Η Κλεοπάτρα ήταν αναμφίβολα η πιο μοιραία γυναίκα της αρχαιότητας και δεν έχει πάψει να προκαλεί αναταραχή μέχρι σήμερα. Πάνω από 2.000 χρόνια μετά τον θάνατό της, η βασίλισσα που ευθύνεται για το τέλος της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας προκάλεσε για άλλη μια φορά διπλωματικό επεισόδιο!
Τον περασμένο μήνα, το αιγυπτιακό υπουργείο Αρχαιοτήτων εξαπέλυσε επίθεση στο Netflix για τη νέα σειρά ντοκιμαντέρ τεσσάρων επεισοδίων «Βασίλισσα Κλεοπάτρα», που θα αρχίσει να προβάλλεται στην ελληνική πλατφόρμα στις 10 Μαΐου. Οι Αιγύπτιοι δεν ισχυρίστηκαν ότι η σειρά ήταν κάπως κακόγουστη –που σίγουρα είναι, όπως εκτιμά στη βρετανική Telegraph η Ανίτα Σινγκ–, αλλά ότι αποτελεί «παραποίηση της αιγυπτιακής Ιστορίας και κατάφωρη ιστορική παρανόηση».
Το έγκλημα του Netflix; Επέλεξε για τον ρόλο της περιβόητης βασίλισσας μια μαύρη ηθοποιό, την Αντέλ Τζέιμς, βρετανή σταρ σε σαπουνόπερες. Και αυτό όχι στο πνεύμα της σύγχρονης τάσης του colour-blind casting (πρακτική επιλογής ηθοποιών χωρίς να λαμβάνονται υπόψη η εθνικότητα, το χρώμα της επιδερμίδας, το σχήμα του σώματος, το φύλο ή/και η ταυτότητά τους), αλλά ως ιστορικό γεγονός.
Η Τζέιντα Πίνκετ Σμιθ (σύζυγος του Γουίλ Σμιθ), που υπογράφει την παραγωγή, δηλώνει ότι θέλει η σειρά να «εκπροσωπεί τις μαύρες γυναίκες», ενώ στα πρώτα λεπτά εμφανίζεται η Σέλι Π. Χέιλι, καθηγήτρια Αφρικανικών Σπουδών στο Hamilton College της Νέας Υόρκης, να λέει: «Η γιαγιά μου ήταν η έμπνευση για μένα. Γύριζα σπίτι και της έλεγα τι είχα μάθει. Και θυμάμαι καθαρά να μου λέει: “Σέλι, δεν με νοιάζει τι σου λένε στο σχολείο· η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη”».
Είναι δυνατόν το Netflix να βασίζει αυτή τη σειρά στα λεγόμενα της γιαγιάς της Χέιλι;
Εμφανίζονται και πολλοί άλλοι ακαδημαϊκοί, γράφει η Ανίτα Σινγκ στην Telegraph, αλλά κανένας δεν φαίνεται να υποστηρίζει τη θεωρία της Χέιλι. Κάποιος λέει: «Φαίνεται πολύ περίεργο ότι επιμένουμε να την απεικονίζουμε εξ ολοκλήρου ως Ευρωπαία», και ένας άλλος ισχυρίζεται πως «η γοητεία της Κλεοπάτρας είναι ότι ο καθένας τη φαντάζεται με διαφορετικό τρόπο».
Αιγύπτιοι βουλευτές, λοιπόν, ζήτησαν αμέσως την πλήρη απαγόρευση της σειράς του Netflix, υποστηρίζοντας ότι το casting αποτελεί «επίθεση στις οικογενειακές αξίες», γράφουν οι Αντονι Μπρετ και Αλεξ Ντίγκινς σε άλλο άρθρο της Telegraph.
