Ο απόηχος από την καταστροφή του βαθυσκάφους «Τιτάν» κοντά στο ωκεανοφαγωμένο νεκροταφείο του «Τιτανικού» διαλύεται πια στον θεοσκότεινο βυθό. Οι ατρόμητοι επιβάτες του ανήκαν σε μια ολιγάριθμη λίστα πάμπλουτων αναζητητών της αποκλειστικής περιπέτειας. Η μοιραία κατάδυση του τρωτού βαθυσκάφους προκαλεί προβληματισμούς για παρόμοια είδη «ακραίου» τουρισμού. Ηδη προβάλλονται σε δελεαστικές τουριστικές ιστοσελίδες για τους καλοκαιρινούς μήνες τα πολυτελή πακέτα προσφορών για όσους επιλέγουν αντίστοιχες πρωτοποριακές εξορμήσεις.
Οσοι εκλεκτοί μπαίνουν στη λίστα για να γευθούν τους σπάνιους πειρασμούς του «ακραίου τουρισμού» αναζητούν άγνωστους τόπους, από τους ελάχιστους που έχουν απομείνει στον πλανήτη μας. Μέσα από την εξερεύνηση τοποθεσιών που, λόγω της γεωγραφικής ιδιαιτερότητάς τους, ανακόπτουν την ανθρώπινη εισβολή, οι ακραίοι τουρίστες ξεπερνούν τα όρια του εαυτού τους, του πολιτισμού, αλλά και του χωροχρόνου.
Ατομα εξοικειωμένα με τον εξερευνητικό κίνδυνο, συχνά έμπειρα στην αντιμετώπισή του, έχουν την πολυτέλεια να ρισκάρουν αψήφιστα τη ζωή τους σε τουριστικές εξορμήσεις που σχεδιάζονται από εξειδικευμένες εταιρείες. Τέτοιες εξορμήσεις εξάπτουν, αλλά και υπόσχονται να ικανοποιήσουν τις πιο εξεζητημένες επιθυμίες των εξαιρετικά απαιτητικών. Αυτοί σνομπάρουν την ασφάλεια ως εχθρό της ελευθερίας και πειραματίζονται άφοβα με πρωτοποριακές –ενίοτε αδοκίμαστες, όπως αυτές του «Τιτάνα»– τεχνολογίες, ώστε να μεταβούν και να διεισδύσουν με τη βοήθειά τους πρώτοι σε περιοχές απρόσιτες, ακόμα και απάτητες και, αναπόφευκτα, εξαιρετικά επικίνδυνες.
Για ποιον λόγο, όμως, οι παρέες των λίγων, κατά τα άλλα τυχερών, παίζουν τη ζωή τους στα ζάρια επιχειρώντας τέτοιες τουριστικές Οδύσσειες, πιθανότατα χωρίς επιστροφή;
Επικίνδυνες και γοητευτικές περιοχές
Αναμφισβήτητα, το οικονομικό κόστος των προσφορών ακραίου τουρισμού κάνει τους λιγοστούς τόπους επίσκεψης να φαντάζουν ακόμα πιο σπάνιοι και κλειδωμένοι για τους πολλούς. Το πανάκριβο εισιτήριο επίσκεψης σε άφθαρτες και δυσεύρετες ακόμα τοποθεσίες αποτελεί εγγύηση για τη διατήρηση του μυστηρίου τους, το οποίο γεύονται αποκλειστικά οι ολιγάριθμοι ακραίοι τουρίστες.
Το υποβρύχιο ταξίδι κοντά στο ναυάγιο του «Τιτανικού» στοίχισε, εκτός των άλλων, και 250.000 δολάρια το άτομο, όχι μόνο στους άτυχους πέντε αλλά και σε άλλους, προηγούμενους, πιο τυχερούς πελάτες της Oceangate, που εκτέθηκαν άφοβα σε αντίστοιχες εξορμήσεις. Μεταξύ των διάσημων ριψοκίνδυνων καταδυτικών τουριστών της συγκαταλέγονται ο Σκοτ Παραζίσνκι, τέως αστροναύτης της NASA, ο Μάικ Ράις, συγγραφέας του «The Simpsons», καθώς και ο γερμανός λάτρης της περιπέτειας και δισεκατομμυριούχος Aρθουρ Λόιμπλ.
