Στην Ανταρκτική, τη νοτιότερη ήπειρο της Γης, μπορείτε να δείτε τεράστιες εκτάσεις πάγου, σαν από μάρμαρο σμιλεμένο από τον άνεμο, και άλλες που είναι λείες, στο χρώμα του σμαραγδιού· μπορείτε να δείτε παγόβουνα, φάλαινες, αυτοκρατορικούς πιγκουίνους. Επισκέπτες έχουν περιγράψει ένα μέρος απόκοσμο, μαγικό, μεγαλοπρεπές. Και το φως εκεί, σύμφωνα με τον Τζον Κρακάουερ, είναι τόσο μαγευτικό που «σε ναρκώνει» (βιβλία του Κρακάουερ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη).
Οι ταξιδιώτες ελκύονται από όλα όσα μπορούν βρουν στην Ανταρκτική, αλλά και από όσα δεν υπάρχουν: αυτοκίνητα, κτίρια, κεραίες κινητής τηλεφωνίας. Μιλούν για την τρομακτική σιωπή της. Ο νορβηγός εξερευνητής Ερλινγκ Κάγκε, για παράδειγμα, την αποκάλεσε «το πιο ήσυχο μέρος που έχω πάει ποτέ».
Τέτοια αξιοθέατα είναι όλο και πιο δύσκολο να τα βρεις αλλού· εξαφανίζονται, όμως, και στην Ανταρκτική. Η ήπειρος λιώνει· και ενώ ολόκληρα κομμάτια πάγου πέφτουν στον ωκεανό, την κατακλύζουν περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ, καθώς ο τουρισμός εκεί σημειώνει μεγάλη επιτυχία, σημειώνει σε άρθρο της στο περιοδικό The Atlantic η Σάρα Κλέμενς, ταξιδιωτική συντάκτρια και συγγραφέας του «Away & Aware: A Field Guide to Mindful Travel».
Πριν από τέσσερις δεκαετίες η ήπειρος «έβλεπε» μόνο μερικές εκατοντάδες επισκέπτες κάθε καλοκαίρι. Την περασμένη σεζόν, όμως, κατέφθασαν, κυρίως με κρουαζιερόπλοια, περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι, αριθμός που μπορεί να μη φαίνεται μεγάλος για μια περιοχή αυτού του μεγέθους· είναι περίπου η χωρητικότητα του Σταδίου του Μίσιγκαν στο Αν Αρμπορ (ή «Big House», το τρίτο μεγαλύτερο γήπεδο στον κόσμο, με 123.851 θέσεις) ή περίπου ο αριθμός των συμμετοχών στο CES 2023, τη σημαντικότερη τεχνολογική εκδήλωση, που έγινε τον περασμένο Ιανουάριο. Αλλά αποτελεί επίσης ρεκόρ και άλμα 40% σε σύγκριση με το 2019-20, τη σεζόν πριν από την πανδημία του κορονοϊού, οπότε τα ταξίδια στην Ανταρκτική σχεδόν σταμάτησαν.
Οι επιστήμονες που επισκέπτονται την ήπειρο για να μελετήσουν τη ζωή και την εξαφάνισή της έχουν μεν σαφώς θέση εδώ, αλλά υπάρχουν και πολλοί περιηγητές με μια οσμή «τουρισμού τελευταίας ευκαιρίας», την επιθυμία δηλαδή να δουν ένα μέρος πριν χαθεί, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι έτσι επισπεύδουν την εξαφάνισή του.
Το διαστροφικό είναι ότι η κλιματική αλλαγή, που θέτει σε κίνδυνο την Ανταρκτική, κάνει πιο εύκολη την πρόσβαση στην ήπειρο. Το λιώσιμο των θαλάσσιων πάγων έχει παρατείνει την περίοδο για κρουαζιέρες και οι ταξιδιωτικές εταιρείες προσπαθούν να αυξήσουν την χωρητικότητα.
Οι γραμμές κρουαζιερόπλοιων έχουν δρομολογήσει αρκετά νέα πλοία τα τελευταία δύο χρόνια· και το υπερπολυτελές «Silver Endeavour» της εταιρείας Silversea χρησιμοποιείται για «fast-track» ταξίδια, που σημαίνει ότι οι ταξιδιώτες με περιορισμένο χρόνο μπορούν να εξοικονομήσουν λίγες ημέρες πετώντας απευθείας στην Ανταρκτική σε business class.
