίζει το τολμηρό θέμα της. Η Μελίνα υποδύεται σε αυτή μια χαρούμενη πόρνη που επιλέγει η ίδια τους πελάτες της και η οποία δεν δέχεται την Κυριακή. Το Time Magazine χαρακτηρίζει την ταινία πλημμυρισμένη από χιούμορ και «παγανιστικό σεξ», θέλοντας με τον όρο αυτό να περιγράψει τη φυσικότητα με την οποία η ηρωίδα διατηρεί σχέσεις με τον ψαρά, τον μανάβη και τους υπόλοιπους πελάτες της.
Η επιτυχία έχει έρθει και είναι τεράστια. «Την επιτυχία», αναφέρει η Μελίνα σε μεταγενέστερη συνέντευξή της, «πουθενά δεν την αισθάνεσαι όπως στην Αμερική. Περνούσα από τα μαγαζιά και έπαιζαν όλα το “Ποτέ την Κυριακή”. Παντού άκουγα την φωνή μου. Ηταν παράκρουση».
Το τίμημα της ομορφιάς
Ποικίλα εξωκαλλιτεχνικά γεγονότα δίνουν έναυσμα στις εφημερίδες για να ασχοληθούν με τη Μελίνα, όπως η απόφαση του American Beauty Congress, του συνεδρίου του αμερικανικού συλλόγου κατασκευαστών και βιομηχανιών προϊόντων ομορφιάς, να βραβεύσει την Ελίζαμπεθ Τέιλορ «για την ομορφιά της», την Γκρέις Κέλι «για την κομψότητά της» και τη Μελίνα «για την προσωπικότητά της». «Η προσωπικότητα πρέπει να είναι το δώρο στον εαυτό σου» είναι ο τίτλος άρθρου της San Francisco Chronicle, που σχολιάζει τη βράβευση […].
Εχοντας συνείδηση ότι η τελειότητα δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση, η Μελίνα δεν δέχεται να καλλιεργήσει μια δημόσια εικόνα βασισμένη σε αυστηρά επιλεγμένα αψεγάδιαστα πορτρέτα της. Πολλές από τις δημοσιευμένες φωτογραφίες της είναι κλισέ που παίρνονται κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Μερικές μάλιστα από αυτές δεν την κολακεύουν ιδιαίτερα. Για τη Μελίνα η φυσικότητα και ο αυθορμητισμός έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία από ένα άψογα φωτισμένο και ρετουσαρισμένο πλάνο.
«Είναι μύθος η σημασία της ομορφιάς» θα πει τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς στην εφημερίδα Νew Υork Journal, η οποία δημοσιεύει ένα άρθρο με τίτλο «Η άποψη της Μελίνας». «Για μένα η Χέντυ Λαμάρ (Hedy Lamarr) είναι η πιο όμορφη γυναίκα που είδα ποτέ. Αλλά δεν θέλω να της μοιάσω. Μια όμορφη γυναίκα είναι τρομερή τιμωρία. Η ζωή της είναι σύντομη και η πρώτη ρυτίδα τρομερή […] Δεν είμαι όμορφη και είμαι πολύ ευχαριστημένη για αυτό, καθώς όσο γερνάω δεν θα μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι δεν είμαι πλέον όμορφη […] Το πιο σημαντικό είναι η γοητεία. Πριν από πολλά χρόνια, η μητέρα μου μου είπε: “Μάθε να ακούς και θα είσαι πρώτη όλη σου τη ζωή”. Μια καλή συμβουλή».
«Μια όμορφη γυναίκα υφίσταται μια τρομερή τιμωρία» θα πει αργότερα σε άλλη συνέντευξή της. «Η ζωή της είναι σύντομη. Η πρώτη ρυτίδα πρέπει να είναι τρομερή. Πάντα θυμάμαι τι είπε η Αννα Μανιάνι όταν θέλησαν να της αφαιρέσουν τις ρυτίδες με πλαστική: “Ποτέ. Δούλεψα σκληρά για να τις αποκτήσω”». Και συνεχίζει: «Δεν πιστεύω ότι είμαι όμορφη, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Είμαι άσχημη μέχρις ότου με κοιτάξεις με την καρδιά σου».
