Τα τελευταία χρόνια τα θαλασσινά νερά όλου του πλανήτη είναι γεμάτα με πλαγκτόν και διάφορα ζελατινοειδή πλάσματα που έτσι και σε ακουμπήσουν μπορεί να αρχίσει το κάψιμο, η φαγούρα και ο πόνος. Τι κάνουμε, λοιπόν, αν μάς τσιμπήσει μέδουσα ενώ κολυμπάμε; Σάς θυμίζω το θρυλικό επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς «Φιλαράκια». Η Μόνικα βγαίνει πονεμένη από τη θάλασσα και ο Τσάντλερ της λέει ότι πρέπει να ουρήσει το σημείο όπου την άγγιξε η μέδουσα. Κάπως έτσι, τα ούρα έγιναν το γιατροσόφι της μόδας στις παραλίες, μαζί με το λεμόνι, το ξύδι και τον πάγο, την κόκα κόλα και το αλκοόλ. Σωστό ή λάθος;
Δείτε τι λένε οι ειδικοί στο τέλος του κειμένου.
Αλλά ας πάρουμε, τα πράγματα με τη σειρά. Τα τελευταία χρόνια, στις ελληνικές θάλασσες παρατηρείται επίσης, μια πραγματική επέλαση ζελατινοειδών. Μήπως πρέπει να μάθουμε να συμβιώνουμε μαζί τους; Ήρθαν για να μείνουν ή είναι παροδικό το φαινόμενο; Πόσο επικίνδυνα είναι αυτά τα πλάσματα; Και σε τι οφείλεται η παρουσία τους; Υπάρχουν κάποιες πιο «ευαίσθητες» περιοχές φέτος; Σε ποιες ελληνικές παραλίες αναμένεται να εμφανιστούν; Και τι κάνουμε αν μας τσιμπήσουν; Για όλα αυτά απευθυνθήκαμε στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών. Η ερευνήτρια βιολόγος-ωκεανογράφος Δρ. Τάνια Ζερβουδάκη απάντησε στις ερωτήσεις μας.
Μέδουσες μάγισσες
Οι μέδουσες (Jellyfish, ζελατινοειδή) αποτελούν μια μεγάλη ομάδα οργανισμών του ζωοπλαγκτόν που υπάρχουν σε όλες τις θάλασσες και ζουν σε όλα τα βάθη. Διαθέτουν σημαντική ενεργητική κίνηση αλλά η εξάπλωσή τους εξαρτάται από τα θαλάσσια ρεύματα. Αυτό εξηγεί σε έναν βαθμό τις διαφορές στην παρουσία των πληθυσμών τους από θάλασσα σε θάλασσα. Επειδή η κίνησή τους είναι πολύ αδύναμη, δεν μπορούν να πάνε αντίθετα στα ρεύματα. Επίσης η εμφάνισή τους δεν έχει σχέση με την κίνηση των πλοίων. Το μέγεθος τους ανάλογα με το είδος ποικίλει από μερικά χιλιοστά ως περίπου ένα μέτρο. Είναι αρπακτικά ζώα που τρέφονται από πλαγκτόν και προνύμφες ψαριών χρησιμοποιώντας τα κνιδοκύτταρα στα πλοκάμια τους.
Οι περισσότερες δεν είναι επιβλαβείς για τον άνθρωπο, αλλά μερικά είδη μπορεί να είναι θανατηφόρα. Η επέλαση των μεδουσών που παρατηρείται τελευταία σε όλον τον πλανήτη συνιστά μια τεράστια αλλαγή στις συνήθειες των θαλάσσιων αυτών οργανισμών. Επί αιώνες εμφανίζονταν σε σμήνη κάθε 10-12 χρόνια, παρέμεναν κοντά στις ακτές περίπου για μία τετραετία και μετά υποχωρούσαν. Η περιοδικότητα του φαινομένου εξακολουθεί να ισχύει στην Ελλάδα, οι ερευνητές όμως θεωρούν ότι πλέον -και για πρώτη ίσως φορά στην καταγεγραμμένη ιστορία- έχει διακοπεί σε άλλες θάλασσες του κόσμου.
Από το 2000 ως σήμερα, οι μέδουσες έχουν συνεχή παρουσία στα νερά της Δυτικής Μεσογείου, κάθε χρόνο και σε μεγαλύτερο αριθμό, ενώ οι «επιδρομές» τους γίνονται όλο και πιο σφοδρές σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Οταν τα μεγέθη του πληθυσμού τους βρίσκονται σε φυσιολογικά επίπεδα, αυτοί οι πλαγκτονικοί οργανισμοί είναι απαραίτητοι για το οικοσύστημα και την ισορροπία του. Η αύξηση, όμως, του πληθυσμού τους τα τελευταία χρόνια κρίνεται ανησυχητική από τους ειδικούς. Το βέβαιο είναι ότι πρέπει να μάθουμε να ζούμε μαζί τους. Δεν καταστρέφουμε τον πληθυσμό ενός είδους στη Γη, επειδή μας ενοχλεί στο κολύμπι.
