Στάθηκαν στην κορυφή της μαρμάρινης σκάλας του Δημαρχείου της Ερμούπολης και με ήχους περήφανους ενός πολύ μακρινού παρελθόντος βγαλμένους από την αρχέγονη τσαμπούνα και το σύντροφό της το τουμπάκι, δυο συριανοί οργανοπαίχτες καλωσόριζαν τους καλεσμένους στην παρουσίαση του συριανού Ελληνικού Πρωϊνού. Στην είσοδο του επιβλητικού κτιρίου, σειρά είχαν το κανονάκι, το σαντούρι, τα λαγούτα και τα βιολιά με προεξάρχοντα, τον σπουδαίο δάσκαλο βιολιστή Κυριάκο Γκουβέντα.
Ακολούθησε η μελωδία κουταλιών που χτυπούσαν ρυθμικά μέσα σε πορσελάνινα φλυτζάνια συριανοί μάγειροι και μαγείρισσες για να φτιάξουν το ντεκότο που θα μας πρόσφεραν σε λίγο. Σιωπηλοί και μαγεμένοι από την τελετουργία περάσαμε στο υπέροχο αίθριο του Δημαρχείου – έργο του Ερνέστου Τσίλλερ του 1898. Εκεί ολοκληρώθηκε το «Syros GrEATings», το πρώτο Φεστιβάλ Γαστρονομικού Πολιτισμού της Σύρου που έγινε στην Ερμούπολη το Σαββατοκύριακο 16-18 Σεπτεμβρίου.
Τι έτρωγαν παλιότερα οι Συριανοί; «Τα περισσότερα παραδοσιακά πιάτα έχουν σχέση με τα χοιροσφάγια» μας πληροφόρησε η μαγείρισσα της ταβέρνας Αμπέλα. Η Λίνα Φουρνιστάκη πάλι μας συγκίνησε με τις αναμνήσεις της: «… θυμάμαι και δεν θέλω να ξεχάσω ποτέ. Δεν θέλω να ξεχάσω τη μυρωδιά από τα φρεσκοασπρισμένα πολλά σκαλάκια της Άνω Σύρας μαζί με τη μυρωδιά του “brunch”, τα φρέσκα βραστά αυγά με την ξυδάτη κάπαρη και το αρωματικό ξυλάγγουρο ή τη νεόφερτη -για τότε- κονσέρβα dacor μαζί με το φρέσκο απλό ψωμάκι από τον γερμανικό φούρνο, ψημένο στην πλάκα για να μυρίζει το ξινό αλεύρι και κάπου χωμένο λίγο κρασάκι της Απάνω Μεριάς. Και τα μεσημέρια, αυτά τα μεσημέρια γυρνώντας από το σχολείο με την δική μας μπάντα. Τενεκέδες από φέτα ήταν τα τύμπανα που ξεσήκωναν τις καμάρες του μικρού μας λόφου. Μυρίζαμε και ξέραμε το φαγάκι σε κάθε μικρό κουζινάκι: χοιρινό με λάχανο, ένα πρόχειρο τιριτιτί, γλυκό σταφύλι με τρισάι, πιτσουνάκια με ρύζι, πατάτες τηγανιτές με φρέσκια τομάτα και αυγά» μας είπε η συριανή μαγείρισσα και ιδιοκτήτρια μαζί με τον Γιάννη Λιέα του «Αλλού Γυαλού» στο Κίνι, υπεύθυνη για το στήσιμο των μπουφέδων της εκδήλωσης.