Ο Τζούλης και ο θρίαμβος της «Ιλλυα»
Η πρεμιέρα του «Ιλλυα Ντάρλινγκ» γίνεται στη Φιλαδέλφεια. Σύμφωνα με μια παράδοση του Μπρόντγουεϋ, πολλά μιούζικαλ παίζονται σε άλλες αμερικανικές πόλεις πριν από την επίσημη πρεμιέρα τους στη Νέα Υόρκη. Αυτό επιτρέπει να σφυγμομετρηθεί η ανταπόκριση του κοινού και να γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις. […]
Επειτα από εννέα εβδομάδες και 22 παραστάσεις στις ΗΠΑ και στον Καναδά, το μιούζικαλ φτάνει στο Μπρόντγουεϊ. Η πρεμιέρα γίνεται στις 9 Απριλίου 1967 στο θέατρο Mark Hellinger. Στο κοινό μπορεί κανείς να δει την Τζόαν Κρόφορντ, τη Λορίν Μπακόλ, την Μπάρμπαρα Στάνγουικ, τον Εντουαρντ Αλμπι, τον Μιχάλη Κακογιάννη, την Ειρήνη Παππά, τον Χάρι Μπελαφόντε, τον Βαν Τζόνσον, τον Ροντ Στάιγκερ.
Η ατμόσφαιρα στα παρασκήνια είναι ηλεκτρισμένη. «Τα χέρια του Νίκου [Κούρκουλου] ήταν παγωμένα» λέει χαρακτηριστικά η Μελίτα Κούρκουλου, «ενώ η Μελίνα φαινόταν να έχει μια επικίνδυνη ψυχραιμία».
Η αυλαία ανοίγει. Πενιές ακούγονται να παίζουν την ουβερτούρα του μιούζικαλ και ένα πάλκο με μπουζούκια κατεβαίνει από ψηλά με σκοινιά πλεγμένα με λουλούδια. Ο Κούρκουλος κάνει την εμφάνισή του πάνω σε μια άγκυρα. «Τη στιγμή εκείνη», λέει η Μελίτα Κούρκουλου, «πραγματικά έπεσε το θέατρο. Ηταν τόσο εντυπωσιακό να βλέπεις μια τεράστια άγκυρα να κατεβαίνει σιγά σιγά και πάνω της να είναι σκαρφαλωμένος ένας άνδρας με δικτυωτό μπλουζάκι. Οταν, δε, εμφανίστηκε η Μελίνα, δεν μπορώ να περιγράψω αυτό που έγινε. Μπήκε στη σκηνή τρέχοντας, με ένα μαύρο μπικίνι, με τα μακριά της πόδια και όλο το σώμα της υπέροχα μακιγιαρισμένο, σαν να την έχει δει ο ήλιος, και όλοι να τρέχουν από πίσω της κραυγάζοντας: “Ιλλυα! Ιλλυα!”. Το κοινό παραληρούσε».
Ο Ντασέν έχει την ικανότητα να διεγείρει το ενδιαφέρον του κοινού με ποικίλους τρόπους. Ξέρει να κλιμακώνει την ένταση και να δημιουργεί στον θεατή το αίσθημα της αναμονής. «Ο Τζούλης είχε σκεφτεί κάτι πάρα πολύ έξυπνο» συνεχίζει η Μελίτα Κούρκουλου. «Είχε βάλει έναν γεροντάκο με μια λατέρνα να διασχίζει ανά τακτά χρονικά διαστήματα τη σκηνή και τον θίασο να του λέει: “Παίξε μας κάτι”. “Έχω ένα καινούριο που προσπαθώ να τελειώσω” απαντούσε ο λατερνατζής και άρχιζε να παίζει τις τέσσερις πρώτες νότες από τα “Παιδιά του Πειραιά”. Ενθουσιασμός στην αίθουσα. “Ασ’ το αυτό” τον διέκοπτε η Μελίνα. “Παίξε μας το άλλο”. Αυτό επαναλήφθηκε τρεις-τέσσερις φορές, με τον γεροντάκο να παίζει κάθε φορά λίγες παραπάνω νότες από “Τα παιδιά του Πειραιά”, ώσπου κάποια στιγμή γινόταν της τρελής στο κοινό και το έπαιζε ολόκληρο».