Ο υπερτουρισμός δεν είναι νέα ιστορία, σημειώνει η Σάρα Κλέμενς στο Atlantic. Αλλά η Ανταρκτική είναι διαφορετική από οποιοδήποτε άλλο μέρος στη Γη. Μοιάζει λιγότερο με εθνικό πάρκο γεμάτο κόσμο και περισσότερο με το φεγγάρι ή το γεωγραφικό ισοδύναμο ενός απομονωμένου λαού. Είναι μοναδική, και με την αγριότητα και τη σιωπή της είναι το τελευταίο μέρος αυτού του είδους. Και γι’ αυτό ακριβώς θα πρέπει να την αντιμετωπίζουμε διαφορετικά, τονίζει η αμερικανίδα ταξιδιωτική δημοσιογράφος: «Ας αφήσουμε το τελευταίο σχετικά ανέγγιχτο τοπίο να παραμείνει έτσι», γράφει.
Το ταξίδι στην Ανταρκτική είναι μια δραστηριότητα με μεγάλης έντασης εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Αεροπλάνα και κρουαζιερόπλοια διασχίζουν χιλιάδες μίλια σε ακραίες συνθήκες, συμβάλλοντας στην κλιματική αλλαγή, που προκαλεί λιώσιμο πάγων και απειλεί φάλαινες, φώκιες και πιγκουίνους. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, το αποτύπωμα άνθρακα ενός ατόμου σε κρουαζιέρα στην Ανταρκτική είναι περίπου ισοδύναμο με τη μέση ετήσια παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα ενός Ευρωπαίου: τα κρουαζιερόπλοια είναι πολύ ρυπογόνα, ενώ για να φθάσουν εκεί οι τουρίστες πρέπει να κάνουν και μεγάλες πτήσεις.
Βέβαια, σχεδόν όλα τα ταξίδια παρουσιάζουν αυτό το πρόβλημα σε κάποιο βαθμό· αλλά «αυτό το είδος τουρισμού περιλαμβάνει μεγαλύτερο αποτύπωμα άνθρακα από άλλα είδη τουρισμού» επισημαίνει στο Atlantic ο Γιου-Φάι Λεόνγκ, καθηγητής στο Κολέγιο Φυσικών Πόρων στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, ο οποίος έχει κάνει εκτενή έρευνα για τα ταξίδια στην Ανταρκτική.
Ο τουρισμός στην Ανταρκτική θέτει επίσης σε άμεσο κίνδυνο ένα ήδη εύθραυστο οικοσύστημα. Οι εναποθέσεις αιθάλης από τις μηχανές των πλοίων επιταχύνουν την τήξη του χιονιού. Οι πεζοπορίες μπορούν να βλάψουν τη χλωρίδα, η οποία χρειάζεται πάνω από μια δεκαετία για να αναπτυχθεί ξανά στο σκληρό περιβάλλον. Υπάρχει, επίσης, ο κίνδυνος οι άνθρωποι να μεταφέρουν ασθένειες και χωροκατακτητικά είδη. Η ίδια η παρουσία τους, εξάλλου, όπως έχουν δείξει οι επιστήμονες της Πολιτείας της Βόρειας Καρολίνας, αγχώνει τους πιγκουίνους και μπορεί να επηρεάσει την αναπαραγωγή τους.
Ωστόσο, καθώς ο τουρισμός γίνεται όλο και πιο δημοφιλής, οι εταιρείες ανταγωνίζονται για να προσφέρουν εμπειρίες κοντινής επαφής, που είναι πιο συναρπαστικές από το να ατενίζεις τους παγετώνες από το κατάστρωμα ενός πλοίου. Πέρυσι, για παράδειγμα, η εταιρεία White Desert εγκαινίασε μια πολυτελή κατασκήνωση στην Ανταρκτική, περίπου 100 χλμ. μακριά από την ακτή, προσβάσιμη μόνο με τζετ, με θόλους ύπνου σκαρφαλωμένους κοντά σε μια αποικία αυτοκρατορικών πιγκουίνων.
Οι επισκέπτες, που πληρώνουν τουλάχιστον 65.000 δολάρια για τη διαμονή ενθαρρύνονται να εξερευνήσουν την ήπειρο με αεροπλάνο, μηχανές χιονιού (Ski-Doos) και φορτηγά της Αρκτικής, προτού απολαύσουν ένα γκουρμέ γεύμα, με τα υλικά για την παρασκευή του να έρχονται από τη Νότια Αφρική.
Ολα αυτά αθροίζονται, φυσικά. Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι λιγότερο από το ένα τρίτο της ηπείρου παραμένει «παρθένο», χωρίς καμία καταγραφή ανθρώπινης επίσκεψης. Σε αυτό το ανέγγιχτο κομμάτι δεν περιλαμβάνονται οι περιοχές με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα της Ανταρκτικής· όπως άλλωστε και τα άγρια ζώα, και συχνά λόγω της δικής τους παρουσίας εκεί, οι άνθρωποι προτιμούν να συγκεντρώνονται σε μέρη που δεν είναι καλυμμένα με πάγο.