Η λίστα μεγαλώνει σχετικά (οι πάμπλουτοι ριψοκίνδυνοι τουρίστες δεν αυξάνονται τόσο γρήγορα), καθώς ο «ακραίος τουρισμός» αναπτύσσεται διαρκώς, αποκτώντας νέα παρακλάδια. Η εξέλιξη διευκολύνεται από τις καινοτόμες τεχνολογίες μετακίνησης και επικοινωνίας και τα νέα κατασκευαστικά υλικά των χρησιμοποιούμενων μηχανών και εξοπλισμού. Ολα αυτά επιτρέπουν κάπως ευκολότερα στους λίγους εκλεκτούς να επιβιώνουν από παράτολμα ταξίδια σε τόπους που μέχρι τώρα έμοιαζαν απαγορευτικοί, ακόμα και τρομακτικοί. Βέβαια, παραμένει η πιθανότητα να χάσουν τη ζωή τους.
Στον χάρτη των ακραίων τουριστικών προορισμών μπαίνουν και οι τελευταίες άφταστες τοποθεσίες σε oλόκληρο τον σχολαστικά χαρτογραφημένο και εξερευνημένο πλανήτη μας. Χαρακτηριστική περίπτωση ακραίου υποβρύχιου ταξιδιού αποτελεί η κατάδυση στην «Τάφρο των Μαριανών» (νήσων), σε βάθος περίπου 10.935 μέτρων.
Ο Ρομπ Μακ Κάλουμ, συνιδρυτής της Eyos Expeditions, της τουριστικής εταιρείας που προσεγγίζει το ωκεάνιο χάσμα με ειδικά βαθυσκάφη, τόνισε τη μοναδικότητα ενός τέτοιου «αποκλειστικότατου ταξιδιωτικού προορισμού στον κόσμο» με δήλωσή του στο CNN: «Περισσότεροι άνθρωποι έχουν πάει στο φεγγάρι, παρά στον βυθό του Ωκεανού».
Οσοι αποτολμούν μια τέτοια βουτιά στα απύθμενα μαυρομπλέ νερά του Ειρηνικού, στο συγκεκριμένο σημείο, θεωρούν ότι η εμπειρία αξίζει σίγουρα τα 750.000 δολάρια που απαιτεί η «Eyos Expeditions». Μεταξύ των πρώτων επτά γενναιόδωρων και γενναίων που καταδύθηκαν στην Τάφρο των Μαριανών το 2012 ήταν και ο Τζέιμς Κάμερον, σκηνοθέτης του «Τιτανικού».
Οχι μόνο τα άπατα βάθη, αλλά και τα ιλιγγιώδη ορεινά ύψη προσφέρονται σε όσους έχουν το κουράγιο να αναρριχηθούν σε μια άφταστη κορυφή, για να ατενίσουν στοχαστικά τον κόσμο από εκεί. Ετσι, ο πολύπειρος ορειβάτης Γκάρεντ Μάντισον με τη «Madison Mountaineering», την τουριστική ορειβατική εταιρεία του, ζητά μόλις 93.500 δολάρια για μια αναρρίχηση σε βουνοκορφή ύψους 8.849 μέτρων.
Το ποσό δικαιολογείται από τις ανέλπιστες ανέσεις. Οσοι εξορμούν στα όρη θωρακισμένοι με την ορειβατική τεχνογνωσία του Mάντισον απολαμβάνουν απρόσμενα κάποιες πολυτέλειες που δεν ισχύουν για τους κοινούς ασκητικούς ορειβάτες: ζεστά ντους και γκουρμέ συνταγές, όπως φιλετάκια και σολομό από γευσιγνώστη μάγειρα διεθνούς φήμης.
Οριακές εμπειρίες περιπλάνησης σε απόκοσμα τοπία υπόσχεται η Black Tomato (Μαύρη Ντομάτα) μια άλλη «ακραία» τουριστική επιχείρηση. Αρκεί να πληρώσει ο τουριστικός πελάτης 15.000-100.000 δολάρια, για να επιχειρήσει ένα άλμα έξω από τον πολιτισμό και να χαθεί σε παρθένους αγριότοπους.