Η Ελληνίδα-κίνδυνος για τη χούντα
Στις 6 Ιουλίου [1967] ο πατέρας της Μελίνας πεθαίνει στο Λονδίνο. Το βράδυ εκείνη πρέπει να παίξει, για μία ακόμα φορά, την Ιλλυα. «Εκλαιγε στο μεγαλύτερο μέρος της παράστασης» θυμάται ένας θεατής. «Η ερμηνεία της με είχε συνεπάρει». Την επόμενη μέρα, σε μια συγκέντρωση κατά της χούντας, η Μελίνα εμφανίζεται καταβεβλημένη. «Ντυμένη στα μαύρα, το πρόσωπό της ωχρό, τραβηγμένο, λιωμένο» γράφει στο περιοδικό Look η Οριάνα Φαλάτσι.
«Βαθιές ρυτίδες γύρω από τα μάτια της. Το στόμα της σχημάτιζε μια γκριμάτσα. Μόνο οι κόρες των ματιών της έμοιαζαν ζωντανές, έλαμπαν σαν σπίρτα αναμμένα. Μέσα στη σιωπή του πλήθους ύψωσε τη φωνή της: “Ο πατέρας μου θα ήταν ευτυχής να ήταν παρών μαζί σας εδώ, να δουλέψει μαζί σας. Πέθανε πριν από μερικές ώρες. Στο όνομα του πατέρα μου σας ζητώ να μην παραιτηθείτε. Η δημοκρατία θα νικήσει”. Μετά, το ίδιο σιωπηλά όπως ήρθε, με το κεφάλι περήφανα ψηλά, εγκατέλειψε την εξέδρα και έφυγε».
Η Μελίνα αποτελεί πλέον κίνδυνο για το καθεστώς των συνταγματαρχών, που χρησιμοποιεί κάθε μέσον για να την αφοπλίσει. Στις 21 Ιουλίου, το Ελληνικό Επιμελητήριο Τουρισμού, σύμφωνα με ανταπόκριση των New York Times, την ανακηρύσσει εχθρό του ελληνικού τουρισμού. Η Μελίνα χαρακτηρίζει γελοία την ανακοίνωση αυτή, καθώς έχει κάνει τόσα για τον ελληνικό τουρισμό και αυτό όλοι το γνωρίζουν. […] Τον Ιούλιο, η χούντα τής αφαιρεί την ελληνική υπηκοότητα και κατάσχει την περιουσία της στην Ελλάδα. Η Μελίνα δηλώνει: «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο Παττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας. Αν θέλει να με κάνει Ζαν Ντ’Αρκ, είναι δικαίωμά του».
Η απόφαση αυτή πυροδοτεί διεθνώς σειρά αντιδράσεων. Μόλις δύο μέρες μετά, στα καταστήματα της Νέας Υόρκης πωλούνται κονκάρδες με το λογότυπο της Διεθνούς Αμνηστίας και το σύνθημα «Η Μελίνα είναι Ελληνίδα». Τον ίδιο μήνα, το editorial του Life, με τίτλο «Ελληνική κωμωδία – μετά τραγωδία», καυτηριάζει την απόφαση των δικτατόρων να αφαιρέσουν την ελληνική υπηκοότητα της Μελίνας «για την ανοικτή κριτική που άσκησε στη χούντα» και να απαγορεύσουν τη μουσική του Τσαϊκόφσκι «για τη ρωσική καταγωγή του».
Η Μελίνα χρησιμοποιεί έξυπνα το γεγονός για τον αγώνα της. Στην ερώτηση ενός δημοσιογράφου αν θα ζητήσει την αμερικανική υπηκοότητα, απαντά ότι, ως σύζυγος του Ζιλ Ντασέν, θα μπορούσε να ζητήσει αμερικανικό διαβατήριο, αλλά ότι αυτό θα σήμαινε παραίτηση από τον αγώνα και προδοσία της Ελλάδας. Και συνεχίζει λέγοντας: «Είμαι Ελληνίδα και θα συνεχίσω να ταξιδεύω με το μη ισχύον ελληνικό μου διαβατήριο. […] Και ο Παττακός θα εισπράττει τη γελοιότητα της πράξης του. Δεν υπάρχει άλλη λύση για μένα ή για εκείνον. Το ξέρω ότι θα ταλαιπωρηθώ πολύ, αλλά αυτό το είχα ήδη αποφασίσει όταν επέλεξα να μιλήσω».