Στο αίθριο του Δημαρχείου, λοιπόν, είχαμε την ευκαιρία να δοκιμάσουμε σχεδόν όλες τις συριανές λιχουδιές που συνθέτουν τη νόστιμη πλευρά του νησιού, εκλεκτά εδέσματα, σερβιρισμένα σε πολύτιμα παλιά κρύσταλλα, πορσελάνες και ασημικά. Εκτός από το ντεκότο, δηλαδή ωμό κρόκο αυγού χτυπημένο με ζάχαρη μέχρι να γίνει αφρός (μια παιδική ανάμνηση που σε άλλους προκαλεί ανατριχίλα και σε άλλους ρίγη συγκίνησης ειδικά αν στο φλιτζανάκι τους είχε προστεθεί και κακάο μαζί με λίγο κονιάκ), μας κέρασαν φρέσκο κατσικίσιο γάλα, μολοχολούλουδο με μέλι, φασκόμηλο με μέλι και σμυρναίικο καφέ βρασμένο με ταχίνι, όπως τον έπιναν οι παππούδες τις ημέρες της νηστείας για να πάρουν δυνάμεις.
Δοκιμάσαμε τυράκι με μάραθο, γραβιέρα Σαν Μιχάλη, κατσικίσιο τυρί με μαστίχα και σάλτσα μελιού, λούζες και λουκάνικα, αλλά και ταχίνι με φασκόμηλο, σφάχτες (παξιμάδια από κριθάρι) και γλυκά παξιμαδάκια με γλυκάνισο, ρυζόγαλο με αρμπαρόριζα, κόλλυβα, φρισούρες (τηγανίτες), τιριτιτίμ (ομελέτα με κολοκύθι), χαρουπόψωμο και ψαθούρια (λουκούνι μέσα σε κουλούρια με σουσάμι), μαραθόπιτες, χαλβαδάτο, παστελαριά (ξερά σύκα πασπαλισμένα με σουσάμι και κανέλα), σταφύλια με κοπανιστή, γλυκιά στραπατσάδα με ντοματίνια απανωσυριανά, λαχταριστούς λουκουμάδες με σάλτσα από λιωμένο λουκούμι και ξερολούκουμα, μια μοναδική λιχουδιά που αναβιώνει και πάλι για πρώτη φορά φέτος μετά από 40 χρόνια. Στη Σύρο άλλωστε μπορείς να βρεις το λουκούμι σε κάθε πιθανή εκδοχή από ταπεινό σάντουιτς και σάλτσα μέχρι λικέρ και παγωτό.
Ήταν αναμφίβολα μια σπουδαία εκδήλωση και μάλλον η καλύτερη παρουσίαση Ελληνικού Πρωϊνού που έχει γίνει μέχρι σήμερα γιατί πέρα από την εξαιρετική οργάνωση που διέκρινε όλο το φεστιβάλ συνέβαλε σαφώς ο επιβλητικός χώρος και τα αρχοντικά σερβίτσια, ας μην ξεχνάμε το μεγαλοαστικό παρελθόν του νησιού.
Με μια αντίστοιχα ωραία εκδήλωση – καλωσόρισμα, όμως, άνοιξε το φεστιβάλ το βράδυ της Παρασκευής. Η ποιήτρια Βαλεντίνη Ποταμιάνου μας υποδέχτηκε στα Βαπόρια, τη συνοικία με την επιβλητική εκκλησία του Άγιου Νικόλα του Πλούσιου, το θέατρο «Απόλλων» και τα εκπληκτικά νεοκλασικά αρχοντικά που έφτιαξαν μεγαλέμποροι και καπεταναίοι όταν έφυγαν από τη Χίο, την Κάσο, την Κρήτη και τα Ψαρά για να γλυτώσουν από το μένος των Τούρκων μετά την επανάσταση του 1821. Σε ένα τέτοιο κτίριο του 1867, που σήμερα πλέον -όπως αρκετά από αυτά- είναι ξενώνας ονόματι Vaporetto, φιλοξενήθηκα και δεν μπορώ να μην το μνημονεύσω.
Μέσα από τα στενά σοκάκια και ενώ μας διηγόταν ιστορίες με έρωτες και πάθη, η χαριτωμένη κοσμοπολίτισσα ξεναγός μας μάς οδήγησε στο Ινστιτούτο Κυβέλη που έχει φτιάξει μαζί με τη μητέρα της Κυβέλη Θεοχάρη Ζωγραφίδη (εγγονή της Κυβέλης και του Μήτσου Μυράτ) για να τιμήσουν τη μεγάλη ηθοποιό η οποία πρώτο-έπαιξε το 1904 στο θέατρο της Ερμούπολης μαζί με τον Μήτσο Μυράτ, με τη «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου.