Η διεγερτική γεύση του κινδύνου μετριάζεται κάπως από την κρυφή ασπίδα προστασία που προσφέρει η εξ αποστάσεως επίβλεψη των «χαμένων» ταξιδιωτών από αόρατους εκπαιδευμένους διασώστες. Αυτοί θα μπορούσαν να παρέμβουν σαν από μηχανής θεοί σε κρίσιμα επεισόδια. Μεταξύ των τόπων που προτείνει η Μαύρη Ντομάτα για οριακές τουριστικές εμπειρίες είναι και οι πολικές περιοχές.
Ιδιαίτερα ο Νότιος Πόλος, ως ένας τόπος των γήινων άκρων, τραβά τους πρόθυμους να εξερευνήσουν την παγωμένη Ανταρκτική, για όσο υπάρχουν ακόμα εκεί πάγοι και παγόβουνα. Κάτι υπέρτατα παγερό και ερημικό υπόσχεται η τουριστική επιχείρηση White Desert Antarctica (Λευκή Ερημος Ανταρκτική), ιδρυμένη από τον Πάτρικ Γούντχεντ, φημισμένο πολικό εξερευνητή. Οι πολυτελείς εξορμήσεις που διαφημίζονται στην ιστοσελίδα της εταιρείας κοστίζουν 98.500 δολάρια για τον κάθε «πρωτοποριακό ταξιδιώτη».
Το πακέτο περιλαμβάνει πτήση με ιδιωτικό αεροσκάφος για άφιξη στον προορισμό, διανυκτέρευση σε πολυτελές κάμπινγκ, καθώς και ποικίλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες στα λευκά ερημικά τοπία της νοτιότερης ηπείρου, σκι και ένα «περιπετειώδες πικνίκ», στο οποίο προσφέρεται το μοναδικό κοκτέιλ με πάγο ηλικίας 1.000 ετών.
Το αποκορύφωμα των ακραίων τουριστικών προορισμών παραμένει η εξωγήινη επικράτεια στο ανεξερεύνητο, ακόμα, Διάστημα. Εδώ, τρεις εταιρείες διαστημικού τουρισμού –SpaceX, Virgin Galactic και Blue Origin– ανταγωνίζονται σκληρά διεκδικώντας τους λιγοστούς ακόμα ακραίους τουρίστες που βρίσκουν τη Γη πολύ μικρή. Η επινοητική επιχειρηματική τριάδα των Eλον Μασκ, Ρίτσαρντ Μπράνσον και Τζεφ Μπέζος φιλοδοξεί να ξεναγήσει τους δισεκατομμυριούχους ταξιδιώτες στο συμπαντικό κενό, με θέα τον ταπεινό πλανήτη μας.
Για να πραγματοποιήσουν τις υποσχέσεις τους κρατούν ακόμα τις τιμές εντός των δυνατοτήτων των εύπορων πελατών τους. Η Virgin Galactic εκτίμησε ως αρχική τιμή τα 450.000 δολάρια ανά άτομο. Το 2018 η Blue Origin του Μπέζος υπολόγισε το κόστος ενός τέτοιου ταξιδιού μεταξύ 200.000 και 300.000 δολαρίων. Με την τιμή αυτή πούλησε ήδη 800 εισιτήρια. Ο Eλον Μασκ κάνει την πιο οικονομική προσφορά, με 100.000 δολάρια για ατομικά εισιτήρια προς τον Αρη, μέχρι το 2030.
Ακραία συναισθήματα, μόδα και αποκλειστικότητα
Ο «Τιτάνας» φαίνεται πως ήταν η κορυφή του ακραίου τουριστικού παγόβουνου που απειλεί να συμπαρασύρει μελλοντικά στα βάραθρα της έκστασης και του κινδύνου πολλούς πάμπλουτους ταξιδιώτες, μαγεμένους από τοποθεσίες μυθικές, επειδή εξακολουθούν να παραμένουν άφταστες αλλά και μυστηριακά απειλητικές.
Εφόσον κάποιες φιλόδοξες επιχειρήσεις, όπως η Ocean Gate, υπόσχονται να ανοίξουν με σχετική ασφάλεια στους απαιτητικούς ταξιδιώτες τις πύλες προς το γεωγραφικά άγνωστο, η ριψοκίνδυνη μόδα του ακραίου τουρισμού θα επεκτείνεται, όπως φαίνεται προς το παρόν. Κάτι τέτοιο δείχνει η ανοιξιάτικη αύξηση των αδειών για αναρρίχηση στο όρος Εβερεστ.