Οι τσούχτρες αγαπούν τα ζεστά νερά
Τσούχτρες αποκαλούμε ορισμένα είδη μεδουσών, το τσίμπημα των οποίων είναι οδυνηρό για τους ανθρώπους. Πιο συγκεκριμένα όταν λέμε τσούχτρες αναφερόμαστε στην Pelagia noctiluca που είναι η πιο κοινή τσούχτρα στις ελληνικές θάλασσες και η πιο δυσδιάκριτη, αφού έχει μικρότερο μέγεθος από άλλες μέδουσες που μπορούν να τσιμπήσουν. Oι τσούχτρες ζουν στην ανοιχτή θάλασσα, αλλά μεταφέρονται στις παραλίες με τα ρεύματα επιφανείας, τα οποία εξαρτώνται από τους ανέμους. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να προβλέψουμε από τώρα σε ποιες παραλίες θα εμφανιστούν.
Η αύξηση του πληθυσμού των μεδουσών στις παραλίες μπορεί να οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες ή και σε συνδυασμό τους. Σύμφωνα με την παγκόσμια βιβλιογραφία οι παράγοντες αυτοί είναι η υπερθέρμανση, η ρύπανση, η οξύνιση των ωκεανών, ενώ κύριος ένοχος θεωρείται η υπεραλιεία. Συγκεκριμένα, η άνοδος της θερμοκρασίας των θαλασσών που προκαλεί η κλιματική αλλαγή λειτουργεί υπέρ των ζελατινοειδών αυτών οργανισμών, το σώμα των οποίων αποτελείται ως και κατά 94%-98% από νερό.
Οι μέδουσες αναπαράγονται σε σχετικά θερμά νερά, συνήθως από την άνοιξη ως το φθινόπωρο, με μια διακοπή κατά τους χειμερινούς μήνες. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, με τους ήπιους χειμώνες και τους θερμούς ανοιξιάτικους και φθινοπωρινούς μήνες, η θερμοκρασία των νερών της Μεσογείου δεν πέφτει σχεδόν ποτέ κάτω από τους 14 βαθμούς Κελσίου, παρατείνοντας την περίοδο της αναπαραγωγής. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν, μάλιστα ότι, αν η κλιματική αλλαγή συνεχιστεί στον ίδιο ρυθμό, πολύ σύντομα θα φθάσουμε να βλέπουμε μέδουσες στη λεκάνη της Μεσογείου καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Επιπλέον, μια άλλη αιτία η οποία προτείνεται από ορισμένους ειδικούς και συνδέεται και αυτή με την υπερθέρμανση του πλανήτη είναι η αλλαγή που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια στα θαλάσσια ρεύματα και στους ανέμους. Δεν έχει βρεθεί άμεση σχέση με τη ρύπανση, η παρουσία όμως ορισμένων τοξικών ουσιών στο νερό μπορεί να διεγείρει τον πολλαπλασιαμό τους μέσω ευνοικών μεταλλάξεων στο γενετικό τους υλικό. Μαθηματικά μοντέλα υποδεικνύουν ότι η προβλεπόμενη μείωση του pH στους ωκεανούς, λόγω του αυξανόμενου διοξειδίου του άνθρακα, θα μπορούσε να προκαλέσει μακροπρόθεσμη αύξηση των μεδουσών τα επόμενα 100 χρόνια.
Οι περισσότεροι ερευνητές, πάντως, υποδεικνύουν ως υπ’ αριθμόν ένα ένοχο την υπεραλίευση που συντελείται σε όλες τις θάλασσες. Η μελέτη των αλιευτικών δραστηριοτήτων και αποθεμάτων δείχνει ότι οι πληθυσμοί των μεγάλων ψαριών έχουν εξολοθρευθεί σε σχεδόν σε όλον τον κόσμο. Το γεγονός αυτό ευνοεί τις μέδουσες από όλες τις απόψεις: οι προνύμφες πολλών ψαριών τρέφονται με πλαγκτόν, όπως οι μέδουσες, και επομένως είναι ανταγωνιστές τους, ενώ ορισμένα είδη, ως ενήλικα, τρέφονται με τις μέδουσες, οπότε είναι κυνηγοί τους. Έτσι, όταν βγαίνει από τη μέση ο ανταγωνιστής και ο κυνηγός, ο αντίπαλος έχει το πλεονέκτημα!