Μην παραλείψετε να επισκεφθείτε το Ινστιτούτο Κυβέλη όταν βρεθείτε στο νησί. Πρόκειται για ένα θαυμάσιο θεατρικό μουσείο με προσωπικά αντικείμενα της ηθοποιού. Μεταξύ άλλων εδώ βρίσκονται και τα 350 ερωτικά γράμματα της Κυβέλης και του Γεωργίου Παπανδρέου, ο οποίος υπήρξε ο τρίτος σύζυγός της μετά τον μεγάλο ηθοποιό Μήτσο Μυράτ και τον θεατρικό επιχειρηματία Κώστα Θεοδωρίδη. Στο Ινστιτούτο είναι ενταγμένη και η «Οικία Κυβέλη», ένα παραδοσιακό αστικό σπίτι της Σύρου του 1870 «με το πρόσωπο στη θάλασσα και με τη ράχη του στο βράχο του Βροντάδο» όπως ακριβώς ήταν στο τέλος του 19ου αιώνα όταν η Ερμούπολη γνώριζε δόξες. Στην μεγάλη βεράντα του Ινστιτούτου που λουζόταν από το φως της πανσελήνου το βράδυ της Παρασκευής ζήσαμε μια εμπειρία κατά κοινή ομολογία μοναδική.
Γνωρίσαμε τους διοργανωτές, παρακολουθήσαμε βιντεοπροβολές, απολαύσαμε ζωντανή μουσική και πήραμε μια πρώτη γεύση της συριανής κουζίνας. Οι συριανοί μάγειροι, που συμμετείχαν με θέρμη στις εκδηλώσεις, είχαν ετοιμάσει εξαιρετικά εδέσματα (σε μπουκιές) με υπέροχα τοπικά προϊόντα όπως το φρέσκο μάραθο -το κορυφαίο αρωματικό του νησιού που το ανακαλύπτεις σχεδόν σε κάθε συριανό πιάτο-, κάπαρη, κρίταμα, φρέσκα και λιαστά ντοματάκια, μελιτζανάκια, μέλι, ταχίνι, μαρμελάδες με σύκα, ντοματάκια ή λεμόνι, κατσικίσια τυράκια, ξινοτύρι, Σαν Μιχάλη, λούζες, λουκάνικα, ψάρια και θαλασσινά, ελιές και εφτάζυμα παξιμαδάκια και φυσικά το εξαίσιο συριανό λουκούμι.
Και τα συνοδεύσαμε όλα αυτά με τα μοναδικά κρασιά που εμφιαλώνονται στο νησί από τον Νίκο Χατζάκη. Στο λιλιπούτειο οινοποιείο που έστησε πρόσφατα στη Σύρο, ο νεαρός οινολόγος παράγει μέχρι στιγμής τρία κρασιά, το εκλεκτό «Σαν τα Μάραθα» από 100% Ασύρτικο, τη λευκή «Φάμπρικα» από χαρμάνι Μονεμβασιάς και λευκής Κουντούρας και την ερυθρή «Φάμπρικα» από Μανδηλαριά ενώ έχει ήδη αρχίσει να πειραματίζεται με τις συριανές ποικιλίες Σερφιώτικο και Ξερομαχαιρούδα.