Εύκολα μπορεί να αποδώσει κανείς την προθυμία, ακόμα και την παιχνιδιάρικη ή και μοιραία βιασύνη των ριψοκίνδυνων εκατομμυριούχων να προστεθούν στη λίστα τέτοιων εξορμήσεων, στην ανάγκη τους να βιώσουν ακραία συναισθήματα και εμπειρίες. Αυτά τα στερούνται συχνά, επειδή ο υπερβολικός πλούτος τούς επιτρέπει να ικανοποιούν τις επιθυμίες τους σχεδόν ακαριαία, ώστε να πλήττουν εύκολα, έχοντας την αίσθηση πως δεν έχει απομείνει τίποτα συναρπαστικό να δουν και να βιώσουν.
Η αμερικανίδα ταξιδιωτική εμπειρογνώμων Σαμάνθα Κόλουμ, αναζητώντας κάποια κίνητρα για τον ακραίο τουρισμό, δήλωσε στη Wall Street Journal ότι τέτοιου είδους σπάνιες εξορμήσεις δίνουν την αίσθηση της μοναδικότητας σε όσους τις επιχειρούν. Το υψηλό κόστος μετάβασης σε τέτοιους αποκλειστικούς τόπους, τους κάνει πιο δελεαστικούς, καθώς μεγαλώνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των πάμπλουτων. Αυτοί μπορούν να καυχιούνται πως έφτασαν κάπου όπου άλλοι του οικονομικού επιπέδου τους δεν κατάφεραν να βρεθούν. Αρκούν όμως αυτά τα κίνητρα για να πετάξει κανείς τη ζωή του σε μια πανάκριβη τουριστική μαύρη τρύπα;
Οι «άλλοι τόποι» ως κερδοφόρο δόλωμα
Ο ακραίος τουρισμός μεταμορφώνει κάποιους απρόσιτους τόπους σε υπνωτιστικούς –πιθανότατα θανατηφόρους– ταξιδιωτικούς προορισμούς. Τους κάνει, μάλιστα, ακόμα πιο ασυνήθιστους περιτυλίγοντάς τους με μυστήριο και μυθοπλασίες, συχνά φιλμικές, όπως το φιλμ «Τιτανικός».
Οι δημιουργικές τουριστικές εταιρείες τονίζουν την υβριδικότητα και τη ριζική διαφορά αυτών των «άλλων τόπων» από τους συνηθισμένους. Στις ιστοσελίδες τους παρουσιάζουν ως μια μορφή εξαγνισμού από το κανονικό τον κίνδυνο που υποβόσκει σε αυτούς τους προορισμούς, λόγω της αντίθεσής τους προς οτιδήποτε αναμενόμενο και ασφαλές.
Αυτοί οι μαγνητικοί και επανεπινοημένοι τουριστικοί «άλλοι τόποι» έχουν κάτι αντιφατικό. Από τη μία, παρουσιάζονται ως κοινοί, συλλογικοί, συμπεριληπτικοί, κατάλληλοι για κάποιες τουριστικές ομάδες. Από την άλλη, αποκλείουν τους πολλούς, τους κανονικούς, φυσικά μαζικούς τουρίστες, ενώ ανοίγονται μόνο στους ξεχωριστούς, τους εξαιρετικούς. Την ιστορία για το ναυάγιο του «Τιτανικού», μια βυθισμένη πόλη νεκρών, ένα υποθαλάσσιο κοιμητήριο, μπορεί να τη γνώρισαν εκατομμύρια θεατές της ομώνυμης ταινίας.
Το πραγματικό ναυάγιο, όμως, τολμούν να το επισκεφθούν ελάχιστοι. Και ύστερα, πόσοι θα τολμούσαν να καταδυθούν σε ένα τέτοιο νεκροταφείο με το «Τιτάν», ένα βαθυσκάφος που παραβιάζει με την κατασκευή του τους κανόνες ασφαλείας, εκτός από ελάχιστους επιστήμονες και επιχειρηματίες που απολαμβάνουν τα επικίνδυνα άλματα στο άγνωστο;
Ο σύγχρονος ετεροτοπικός τουρισμός για λίγους
Αυτοί οι αλλόκοτοι και αμφιλεγόμενοι τόποι και χώροι αποτελούν ένα ιδιαίτερο υποσύνολο μιας γενικότερης κατηγορίας τόπων και χώρων που μπορούν να χαρακτηριστούν ως ετεροτοπίες.