Καθώς, λοιπόν, καταφθάνουν όλο και περισσότεροι τουρίστες, οι οποίοι πηγαίνουν όλο και πιο βαθιά στην ήπειρο για να αποφύγουν άλλους τουρίστες και να συμμετάσχουν σε ένα ευρύτερο φάσμα δραστηριοτήτων, αναπόφευκτα αυτές οι παρθένες περιοχές θα συρρικνωθούν.
Η διεθνής κοινότητα έχει απαγορεύσει τις εξορύξεις στην ήπειρο και τα πλοία δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούν βαρύ μαζούτ στα ύδατά της. Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστες ρυθμίσεις για τον τουρισμό. «Νομίζω ότι είναι δίκαιο να πούμε ότι οι κανόνες δεν είναι αρκετά καλοί», είπε στο Atlantic ο Τιμ Στίβενς, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ.
Δεν υπάρχει ενιαία κεντρική πηγή διακυβέρνησης για τον τουρισμό. Η Συνθήκη της Ανταρκτικής επιβάλλει ευρείς περιβαλλοντικούς περιορισμούς στην ήπειρο· οι μεμονωμένες κυβερνήσεις, όμως, έχουν διαφορετικές ρυθμίσεις για τα τουριστικά γραφεία, τα πλοία και τα αεροσκάφη των χωρών τους.
Η International Association of Antarctica Tour Operators (IAATO) έχει ορίσει εκτενείς κατευθυντήριες γραμμές, τις οποίες απαιτεί να ακολουθούν τα μέλη της, από γνήσια ανησυχία, ίσως και για να αποκρουστούν πιο αυστηροί εξωτερικοί κανονισμοί.
Η Τζίνα Γκριρ, εκτελεστική διευθύντρια της IAATO, λέει στο Atlantic, ότι η Ενωση ενεργεί προληπτικά για την προστασία της Ανταρκτικής. Οι επισκέπτες καλούνται να διατηρούν αποστάσεις από την άγρια ζωή, να απολυμαίνουν τα παπούτσια τους για να κρατήσουν μακριά νέα ζωύφια και βακτήρια, να παραμένουν σε καθιερωμένα μονοπάτια και πολλά άλλα. Οι δε τουριστικοί πράκτορες, επειδή επισκέπτονται επανειλημμένα τις ίδιες τοποθεσίες, μπορούν να εντοπίζουν αλλαγές στο τοπίο ή πληθυσμούς άγριας ζωής και να ενημερώνουν τους επιστήμονες.
Την άνοιξη, η IAATO προσέθεσε μια νέα slow ζώνη –μια περιοχή όπου τα πλοία πρέπει να μειώνουν την ταχύτητά τους στους 10 κόμβους, επειδή οι φάλαινες συγκεντρώνονται εκεί σε μεγαλύτερους αριθμούς– σε εκείνες που θεσπίστηκαν το 2019. Ωστόσο, όλα αυτά είναι ουσιαστικά εθελοντικές συμπεριφορές. Και ορισμένα τουριστικά γραφεία δεν ανήκουν καν στην IAATO.
Εξάλλου, παρά τις καλές προθέσεις, ατυχήματα συμβαίνουν. Το 2007, το «MS Explorer», ένα κρουαζιερόπλοιο 250 ποδιών, βυθίστηκε κοντά σε χώρους αναπαραγωγής πιγκουίνων στα Νότια Σέτλαντ (αρχιπέλαγος περίπου 20 χλμ. βόρεια της Ανταρκτικής χερσονήσου) αφήνοντας πίσω του ένα ναυάγιο και μια πετρελαιοκηλίδα μήκους περίπου 2 χλμ. Τα περισσότερα κρουαζιερόπλοια είναι νηολογημένα σε «χώρες βολικές για τη σημαία», όπως τις αποκαλεί ο καθηγητής Τιμ Στίβενς, χαλαρές, δηλαδή, όσον αφορά την εποπτεία.
Για να μειωθεί ο συνωστισμός και η περιβαλλοντική πίεση, ζητήθηκε από τους σύγχρονους τουρίστες να σκεφτούν δύο φορές πριν επισκεφθούν μια σειρά από ελκυστικά μέρη, όπως η Βενετία, το Μπαλί και το Μπιγκ Σουρ. Αλλά οι υπολογισμοί μπορεί να είναι πιο περίπλοκοι σε κάθε προορισμό όπου οι ντόπιοι προσπαθούν να βελτιώσουν (ή απλώς να διατηρήσουν) την τύχη τους.