Οπως αναφέρει, εξάλλου, το περιοδικό Time, η σειρά οδήγησε κάποιους, μεταξύ άλλων και τον κορυφαίο αρχαιολόγο της Αιγύπτου Ζαχί Χαουάς, να επαναλάβουν ότι η Κλεοπάτρα, η οποία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 69 π.Χ., στη δυναστεία των Πτολεμαίων, ήταν μακεδονικής- ελληνικής καταγωγής.
Ενας αιγύπτιος δικηγόρος, ο Μαχμούντ αλ-Σεμαρί, εξοργίστηκε δε τόσο πολύ από την απεικόνιση του Netflix, που κινείται νομικά. Την ίδια στιγμή, ορισμένοι Αιγύπτιοι έχουν εκφράσει ανησυχίες για τον ρατσισμό και το χρώμα στη σύγχρονη Αίγυπτο, μια αραβική χώρα με τον δικό της μαύρο πληθυσμό.
Στην πραγματικότητα, όμως, οι συζητήσεις γύρω από τη φυλετική ταυτότητα της Κλεοπάτρας δεν έχουν ιστορική βάση επειδή αντικατοπτρίζουν τις σύγχρονες απόψεις για τη φυλή και όχι το πώς κατανοούνταν οι άνθρωποι στην αρχαιότητα. Ορισμένοι ειδικοί λένε ότι υπογραμμίζουν τη σύγχρονη εννοιολόγηση της φυλής που επικράτησε τον 17ο και 18ο αιώνα.
«Το να ρωτάς αν κάποιος ήταν “μαύρος” ή “λευκός” είναι αναχρονιστικό σήμερα, λέει περισσότερα για τις σύγχρονες πολιτικές τοποθετήσεις και δεν προσπαθεί να κατανοήσει την αρχαιότητα με τους δικούς της όρους» αναφέρει στο Time η Ρεμπέκα Φούτο Κένεντι, αναπληρώτρια καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ντένισον στο Οχάιο. «Αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς ιστορικά, πρέπει να καταλάβουμε πώς οι αρχαίοι λαοί θεωρούσαν τις εθνότητες τους, αντί να παγκοσμιοποιούμε και να αποϊστορικοποιούμε τις δικές μας απόψεις» προσθέτει.
Να σημειωθεί ότι πριν από περίπου τρία χρόνια η κοινή γνώμη του διαδικτύου ήταν και πάλι στα κάγκελα, ακριβώς για τον αντίθετο λόγο. Ηταν τότε που ανακοινώθηκε ότι η ισραηλινή ηθοποιός Γκαλ Γκαντότ θα υποδυόταν την Κλεοπάτρα σε μια μέχρι στιγμής ακυκλοφόρητη ταινία της Πάτι Τζένκινς, η οποία σκηνοθέτησε την Γκαντότ και στη «Wonder Woman» (επάνω η αφίσα της ταινίας). Η εκδοχή της Γκαντότ υποσχέθηκε να «φέρει την ιστορία της Κλεοπάτρας, της βασίλισσας της Αιγύπτου, στη μεγάλη οθόνη με τρόπο που δεν έχει ξαναειπωθεί… Για να πει την ιστορία της για πρώτη φορά μέσα από τα μάτια των γυναικών».
Παρά την αξιέπαινη πρόθεση των παραγωγών, ορισμένοι εξοργισμένοι σχολιαστές τούς κατηγόρησαν ότι «άσπρισαν» μια από τις πιο διάσημες γυναίκες στην Ιστορία, έκαναν δηλαδή ανάλογη κριτική με αυτή που γίνεται για την ταινία του Netflix (αλλά από την ανάποδη).
Ποια ήταν η Κλεοπάτρα;
Η Κλεοπάτρα Ζ’ υπήρξε η έβδομη, αλλά πιο γνωστή αιγύπτια ηγεμόνας με αυτό το όνομα. Ηταν το τελευταίο μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων, οι οποίοι κυβέρνησαν την Αίγυπτο μετά από 5.000 χρόνια φαραωνικής κυριαρχίας. Η βασιλεία της κράτησε 21 χρόνια, πριν αυτοκτονήσει, τον Αύγουστο του 30 π.Χ.
