Ενα μουσείο για την απρόσμενα γοητευτική ιστορία της ελαιουργίας

Κάποτε στην Αγία Παρασκευή της Λέσβου, η μπουρού στο κοινοτικό ελαιοτριβείο ηχούσε καθημερινά τα πρωινά. Η σειρήνα της «Μηχανής του Κοινού» που βρισκόταν στην είσοδο της κωμόπολης ακουγόταν σε όλα τα γύρω χωριά και ειδοποιούσε τους εργάτες ότι ήρθε η ώρα να πιάσουν δουλειά. Εν τω μεταξύ,  οι μηχανοδηγοί ήταν ήδη εκεί από πολύ νωρίς για να βάλουν μπροστά τον λέβητα που ήθελε δύο με τρεις ώρες για να ζεσταθεί καλά. Στις 12 το μεσημέρι η σειρήνα ηχούσε και πάλι. Ηταν η ώρα για το διάλειμμα και για το κολατσιό.

Σήμερα η μπουρού ακούγεται και πάλι, πλην όμως περιστασιακά κατά τη διάρκεια της ξενάγησης των επισκεπτών, καθώς αυτό το εκπληκτικό λιθόκτιστο κτιριακό σύνολο ξαναζωντάνεψε για χάρη της ιστορίας του τόπου.  Παραχωρήθηκε το 2003 από το Δήμο Αγίας Παρασκευής στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) που ανέλαβε τη μετατροπή του σε μουσείο, καθώς και τη λειτουργία του για τα επόμενα 50 χρόνια.

Ο ήχος της σειρήνας ακούγεται σήμερα για να δηλώσει ότι έχουν πάρει μπρος ο λέβητας και η τεράστια ατμομηχανή που δίνει ζωή σε όλα τα υπόλοιπα μηχανήματα  του εργοστασίου – μουσείου, ενώ η κυρία Μαντώ Παπαδοπούλου, τοπική διαχειρίστρια του μουσείου ή κάποιος από τους συνεργάτες της σε ταξιδεύουν με τις ζωντανές περιγραφές τους στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Τότε δηλαδή που άρχισε η κατασκευή του κοινοτικού ελαιοτριβείου το οποίο δεν είναι απλά ένα κομμάτι της βιομηχανικής ιστορίας της Λέσβου, αλλά ένα πολύτιμο κεφάλαιο της κοινωνικής ιστορίας του νησιού.

Το πόσο πρωτοποριακή ήταν η πρωτοβουλία της δημιουργίας του, συνοψίζεται σε μια μόνο φράση από την ομιλία του Χρήστου Παρασκευαΐδη διευθυντή του σχολείου της Αγίας Παρασκευής κατά την τελετή θεμελίωσής του στις 9 Μαΐου του 1910: «Δεν πρόκειται απλώς περί ιδρύσεως ελαιοτριβείου προς ευκολίαν των κατοίκων ή εκ των κερδών του οποίου θα εξυπηρετηθώσι αι ανάγκαι της κοινότητος, αλλά ότι σήμερον τίθενται αι βάσεις της συμπράξεως των κοινά εχόντων τα υλικά και ηθικά συμφέροντα».

Η ιδέα για τη δημιουργία του ανήκει σε μια ομάδα μικρών και μεσαίων παραγωγών του περασμένου αιώνα. Επηρεασμένοι από το πνεύμα του κοινοτισμού και με την υποστήριξη -υλική και πνευματική- των Αγιαπαρασκευωτών της διασποράς, που διέπρεπαν από τη μια άκρη του κόσμου μέχρι την άλλη, προχώρησαν στην ίδρυση του κοινοτικού ελαιοτριβείου για να αποκτήσουν το «αντίπαλο δέος» προς τα ιδιωτικά ελαιοτριβεία.

Η τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου συνοδεύτηκε από δωρεάν εργασία σαράντα ζευγάδων και ισαρίθμων «εργατικών», οι οποίοι έσυραν τις λεύκες στο κακοτράχαλο τοπίο, μέχρι τον τόπο του εργοστασίου, συνοδεία «ασκαύλων» (γκάιντες). Εκεί η επιτροπή ανέγερσης τους δεξιώθηκε με αναψυκτικά και όλοι μαζί παρέλασαν στην αγορά και διασκέδασαν χορεύοντας μέχρι το πρωί. Εκτός από τους ζευγάδες, η εθελοντική συνεισφορά εργατών, κτιστών και ανειδίκευτων γυναικών και παιδιών στην οικοδόμηση του κτηρίου καταμετρήθηκε σε 3.616 μεροκάματα, μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου 1910.