Οι περισσότερες Μαλδίβες, για παράδειγμα, βρίσκονται μόλις ένα μέτρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. «Η κλιματική αλλαγή είναι μια υπαρξιακή απειλή» είπε η Σόνα Αμίναθ, υπουργός Περιβάλλοντος, Κλιματικής Αλλαγής και Τεχνολογίας, μιλώντας στο ΔΝΤ το 2021. «Δεν υπάρχει υψηλότερο έδαφος στο οποίο μπορούμε να καταφύγουμε».
Μέσα σε δεκαετίες, τα μπανγκαλόου πάνω από τη θάλασσα για τα οποία είναι γνωστά τα νησιά, θα μπορούσαν να γίνουν «υποβρύχια». Ωστόσο, περισσότερο από το ένα τέταρτο του ΑΕΠ της χώρας προέρχεται από τον τουρισμό. Φέτος, οι Μαλδίβες ελπίζουν να υποδεχθούν 1,8 εκατ. τουρίστες, που μπορούν να φτάσουν μόνο με αεροπλάνα ή σκάφη, συμβάλλοντας έμμεσα στην άνοδο της θάλασσας.
Αυτή η σύγκρουση δεν υπάρχει στην Ανταρκτική, μια ήπειρο χωρίς κατοίκους, ένα σπάνιο μέρος που εξακολουθεί να ανήκει στη φύση, όσο αυτό είναι δυνατό. Αν αφεθεί άγρια θα είναι πραγματικά πολύτιμη για εμάς, αφού έτσι μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί προστατευτικά κατά της κλιματικής αλλαγής, να είναι μια αποθήκη γλυκού νερού και ένα καταφύγιο για πουλιά, φάλαινες, φώκιες, ψάρια, ακόμα και για τα κριλ, από τα οποία εξαρτάται ολόκληρο το θαλάσσιο οικοσύστημα.
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι τουρίστες είναι οι πρεσβευτές της ηπείρου, για την προστασία της και για την περιβαλλοντική αλλαγή· πράγμα αξιέπαινο μεν, αλλά δεν υποστηρίζεται από την έρευνα, η οποία έχει δείξει ότι σε πολλές περιπτώσεις οι τουρίστες της Ανταρκτικής γίνονται πρεσβευτές για περισσότερο τουρισμό.
Η Ανταρκτική δεν χρειάζεται πρεσβευτές, τονίζει η Σάρα Κλέμενς στο Atlantic· χρειάζεται φύλακες. Το να τεθεί εκτός ορίων αυτή η περιοχή θα σήμαινε πόσο εύθραυστη και σημαντική, σχεδόν ιερή, είναι. Το να τη θέσουμε σε κίνδυνο για να νιώσουν δέος πλούσιοι τουρίστες απλά δεν αξίζει τον κόπο.
Διακυβεύονται, μάλιστα, πολύ περισσότερα από μια ήπειρο ή ακόμα και από τον Πλανήτη μας. Η συνθήκη της Ανταρκτικής βοήθησε να τεθούν τα θεμέλια για τις διαστημικές συμφωνίες. Το Διάστημα είναι ήδη πολυσύχναστο και γεμάτο με σκουπίδια ανθρώπων και συντρίμμια.
Ο τουρισμός θα προσθέσει στο πρόβλημα· ειδικοί προειδοποιούν ότι είναι έντονα ρυπογόνος και θα μπορούσε να καταστρέψει το στρώμα του όζοντος. Εάν δεν μπορούμε να ενεργήσουμε από κοινού για να θέσουμε εκτός ορίων την Ανταρκτική, η θέα στο φεγγάρι μπορεί τελικά να αμαυρωθεί. Φανταστείτε ένα πολυτελές θέρετρο με την επωνυμία SpaceX ή μια όαση Blue Origin εφοδιασμένη εξ ολοκλήρου από την επιχείρηση διαστημικής παράδοσης της Amazon.
Ως είδος, δεν είμαστε πολύ καλοί στην αυτοσυγκράτηση (βλέπε: ΤΝ). Και αυτές τις μέρες, λίγα πεδία υπάρχουν όπου οι ατομικές αποφάσεις κάνουν τη διαφορά. Η Ανταρκτική θα μπορούσε να είναι ένα από αυτά. Παρά τη βαθύτερη επιθυμία μας για εξερευνήσεις, λοιπόν, θα μπορούσαμε, ίσως, να αφήσουμε ένα μέρος του κόσμου στην ησυχία του, μόνο του.