Είδη που συχνάζουν στις θάλασσές μας
Oι μέδουσες που συναντάμε πιο συχνά στις ελληνικές θάλασσες είναι η Aurelia aurita (γνωστή ως «γυαλί»), η Cotylorhiza tuberculata (καφεκίτρινου χρώματος με σχήμα που θυμίζει τηγανητό αυγό), η Rhizostoma pulmo (μεγάλη γαλάζια μέδουσα) και η Pelagia noctiluca, η μόνη μέδουσα που είναι και τσούχτρα. Πέρυσι εμφανίστηκε στο Νότιο Ιόνιο, η μέδουσα Rhopilema nomadica (μοιάζει με ασπρογαλαζωπό μπαλόνι, διαμέτρου 20-60 εκ.), η οποία έχει εισέλθει στη Μεσόγειο από την Ερυθρά Θάλασσα και το τσίμπημά της είναι οδυνηρό για τον άνθρωπο.
Aurelia aurita
Γνωστή και ως «γυαλί», η μέδουσα αυτή είναι η πιο διαδεδομένη σε όλες τις θάλασσες. Η «ομπρέλα» της είναι σχετικά επίπεδη και είναι διάφανη με μια ελαφρώς λευκή απόχρωση και τέσσερις χαρακτηριστικούς κύκλους στο εξωτερικό της τμήμα. Το τσίμπημά της δεν είναι ενοχλητικό για τους περισσότερους ανθρώπους.
Cotylorhiza tuberculata
Πολύ μεγάλη σε μέγεθος και με καφεκίτρινο χρώμα, η μέδουσα αυτή λέγεται και «τηγανητό αβγό» εξαιτίας του σχήματός της. Εκτός από «αβγό μάτι», μπορεί επίσης να σας θυμίσει ένα μπουκέτο λουλούδια. Είναι διαδεδομένη στο Αιγαίο και η διάμετρός της μπορεί να φθάσει τα 40 εκατοστά. Το τσίμπημά της δεν είναι επικίνδυνο.
Pelagia noctiluca
Το χρώμα της είναι μoβ, πορφυρό ή κοκκινωπό και η μέση διάμετρός της κυμαίνεται γύρω στα 6 εκατοστά. Σε εμάς είναι γνωστή απλώς ως τσούχτρα και είναι η μόνη μέδουσα με αυτή την ιδιότητα στα ελληνικά νερά. Είναι βιοφωταυγής οργανισμός και τη νύχτα φωσφορίζει, προσφέροντας ένα αρκετά φαντασμαγορικό θέαμα, το τσίμπημά της είναι όμως οδυνηρό και ενοχλητικό. Αν τη δείτε στο μέρος όπου κολυμπάτε, είναι καλύτερο να βγείτε από το νερό.
Rhizostoma pulmo
Γνωστή και ως «μεγάλη γαλάζια μέδουσα» η Rhizostoma pulmo είναι μεγάλη σε μέγεθος και η «ομπρέλα» της έχει γαλαζωπό χρώμα με μοβ αποχρώσεις ή μια μοβ ταινία στο εξωτερικό της μέρος. Το τσίμπημά της δεν είναι ενοχλητικό.
Rhopilema nomadica
Ως τώρα η μέδουσα αυτή, η οποία πέρασε στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο από την Ερυθρά Θάλασσα, έχει κάνει μία μόνο εμφάνιση στα ελληνικά νερά. Τίποτε ωστόσο δεν αποκλείει να παρασυρθεί από τα ρεύματα και να φθάσει ξανά στις ακτές μας. Είναι πολύ μεγάλη, έχει λευκό χρώμα και το τσίμπημά της είναι πολύ οδυνηρό.
Ευαίσθητες περιοχές
Στο ΕΛΚΕΘΕ δεν έχουν γίνει ακόμη αναφορές για τσούχτρες, είτε από δημόσιους φορείς είτε από ιδιώτες _αν και στις παρέες αρχίζει να συζητιέται η εμφάνισή τους τώρα που συχνάζουμε περισσότερο στα παραθαλάσσια. Oι τσούχτρες ζουν στην ανοιχτή θάλασσα, αλλά μεταφέρονται στις παραλίες με τα ρεύματα επιφανείας, τα οποία εξαρτώνται από τους ανέμους. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να προβλέψουμε από τώρα σε ποιες παραλίες θα εμφανιστούν. Επίσης, είναι αδύνατον, τόσο για εμάς όσο και για τους επιστήμονες των άλλων χωρών, να ξέρουμε αν οι τσούχτρες θα είναι περισσότερες ή λιγότερες αυτό το καλοκαίρι και σε ποιες περιοχές.