Tα σχέδια του Ησιγόνη

Το υπερσύγχρονο για την εποχή του ελαιοτριβείο λειτούργησε από το 1911 έως το 1967 αφού εξοπλίστηκε με πρωτοποριακά μηχανήματα, προερχόμενα κυρίως από το εργοστάσιο της οικογένειας Ησιγόνη στη Σμύρνη,  ενώ τα έσοδα από τη λειτουργία του χρησιμοποιήθηκαν για την υποστήριξη του κοινωνικού και εκπαιδευτικού έργου της κοινότητας Αγίας Παρασκευής. Για την ιστορία να πούμε επίσης ότι ο Αλέξανδρος Ησιγόνης ήταν ο εμπνευστής του αυτοκινήτου Mini της Austin, μάλιστα τα σχέδιά του για θρυλικό αυτοκίνητο φυλάσσονται επίσης στο μουσείο.

Στο εργοστάσιο γινόταν ανακύκλωση και γενικά πλήρης αξιοποίηση των πόρων, ενώ λειτουργούσε και αλευρόμυλος. Σήμερα, ένα από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα του μουσείου είναι μια μεγάλη εγγλέζικη ατμομηχανή του 1908 η οποία έχει κι αυτή τη δική της ιστορία.  Τη δεκαετία του 1980, όταν ο χώρος αξιοποιήθηκε από τον δήμο της ωραίας κωμόπολης ως πολυκέντρο, τα κτήρια υπέστησαν διάφορες μετατροπές ώστε να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες της νέας λειτουργίας τους. Η ατμομηχανή, επειδή δεν μπορούσε να μεταφερθεί ολόκληρη, κόπηκε σε κομμάτια. Η σχετικά πρόσφατη αποκατάστασή της και η επανατοποθέτηση στην αρχική της θέση, υπήρξε πραγματικός άθλος. Ευτυχώς τα περισσότερα κομμάτια της βρέθηκαν, προστέθηκαν μεταλλικά στοιχεία που έλειπαν και η εντυπωσιακή ατμομηχανή ξαναμπήκε θριαμβευτικά σε λειτουργία το 2006, όταν εγκαινιάστηκε το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου.

Το μοναδικό αυτό εργοστάσιο έχει αναδειχθεί, πλέον, σε «μουσείο του εαυτού του», καθώς αποκαταστάθηκαν αρχιτεκτονικά και μηχανολογικά στοιχεία στην ιστορική τους  μορφή και η παρουσίαση της λειτουργίας τους συμπληρώνεται με ψηφιακές παραγωγές στις οποίες παρουσιάζεται η εξέλιξη των μηχανημάτων, με έμφαση στις αλλαγές που επέφερε η εισαγωγή της μηχανικής κίνησης στην ελαιοπαραγωγή. Στο κυρίως κτίριο, δίνεται έμφαση στα τρία βασικά στάδια της διαδικασίας παραγωγής ελαιολάδου (σύνθλιψη του καρπού, συμπίεση του ελαιοπολτού, διαχωρισμός του λαδιού από το νερό) και γίνεται αναφορά στη συμπληρωματική λειτουργία του αλευρόμυλου.

Απέναντι από το κεντρικό κτίριο, οι μπατές, (όπως ονομάζονται οι παλαιές αποθήκες ελαιοκάρπου) λειτουργούν ως συμπληρωματικές εκθετικές μονάδες, όπου προβάλλεται κυρίως το ανθρώπινο στοιχείο. Στις μικρές αποθήκες παρουσιάζεται ο κύκλος των εργασιών που συνδέονται με την ελαιοπαραγωγή, ενώ αντίστοιχα στις μεγάλες γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην ιστορία του κοινοτικού ελαιοτριβείου της Αγίας Παρασκευής -με έμφαση στην πρωτοποριακή διαδικασία της κοινοτικής ιδιοκτησίας και στον αντίκτυπό της στις κοινωνικές και οικονομικές δομές της περιοχής-, στην εκμηχάνιση της ελαιουργίας στη Λέσβο και τέλος στο ευρύτερο κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο.

Το Μουσείο περιλαμβάνει επίσης αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, κυλικείο, καθώς και ένα μικρό υπαίθριο αμφιθέατρο. Η συμβολή του στην πολιτιστική ζωή του νησιού είναι ουσιαστική καθώς στους χώρους του πραγματοποιούνται τακτικά πολιτιστικές εκδηλώσεις ενώ επίσης στο ωραίο καφενείο του οι επισκέπτες μπορούν να δοκιμάζουν παραδοσιακά εδέσματα του Συνεταιρισμού Γυναικών Αγίας Παρασκευής.