Αρώματα και γεύσεις κυκλαδίτικες
Το «Syros GrEATings» ήταν μια ιδέα που ξεκίνησε δειλά-δειλά με συνδιοργανωτές την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, τον Δήμο Σύρου-Ερμούπολης, το Επιμελητήριο Κυκλάδων, τον Σύλλογο Επαγγελματιών Εστίασης «Τερψιχόρη» και την υποστήριξη του δικτύου Aegean Cuisine. Σύντομα όμως την αγκάλιασε η τοπική κοινωνία, εστιάτορες, τοπικοί παραγωγοί, επιχειρηματίες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αιγαίου εργάστηκαν σκληρά για μήνες και το αποτέλεσμα ξεπέρασε τελικά κάθε προσδοκία. Ήταν μια πρόβα τζενεράλε, θα λέγαμε, για εκδηλώσεις που ευχόμαστε να ακολουθήσουν καθώς η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου διεκδικεί τον τίτλο «Γαστρονομική Περιφέρεια της Ευρώπης 2019».
Για το τριήμερο 16 -18 Σεπτεμβρίου, τα 17 συριανά εστιατόρια που συμμετέχουν στο δίκτυο Aegean Cuisine είχαν ετοιμάσει ειδικά μενού τόσο με παραδοσιακά όσο και δημιουργικά πιάτα μαγειρεμένα αποκλειστικά με τα προϊόντα του νησιού. Παράλληλα είχαν οργανωθεί δύο εκθέσεις, η έκθεση φωτογραφίας από τη Λέσχη Φωτογραφίας-Κινηματογράφου Σύρου με τίτλο «Φάτε μάτια Σύρο» στο Δημαρχιακό Μέγαρο και η έκθεση για το συριανό λουκούμι και τη χαλβαδόπιτα στο Βιομηχανικό Μουσείο, όπου η γλυκύτατη κυρία Ντίνα Συκουτρή μας ταξίδεψε στο παρελθόν. Μας μίλησε για την ιστορία των πρώτων λουκουμοπαραγωγών που ήρθαν από τη Σμύρνη με τη συνταγή της γλυκιάς λιχουδιάς στις αποσκευές τους που στη συνέχεια υα ταυτιζόταν με το νησί της Σύρου, θα γινόταν μάλιστα το πρώτο προϊόν που άρχισε να εξάγει η Ελλάδα στις αγορές του εξωτερικού.
Το βράδυ του Σαββάτου ο θερινός κινηματογράφος Παλλάς πλημμύρισε από κόσμο. Εκεί έγινε η έκθεση των προϊόντων τοπικών παραγωγών ενώ παράλληλα στη σκηνή εξελισσόντουσαν live μαγειρέματα με παρουσιάστρια την δημοσιογράφο-μαγείρισσα-γλυκιά ζαχαροπλάστισσα Ιωάννα Σταμούλου στα οποία συμμετείχαν σεφ των εστιατορίων της Aegean Cuisine μαζί τους συριανής καταγωγής guests Στέλιο Αρακά και Μάρκο Ρόσι. Η βραδιά έκλεισε με συριανά κοκτέιλς από τα cocktail bars της Ερμούπολης Baba και Kouchico και τον σπουδαίο guest bartender Χρήστο Χουσέα του Αθηναϊκού 42 Bar.
Το πρόγραμμα του φεστιβάλ ήταν εξαιρετικά πλούσιο και τόσο πυκνό που είναι δύσκολο να αποτυπωθεί μέσα σε ένα κείμενο. Δεν θα ξεχάσω όμως, το κτίριο Πρασσακάκη, ένα από τα πιο επιβλητικά συριανά αρχοντικά, όπου φιλοξενείται το Κέντρο Προβολής Παραδοσιακών Προϊόντων Νομού Κυκλάδων στο οποίο ξεναγηθήκαμε από τον Πρόεδρο του Επιμελητηρίου Κυκλάδων Γιάννη Ρούσσο, αλλά ούτε και την βόλτα μας στον μεσαιωνικό οικισμό της Άνω Σύρας, την πατρίδα του Μάρκου Βαμβακάρη και της Φραγκοσυριανής με τα δαιδαλώδη σοκάκια και τα αμέτρητα σκαλιά, τα στεγάδια και τα ασβεστωμένα σπίτια με τις μικρές αυλές, τα λαϊκά ταβερνάκια και τους ρεμπέτες. Δεν θα ξεχάσω την ανεπανάληπτη γεύση της ψητής σαρδέλας στην ταβέρνα του Σάββα στον Γαλησσά και τα τραγούδια της Χρυσούλας Κεχαγιόγλου, του Αντώνη Μαραγκού (μπουζούκι) και του Ρίκου Ρούσσου (κιθάρα) (παίζανε για τους πελάτες και του «Σάββα» και του «Ηλιοβασιλέματος») ούτε και την κοσμοπολίτικη αύρα του μπιστρό «Κουζίνα» σε ένα από τα σοκάκια της Ερμούπολης.