Η Κλεοπάτρα ήταν το δεύτερο από τα πέντε παιδιά του μακεδόνα βασιλιά Πτολεμαίου ΙΒ’ Αυλητή και της συζύγου του Κλεοπάτρας Ε’ Τρύφαινας. Σπούδασε Ιατρική, Φιλοσοφία και Ρητορική, ενώ πιστεύεται πως μιλούσε πολλές γλώσσες, εκτός από τη μητρική της ελληνική, και ήταν η πρώτη ηγεμόνας της δυναστείας των Πτολεμαίων που έμαθε γηγενή αιγυπτιακά, μια εξαφανισμένη πλέον γλώσσα, από την οποία κατάγεται η ομιλούμενη κοπτική.
Μετά τον θάνατο του πατέρα της, το 51 π.Χ., η Κλεοπάτρα ανέβηκε στον θρόνο μαζί με έναν από τους μικρότερους αδελφούς της, τον Πτολεμαίο ΙΓ’. Αλλά τελικά ανέλαβε την αποκλειστική εξουσία το 47 π.Χ.
Τι γνωρίζουμε για την καταγωγή της;
Οι Πτολεμαίοι αυτοπροσδιορίζονταν ως Αιγύπτιοι στα δημόσια μνημεία, εξ ου και η επίμονα σωζόμενη εικόνα της Κλεοπάτρας με αιγυπτιακή ενδυμασία. Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν ξένοι εισβολείς που διατήρησαν αυστηρά την εθνική ακεραιότητα της καταγωγής τους, κάνοντας συχνά ακόμη και αιμομικτικούς γάμους. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη βιογράφο της, Στέισι Σιφ (έχει γράψει τη βραβευμένη με Πούλιτζερ βιογραφία «Cleopatra: A Life»), η Κλεοπάτρα ήταν «τόσο Αιγύπτια όσο και η Ελίζαμπεθ Τέιλορ».
Η δυναστεία των Πτολεμαίων είχε ελληνικές- μακεδονικές ρίζες και κυβέρνησε την αρχαία Αίγυπτο κατά την Ελληνιστική της εποχή.
Ο Μέγας Αλέξανδρος, γεννημένος στην Πέλλα το 356 π.Χ., κατέκτησε την Αίγυπτο και ανέτρεψε τους πέρσες ηγεμόνες της το 332 π.Χ. Στη μάχη για την εξουσία μετά τον θάνατό του, το 323 π.Χ., ένας από τους πιο στενούς παιδικούς του φίλους και τους ισχυρότερους στρατηγούς του, ο Πτολεμαίος Α’, ανέλαβε τη διοίκηση της Αιγύπτου και ίδρυσε τη Δυναστεία των Πτολεμαίων. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την Αίγυπτο τους επόμενους τρεις αιώνες, με τελευταία την Κλεοπάτρα.
Αδιευκρίνιστη παραμένει η καταγωγή της Κλεοπάτρας από την πλευρά της μητέρας της, Κλεοπάτρας Ε’, και της γιαγιάς της από τον πατέρα της. Ωστόσο, πολλοί ειδικοί λένε ότι δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποδηλώνουν ότι κάποια από τις δύο γυναίκες ήταν Μαύρη.
Οπως έγραψε ο Ντουέιν Ρόλερ, ομότιμος καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο, στο ιστολόγιο του Oxford University Press το 2010, «αν υποθέσουμε ότι η γιαγιά της Κλεοπάτρας δεν προερχόταν από το παραδοσιακό ελληνικό στέλεχος της Μακεδονίας, τίθεται το ερώτημα… τι ήταν; Πηγές αναφέρουν ότι, αν δεν ήταν από Ελληνίδα μητέρα από τη Μακεδονία, πιθανότατα ήταν Αιγύπτια. Ετσι, την εποχή των παππούδων της Κλεοπάτρας, μπορεί να υπήρξε ένα αιγυπτιακό στοιχείο».