Η αυτοβιογραφία και η Τζόαν Μπαέζ
Την 1η Ιανουαρίου 1971 κυκλοφορεί η πολυαναμενόμενη αυτοβιογραφία της Μελίνας, «ένα βιβλίο ειλικρινές, φανταχτερό και παθιασμένο», σύμφωνα με τους Νew Υork Times. «Κάθε παράγραφός του», λέει χαρακτηριστικά ο κριτικός της εφημερίδας, «επιβεβαιώνει τη γνώμη του Ρεξ Ριντ: “Στο μέλλον, όταν όλοι θα έχουμε πεθάνει, θα μιλάνε ακόμη για τη Μελίνα Μερκούρη. Θα λένε πως σε μια εποχή γεμάτη πλαστικούς ανθρώπους, εκείνη ήταν αληθινή”».
Στις συνεντεύξεις που δίνει η Μελίνα για το βιβλίο αναφέρεται συστηματικά στην Ελλάδα και στον αγώνα ενάντια στη δικτατορία. Στη Sunday News, η οποία μιλάει για τη νέα έκδοση λέγοντας ότι «μια από τις πιο λαμπερές και ενδιαφέρουσες γυναίκες στον κόσμο κυκλοφορεί την αυτοβιογραφία της», η Μελίνα δηλώνει κουρασμένη από την εξορία και από τη χωρίς αποτέλεσμα πάλη ενάντια στη χούντα. […]
H προσπάθεια ευαισθητοποίησης της διεθνούς κοινής γνώμης συνεχίζεται όλο και πιο έντονη, με την παρουσία καλλιτεχνών που ενώνουν τη φωνή τους με τη δική της. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, η Τζόαν Μπαέζ διοργανώνει τρεις συναυλίες στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, στις οποίες συμμετέχει και η Μελίνα. Μέρος από τα κέρδη θα διατεθεί για την ενίσχυση του αγώνα ενάντια στη χούντα. Η Αμερικανίδα μουσικός σε δίσκο της αφιερώνει επίσης στη Μελίνα και στους χιλιάδες Ελληνες που πολεμούν τη χούντα το τραγούδι της «The Partisan» (Ο αντάρτης).
Αξιοσημείωτη είναι η παρατήρηση του γάλλου φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Ζακ Ελίλ (Jacques Ellul), ο οποίος στο δοκίμιό του «Οι νέοι θεοί», με θέμα την έννοια του ιερού σήμερα και τους σύγχρονους μύθους, λέει: «Η Τζόαν Μπαέζ, η Μελίνα Μερκούρη, ο Υβ Μοντάν αρχίζουν να ανεβαίνουν στην ιεραρχία σε σχέση με τους σταρ του Χόλυγουντ. Συμμετέχουν στον αγώνα του ανθρώπου για τον άνθρωπο. Δεν είναι ακόμα ήρωες-μοντέλα, αλλά έχουν ήδη εισχωρήσει στη σφαίρα του Θείου».
Από το οπισθόφυλλο
Βασισµένο σε ανέκδοτες προσωπικές µαρτυρίες, γραπτά ντοκουµέντα και οπτικοακουστικό υλικό της εποχής, το βιβλίο αυτό φωτίζει την ξεχωριστή καλλιτεχνική διαδροµή της Μελίνας στην Αµερική από το 1957 ως το 1974 και παρακολουθεί τη διεθνή εξέλιξη της καριέρας της, από την πρώτη της εµφάνιση στη µεγάλη οθόνη µέχρι την οριστική επιστροφή της στην Ελλάδα. Σκιαγραφεί την πορεία µιας Ελληνίδας που µε βασικά εφόδια το ταλέντο και την προσωπικότητά της κατέκτησε έναν ολόκληρο κόσµο. Εναν κόσµο µυθικό, για τον οποίο η ίδια σπάνια µιλούσε και ο οποίος τώρα αποκαλύπτεται γεµάτος λάµψη και νοσταλγία. Ο κόσµος της Μελίνας…
- Με αφορμή τη συμπλήρωση 30 ετών από τον θάνατο της «τελευταίας ελληνίδας Θεάς» το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος διοργανώνει την Τετάρτη (6/3) μία βραδιά-αφιέρωμα στη Μελίνα Μερκούρη με ομιλητές τους Σπύρο Αρσένη και Γιώργο Αρχιμανδρίτη, συγγραφέων του βιβλίου «Μελίνα. Μία σταρ στην Αμερική» (Εκδόσεις Πατάκη), και Γιάννη Ζουμπουλάκη, δημοσιογράφου και κριτικού κινηματογράφου. Περισσότερα εδώ