Ούτε όμως και τους παραγωγούς που γνωρίσαμε και είδαμε με πόση αγάπη παράγουν τα εκλεκτά προϊόντα τους θα ξεχάσω. Στην υπερσύγχρονη οικοτεχνία – κατάστημα της οικογένειας Ρουσσουνέλου παρακολουθήσαμε τον παραδοσιακό τρόπο παρασκευής της λούζας (παστό χοιρινό κρέας αρτυμένο με μπαχαρικά που στεγνώνει στον αέρα για τρεις μήνες).
Επισκεφτήκαμε και τα μικρά τυροκομεία, Ζωζεφίνος στο χωριό Μάννα και Τυροσύρα στο χωριό Βήσσα που δημιουργήθηκαν αμέσως μετά το κλείσιμο του τοπικού συνεταιρισμού ΒΙΟΣΥΡ. Και τα δύο παράγουν αποκλειστικά από ντόπιο αγελαδινό γάλα και με τη συνταγή της ΒΙΟΣΥΡ, το ΠΟΠ Σαν Μιχάλη, ένα πικάντικο τυρί με έντονη προσωπικότητα και κάποια ακόμη γαλακτοκομικά προϊόντα. Το Σαν Μιχάλη είναι ένα είδος παρμεζάνας που τυροκομήθηκε για πρώτη φορά το 1964 από την Ενωση Γεωργικών Συνεταιρισμών, με ντόπιο αγελαδινό γάλα και πήρε το όνομά της από το ομώνυμο βουνό της Απάνω Μεριάς.
Στην οικοτεχνία Λειβαδαρά (μαζί με τις οικογένειες Συκουτρή και Κορρέ είναι οι πιο παλιοί παρασκευαστές λουκουμιών από την ίδρυση της Ερμούπολης) παρακολουθήσαμε την αυθεντική τελετουργία παρασκευής των λουκουμιών και τα δοκιμάσαμε, τριανταφυλλένια, απαλά και σχεδόν ζεστά τη στιγμή που τα έκοβε ο έμπειρος τεχνίτης. Στην Ανω Σύρα, η Ελένη και ο Ιάσωνας μας κέρασαν σπιτική λεμονάδα στο αυλιδάκι του μικροσκοπικού Maison de Meze τους, το μαγαζί με τους ψαγμένους μεζέδες που φτιάχνουν οι ίδιοι και πουλάνε μαζί με άλλα προϊόντα του νησιού.
Στα Τάλαντα λίγο έξω από την Ερμούπολη, στο εργαστήρι Cyclades Organics δροσιστήκαμε με ένα αρωματικό τσάι από φλισκούνι, φασκόμηλο, μαντζουράνα και μέλι συριανό. Εκεί τέσσερις φίλοι οι Ιωσήφ Ρούσσος, Λευτέρης Βογιατζής και τα αδέρφια Αργύρης και Δημήτρης Ξανθάκης (παράλληλα με τις άλλες δουλειές τους) αποξηραίνουν και συσκευάζουν τα υπέροχα κυκλαδίτικα βότανα και αρωματικά που καλλιεργούν βιολογικά σε δεκαεφτά στρέμματα στο νησί.