Η Κένεντι προσθέτει ότι «θα μπορούσε να ήταν ελληνικής, μακεδονικής, αιγυπτιακής και ρωμαϊκής καταγωγής ταυτόχρονα», σημειώνοντας ότι τα κενά στο γενεαλογικό δέντρο της Κλεοπάτρας αφήνουν χώρο στους ανθρώπους να παρερμηνεύουν την ιθαγενή αιγυπτιακή ταυτότητα ως μαύρη.
«Η πραγματικότητα είναι ότι μπορεί κανείς να πει πως υπήρχαν αρχαίοι Αιγύπτιοι τους οποίους σήμερα θα θεωρούσαμε “μαύρους”, στον βαθμό που ήταν μη Αραβες, μη Φοίνικες, Αφρικανοί» λέει η Κένεντι στο Time. Σημειώνει ότι αναφορές σε Αιγυπτίους με μαύρο δέρμα υπάρχουν σε αρχαία κείμενα, αλλά εμπεριείχαν το στοιχείο του φύλου: «Ιδεολογικά, οι γυναίκες συνδέονταν με χλωμό ή “λευκό” δέρμα και οι άνδρες με σκούρο ή “μαύρο” δέρμα. Αυτή είναι μια διαίρεση φύλου, όχι εθνοτική ή σύγχρονη βιοφυλετική», διευκρινίζει.
Πώς έμοιαζε η Κλεοπάτρα;
Στην πραγματικότητα κανείς δεν το γνωρίζει, γεγονός δυσάρεστο τόσο για το Netflix όσο και για την αιγυπτιακή κυβέρνηση. Αυτό που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε για την Κλεοπάτρα είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της φαντασίωσης μιας σειράς ανδρών συγγραφέων –Πλούταρχος, Σαίξπηρ, Τζορτζ Μπέρναρντ Σο–, κατασκευασμένο σε μια περίοδο χιλίων ετών· και τα στοιχεία που έχουμε για την εμφάνισή της είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αδύναμα.
«Τα πραγματικά στοιχεία που έχουμε για την Κλεοπάτρα, τα σύγχρονα στοιχεία, είναι πολύ λίγα» λέει στην Telegraph ο Τόμπι Γουίλκινσον, καθηγητής Αιγυπτιολογίας και αναπληρωτής αντιπρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Λίνκολν. «Τα περισσότερα από αυτά είναι οι απόψεις άλλων λαών για εκείνη, οι οποίες ήταν πολύ χρωματισμένες από τη δική τους πολιτική στάση, και ένα ολόκληρο πλέγμα μύθων που αναπτύχθηκε γύρω της στη συνέχεια, οι οποίοι, φυσικά, είναι κατά μία έννοια πιο ισχυροί από τα λίγα ιστορικά γεγονότα που γνωρίζουμε» επισημαίνει.
Περιγραφές, πάντως, της Κλεοπάτρας από σύγχρονούς της δεν σώζονται και καμία από αυτές από τις οποίες αντλούνται οι παραδοσιακές αντιλήψεις μας για εκείνη δεν θεωρείται ιδιαίτερα αντικειμενική. Η Κλεοπάτρα όπως τη σκεφτόμαστε σήμερα –μια βασίλισσα της Αιγύπτου εκπληκτικής ομορφιάς, μεγάλη πλανεύτρα των ανδρών και τραγική φιγούρα που αυτοκτόνησε με ένα φίδι– αποδεικνύεται περισσότερο μυθοπλασία παρά ιστορία.
Σε κάθε περίπτωση, καμία από τις ηθοποιούς που την έχουν υποδυθεί (Ελίζαμπεθ Τέιλορ, Γκαλ Γκαντότ, Αντέλ Τζέιμς) δεν φαίνεται να ήταν κατάλληλη για τον ρόλο της Κλεοπάτρας, γιατί κανείς δεν έχει ιδέα πώς θα ήταν η «κατάλληλη». Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, η συζήτηση για «ξάσπρισμα» ή «μαύρισμα» της Κλεοπάτρας δεν έχει νόημα.