Τις τσούχτρες τις συναντάμε το καλοκαίρι, αλλά μπορεί να υπάρχουν στη θάλασσα από το Μάρτιο έως το Νοέμβριο, όπως στην Τυνησία. Oι περισσότεροι, όμως, θα τις δουν και θα τις «νιώσουν» τους μήνες που κολυμπούν. Όσον αφορά στο σε ποιες παραλίες φέτος οι τσούχτρες εμφανίζονται πιο συχνά, αυτό μπορούμε να το απαντήσουμε μόνο αν τις παρακολουθήσουμε με ταξίδια στη θάλασσα, τουλάχιστον κάθε μήνα και σε διαφορετικούς κόλπους της Ελλάδας.
Τέτοια ταξίδια για τη μελέτη των μεδουσών, όμως, δεν γίνονται ούτε από το ΕΛΚΕΘΕ ούτε από άλλους ελληνικούς ερευνητικούς φορείς, επειδή δεν υπάρχει χρηματοδότηση για ανάλογα προγράμματα. Στην Ελλάδα έγινε μόνο ένα πρόγραμμα για τις μέδουσες το 1983-85. Αντιθέτως, σε άλλες χώρες, όπως στην Τυνησία, τη Σλοβενία, την Κροατία και την Ισπανία, οι κρατικοί φορείς χρηματοδοτούν αντίστοιχα τέτοια εθνικά προγράμματα.
Τι κάνουμε αν μάς τσιμπήσουν
Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στην ακαδημαϊκή ιστοσελίδα Toxins και αναδημοσιεύεται από τον Guardian το πλύσιμο με ξύδι είναι το μόο αποτελεσματικό αντίδοτο στο τσίμπημα της μέδουσας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στον Ατλαντικό και στον Ειρηνικό Ωκεανό σχετικά με την αποτελεσματικότητα διαφόρων φαρμάκων για το τσίμπημα της πορτογαλικής μέδουσας (Physalia physalis). Και αποδείχτηκε, όπως δήλωσε ο Δρ Τομ Ντόιλ, βιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Γκάλγουεï στην Ιρλανδία, και ένας από τους επιστήμονες που υπογράφουν την μελέτη, ότι το ξύδι αποτρέπει την περαιτέρω απελευθέρωση δηλητηρίου, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την ασφαλή απομάκρυνση των κεντριών που έχουν κολλήσει στο δέρμα.
Όλα τα άλλα γιατροσόφια, όπως μαγειρική σόδα, ταλκ, σαπούνι, κρέμα ξυρίσματος, χυμός λεμονιού, το αλκοόλ ή κόκα κόλα, πρέπει να αποφεύγονται γιατί απλά χειροτερεύουν τον πόνο. Η ομάδα των ερευνητών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η πιο αποτελεσματική θεραπεία είναι το ξέπλυμα με ξύδι και στη συνέχεια με νερό 45 βαθμών ή με εφαρμογή θερμοκύστης. Το ξέπλυμα με παγωμένο νερό και η εφαρμογή παγοκύστης, που συνηθιζόταν μέχρι πρόσφατα, λένε ότι κάνει μάλλον κακό, αφού επιτρέπει την εξάπλωση του δηλητηρίου. Η βιολόγος και ειδική στις μέδουσες, δρ Λίζα Γκέρσουϊν συμφωνεί με τη χρήση του ξυδιού, αλλά εξέφρασε την ανησυχία της για το ζεστό νερό. Γιατί ανακουφίζει μεν από τον πόνο καθώς επιδρά στα νεύρα αλλά «το γλυκό νερό ενεργοποιεί την έκκριση περισσότερου δηλητηρίου. Επιπλέον με τη ζέστη τα τριχοειδή αγγεία διευρύνονται και έτσι το δηλητήριο της μέδουσας προχωράει περισσότερο μέσα στο σώμα»
Σχετικά με τα τσιμπήματα από τσούχτρες, η Ελληνική Ακτοφυλακή έχει ανακοινώσει τις παρακάτω οδηγίες για τους λουόμενους:
1. Ξέπλυνε την περιοχή του τσιμπήματος με άφθονο θαλασσινό νερό.
2. ΜΗΝ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΓΛΥΚΟ ΝΕΡΟ, γιατί αυτό ενδεχομένως μπορεί να ενεργοποιήσει τυχόν κεντριά που έχουν μείνει στο δέρμα σου.
3. Κάνε επάλειψη στην πληγή με αμμωνία (σε υγρή μορφή ή stick). Αν δεν έχεις αμμωνία μπορείς να ρίξεις οινόπνευμα ή ακόμα καλύτερα ξύδι. Βάλε στο δέρμα πούδρα ή αφρό ξυρίσματος. Μετά από λίγη ώρα, ξέβγαλε την πούδρα ή τον αφρό με νερό.
4. Σε περίπτωση που κάποιος οικείος σου ή άλλος συνάνθρωπός σου, στην παραλία υποστεί από το τσίμπημα αναφυλακτικό σοκ, ΚΑΛΕΣΕ ΑΜΕΣΩΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ και βάλε τον ασθενή να ξαπλώσει, κρατώντας το στόμα του.