Στο δρόμο για το Επισκοπείο στη μικρή οικοτεχνία «Αρωμ» του Κριστόφ Ουέτ, ο νεαρός ελληνογάλλος παραγωγός μας αποκάλυψε τα μυστικά της συνταγής για τις βελούδινες μαρμελάδες που φτιάχνει σε μικρές ποσότητες κάθε φορά με την ελάχιστη δυνατή ποσότητα ζάχαρης και με φρούτα που πολλοί δεν έχουν ξαναδοκιμάσει, όπως είναι το σύκο λομπάρδικο και το μαρόνι, τα φραγκοστάφυλα, τα σμέουρα και τα βατόμουρα.
Άφησα για το τέλος το παραμυθένιο μαγαζί του Κώστα Πρέκα, ένα μπακάλικο – πραγματική σπηλιά του Αλή Μπαμπά που βρίσκεται στο δρομάκι της Παλιάς Αγοράς κοντά στο λιμάνι. Στα ράφια του θαυμάσαμε δεκάδες δικά του προϊόντα (ο Πρέκας φτιάχνει παραδοσιακά χειροποίητα ζυμαρικά, πέστο μάραθου, κάπαρη σε αλάτι και κρίταμα τουρσί, τσιπς από κρίταμα, λιαστές ντομάτες, παστελαριές, τσακιστές ελιές Σύρου με μαραθόσπορο, παστελαριές, μαραθοτυράκι και άλλα πολλά) αλλά και προϊόντα άλλων συριανών παραγωγών, όπως αλίπαστα, βότανα, τυριά, λουκούμια, ξερολούκουμα και χαλβαδόπιτες, όπως και προϊόντα από τις υπόλοιπες Κυκλάδες και κάποια ακόμη ιδιαίτερα προϊόντα από την υπόλοιπη Ελλάδα.
Λίγο πριν σαλπάρουμε για Πειραιά, αποχαιρετίσαμε την περιφερειακή σύμβουλο Νοτίου Αιγαίου Χρηστιάννα Παπίτση που ήταν συνεχώς κοντά μας και την ψυχή του φεστιβάλ, την αγαπημένη μας συνάδελφο Νικολεττα Μακρυωνίτου, που κατάγεται από τη Σύρο και τα τελευταία χρόνια γύρισε πίσω στο νησί της. Η Βαλεντίνη Ποταμιάνου ήταν και αυτή στο λιμάνι. Και μας αποχαιρέτισε με όλη την ελαφράδα, την ευγένεια και τη χάρη που τη διακρίνει και ένα ωραίο φίλεμα βεβαίως. Φανουρόπιτα σερβιρισμένη στο δίσκο της προγιαγιάς της.
Αυτό το τριήμερο στη Σύρο, η λουκουμόσκονη μας τύλιξε και άγγιξε με τη γλύκα της την ψυχή μας, φτιάξαμε όμως επίσης αναμνήσεις που μας γέμισαν ελπίδα για ένα μέλλον καλύτερο από το σκληρό παρόν που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια. Δεν μπορεί να είναι τυχαίο το γεγονός ότι μέσα στην κρίση που βεβαίως έπληξε και τη Σύρο νέοι άνθρωποι επιστρέφουν, μερικοί μάλιστα από τους αυτούς δεν είναι καν Συριανοί, ανασκουμπώνονται, παράγουν και εξάγουν τα προϊόντα τους σε όλο τον κόσμο. Και κατάφεραν να σταθούν στα πόδια τους μέσα σε μόλις τρία χρόνια, οι περισσότεροι. Στο ίδιο λιμάνι, εκεί που έφτασαν πριν από δυο αιώνες πρόσφυγες κυνηγημένοι από τον τόπο τους και μεγαλούργησαν στα χρόνια που ακολούθησαν, στα σοκάκια της Ερμούπολης, στους βράχους της Ανω Σύρας και του Βροντάδο, στο Γαλησσά, στο Κίνι και στη Ντελαγράτσια, εκεί που έζησαν αρμονικά ρεμπέτες, μάγκες, καραβοκύρηδες και μεγαλέμποροι, κάτι καλό γίνεται πάλι. Και αξίζει την προσοχή μας.