Ωστόσο, μεγαλύτερο πρόβλημα για τους υπεύθυνους του casting είναι η ομορφιά των επιλεγμένων ηθοποιών. Η φήμη για την εκπληκτική ομορφιά της Κλεοπάτρας έχει διατηρηθεί εδώ και αιώνες, αλλά η προέλευσή της είναι στην καλύτερη περίπτωση αναξιόπιστη.
Ο θρύλος φαίνεται να προέρχεται από τον ελληνικής καταγωγής ρωμαίο ιστορικό Δίωνα Κάσσιο, ο οποίος την ανακήρυξε «γυναίκα εξαιρετικής ομορφιάς». Αλλά ο Δίων (περίπου 155-235 μ.Χ.) γεννήθηκε σχεδόν 200 χρόνια μετά τον θάνατο της Κλεοπάτρας το 30 π.Χ., και η περιγραφή της φαίνεται ότι υποκινήθηκε περισσότερο από πολιτικούς λόγους παρά από οτιδήποτε σχετίζεται με την πραγματική της εμφάνιση.
Αναφορές για την εμφάνισή της με κίνητρα πολιτικά
Η Κλεοπάτρα κληρονόμησε μια δυναστεία που όδευε ήδη προς την καταστροφή. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε στρέψει το βλέμμα της προς τη φανταστικά πλούσια γωνιά της Αφρικής και ο πατέρας της, ο Πτολεμαίος ΙΒ’, είχε αναγκαστεί ουσιαστικά να υποθηκεύσει την Αίγυπτο για τις πληρωμές που ήταν απαραίτητες ώστε να κρατηθούν μακριά οι Ρωμαίοι. Οταν η Κλεοπάτρα ανέβηκε στον θρόνο, σε ηλικία 21 ετών, η ανάγκη να αποκρούσει τους Ρωμαίους ήταν ακόμη πιο επιτακτική.
«Τι κάνει μια γυναίκα ηγεμόνας σε αυτή τη θέση; Ποια χαρτιά τής έχουν απομείνει για να παίξει;» λέει ο Τόμπι Γουίλκινσον, εξηγώντας την τακτική πίσω από τους διάσημους έρωτες της Κλεοπάτρας με δύο διαφορετικούς ρωμαίους αυτοκράτορες: πρώτα με τον Ιούλιο Καίσαρα και μετά με τον Μάρκο Αντώνιο. (Απέκτησε, μάλιστα, παιδιά και με τους δύο άνδρες, και αυτό το εξαιρετικό γεγονός είναι ένα από τα λίγα κομμάτια της προσωπικής ιστορίας της Κλεοπάτρας για την αλήθεια του οποίου μπορούμε να είμαστε σίγουροι).
Η σχέση της Κλεοπάτρας με τον Μάρκο Αντώνιο ήταν αυτή που έκανε τις πρώτες ιστορικές αναφορές για τη ζωή της να έχουν επηρεαστεί τόσο πολύ από πολιτικά κίνητρα. Η Κλεοπάτρα τάχθηκε στο πλευρό του στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των μελών της Δεύτερης Τριανδρίας, που κυβέρνησαν την αυτοκρατορία μετά τον Καίσαρα (ο Μάρκος Αντώνιος πήρε την Αίγυπτο και την ανατολική περιοχή, ο Οκταβιανός τη Ρώμη και ο Λέπιδος τις δυτικές επαρχίες της Ισπανίας και της Αφρικής). Ηττήθηκαν, ωστόσο, ολοκληρωτικά από τον Οκταβιανό, γεγονός που οδήγησε στην ανάδειξή του σε Αύγουστο, απόλυτο άρχοντα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 27 π.Χ., στην προσάρτηση της Αιγύπτου από τη Ρώμη και στις αυτοκτονίες της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντωνίου.