Ο όρος «ετεροτοπία» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον γάλλο φιλόσοφο Mισέλ Φουκώ το 1966, σε μια ραδιοφωνική εκπομπή. To κείμενο μετεγράφη το 1967 ως διάλεξη προς αρχιτέκτονες. Ο Φουκώ αποκάλεσε ετεροτοπίες τους πραγματικούς «αντιχώρους», που διασπούν τη φαινομενική κανονικότητα και τη συνέχεια των καθημερινών, συνηθισμένων χώρων, καθώς φέρνουν σε αυτούς κάτι εντελώς διαφορετικό.
Οι ετεροτοπίες λειτουργούν όπως ο καθρέφτης, στον οποίο, κατά την περιγραφή του Φουκώ, «βλέπω τον εαυτό μου εδώ που δεν υπάρχω, σε έναν μη πραγματικό χώρο, που εικονικά ανοίγεται πίσω από την επιφάνειά του». Αυτοί οι «άλλοι τόποι», ασυνήθιστοι και αντικανονικοί, αποκτούν στοιχεία ψευδαισθητικά, καθώς έρχονται σε ριζική αντίθεση με όλους τους άλλους κανονικούς χώρους. Οποιος τους προσεγγίσει, περνώντας από την «άλλη» πλευρά, καταλήγει, αντίστροφα, να αντιλαμβάνεται τους κανονικούς τόπους ως ψευδαισθητικούς.
Ο Φουκώ υποστήριξε ότι οι κοινωνίες έχουν ανάγκη να επινοούν ετεροτοπίες, δηλαδή χώρους μυστήριους και αλλόκοτους, που διεγείρουν τη φαντασία και προσελκύουν όσους επιθυμούν να ξεφύγουν από τους ομοιόμορφους χώρους της σύγχρονης ζωής και να αναζητήσουν το ασυνήθιστο. Η απόκλιση από το κανονικό, που δεσπόζει στις ετεροτοπίες, παραπέμπει σε κάποιους τόπους διακοπών όπου κάποιος εγκαταλείπει τον πολιτισμό και αφήνεται σε μια πρωτόγονη γύμνια.
Το κοιμητήριο και το πλοίο αναφέρονται ως χαρακτηριστικά παραδείγματα ετεροτοπιών. Το κοιμητήριο εκτοπίζεται πλέον από την πόλη, γίνεται η «άλλη πόλη», όπου η κάθε οικογένεια διατηρεί ένα σκοτεινό κατάλυμα για τα νεκρά μέλη της. Το πλοίο αποτελεί την κατεξοχήν ετεροτοπία, καθώς «είναι ένα κομμάτι χώρου που επιπλέει, ένας τόπος χωρίς τόπο, που υπάρχει αφ’ εαυτού, που αυτοπερικλείεται και συνάμα παραδίνεται στην αιωνιότητα της θάλασσας… Το πλοίο έχει υπάρξει για τον πολιτισμό μας όχι μόνο το μεγαλύτερο εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης, αλλά επίσης το μεγαλύτερο απόθεμα φαντασίας».
Οι ετεροτοπίες βρίσκονται στις κοινωνίες μας παντού, πολλαπλασιάζονται και αναδεικνύονται κερδοφόρα, ιδίως από τη δημιουργική τουριστική βιομηχανία και πρωταρχικώς την πιο ακραία. Με την κατάλληλη δημοσιότητα, κείμενα και εικόνες, στα σκοτεινά νερά της φαντασίας των πιο ριψοκίνδυνων ταξιδιωτών αναμοχλεύεται το μυστήριο που μεταστοιχειώνει κάποιους από αυτούς τους τόπους σε άδυτα αποκλειστικότητας. Αυτά υποδέχονται μόνο τους «εκλεκτούς», για να τους χαρίσουν ανείπωτες εμπειρίες.
Πολλοί μπορεί να τις ονειρεύονται αλλά δεν μπορούν να τις πλησιάσουν λόγω απαγορευτικού κόστους. Αν όμως κανείς είναι πάμπλουτος και βρίσκει τον πλανήτη μας πολύ στενό και συνηθισμένο, τις κυνηγά με πάθος, όπως πιστεύει. Ισως, όμως, αποτελεί το θήραμα των επινοητών τους.