Οι ρωμαίοι ιστορικοί που έκαναν τις πρώτες περιγραφές της Κλεοπάτρας έγραφαν, επομένως, από την άλλη πλευρά της Ιστορίας: «Εξυπηρέτησαν τους σκοπούς τους είτε για να υποτιμήσουν την Αίγυπτο είτε για να την παρουσιάσουν σαν ξένη, προκειμένου να ενισχύσουν τη ρωμαϊκή διεκδίκηση και τον ρωμαϊκό θρίαμβο με την κατάκτησή της» λέει ο Γουίλκινσον. «Ποτέ δεν έχεις μια αμερόληπτη περιγραφή της Κλεοπάτρας».
Για παράδειγμα, ο Δίων Κάσσιος την παρουσίασε ως εξαιρετικά όμορφη, επειδή αυτό ταίριαζε στην ευρύτερη κατασκευή του για τον Μάρκο Αντώνιο: έγινε σκλάβος της χάρη στη μεγάλη ομορφιά, τη σαγήνη και τη σεξουαλικότητά της. Ταυτόχρονα, αυτή η εικόνα αποδυνάμωνε τον Αντώνιο και τον παρουσίαζε ως προδότη, που έγινε υποχείριο της Αιγύπτου, αντί να υπηρετεί τα συμφέροντα της πατρίδας του, της Ρώμης. Εξ ου και το αφήγημα του Δίωνα για μια Κλεοπάτρα μηχανορράφο και σεξουαλικά αδηφάγο.
Αλλά όσο περισσότερο πλησιάζει κανείς όποιον είδε πραγματικά την Κλεοπάτρα, τόσο πιο αδύναμη μοιάζει η ιδέα πως ήταν πολύ όμορφη: «Το μόνο που έχουμε είναι μερικά αγάλματα, τα οποία αναπόφευκτα την εξιδανικεύουν, και νομίσματα, που είναι πιθανώς πιο ακριβή, καθώς την παρουσιάζουν με μια πολύ έντονη κλήση στη μύτη και σουβλερό πιγούνι. Δεν φαίνεται όμορφη σύμφωνα με την αισθητική του 21ου αιώνα» λέει διπλωματικά ο Γουίλκινσον.
Η πιο κοντινή στη σύγχρονη γραπτή αφήγηση περιγραφή για την εμφάνιση της Κλεοπάτρας προέρχεται από τον ιστορικό Πλούταρχο (45-120 μ.Χ.), ο οποίος γράφει τα εξής: «Η ομορφιά της, όπως μας έχουν πει, δεν ήταν καθόλου ασύγκριτη, ούτε τέτοια που να εντυπωσιάζει όσους την είδαν…».
Ωστόσο, «θεωρήθηκε ισχυρή και φυσικά αυτό φέρνει τη δική του έλξη», επισημαίνει ο Γουίλκινσον. «Γιατί ο Ιούλιος Καίσαρας έπλευσε στον Νείλο με την Κλεοπάτρα; Οχι απαραίτητα επειδή ήταν όμορφη με τη συμβατική έννοια, αλλά επειδή κρατούσε τα κλειδιά της Αιγύπτου. Αυτό ήταν που την έκανε σαγηνευτική».
Επί αιώνες η Κλεοπάτρα ταλαιπωρείται από ανταγωνιστικές δυνάμεις, με την εικόνα της να διαμορφώνεται έτσι ώστε να ταιριάζει στην πολιτική ατζέντα της κάθε εποχής. Κατά μία έννοια, λοιπόν, η σειρά του Netflix είναι απλώς η πιο πρόσφατη σε μια μακρά σειρά μυθοπλασιών που λουστράρουν κατά βούληση τον μύθο της Κλεοπάτρας, εις βάρος της πραγματικότητας. Τόσο, που ακόμη και η (πραγματική) Κλεοπάτρα δεν ξέρει πλέον ποια είναι…