Αν διαθέτετε μια συλλογή έργων τέχνης αξίας πολλών εκατομμυρίων, τότε σίγουρα χρειάζεστε ένα ασφαλές, απομακρυσμένο και ιδιωτικό μέρος, όπου θα μπορείτε να την απολαμβάνετε· ιδανικό θα ήταν ένα νησί, όπου κάθε αίσθηση κανονικού τόπου και χρόνου χάνεται, επιτρέποντας τον στοχασμό και, στον ιδιοκτήτη του, ένα διόλου μικρό αίσθημα υπερηφάνειας, γράφει στην Telegraph η Ελεν Μπάρετ.
Ενα «νησί τέχνης» κυριαρχεί στην ταινία του Netflix «Glass Onion: Στα Μαχαίρια» (2022), αλλά και στην πραγματική ζωή έχει γίνει το απόλυτο τρόπαιο μεταξύ των πλουσίων connoisseurs της τέχνης.
Πρόσφατα, αναφέρθηκε ότι ο Ντμίτρι Ριμπολόβλεφ, δισεκατομμυριούχος επενδυτής, ιδιοκτήτης της ρωσικής εταιρείας λιπασμάτων Uralkali και πρόεδρος της AS Monaco, είναι μεταξύ εκείνων που μεταφέρουν τις συλλογές τους στην ανοικτή θάλασσα. Λέγεται ότι ο ρώσος ολιγάρχης χτίζει ένα θέρετρο στον Σκορπιό, το ελληνικό νησί στο Ιόνιο που αγόρασε το 2013 από την Αθηνά Ωνάση –εν μέρει για να στεγάσει τους πολλούς θησαυρούς τέχνης που έχει στην κατοχή του–, με φερόμενο κόστος 200 εκατ. δολαρίων.
Οι απολαύσεις μιας νησιώτικης γκαλερί –είτε είναι κλειστή είτε ανοιχτή στο κοινό– έχουν καθιερωθεί στο διεθνές art set. «Οταν παίρνετε το σκάφος και ταξιδεύετε στο νησί, κάτι συμβαίνει στο μυαλό σας: είστε ανοιχτοί σε νέες ιδέες, νέες σκέψεις», λέει στην Telegraph ο Σαρλ Καρμινιάκ της Fondation Carmignac, του οποίου η οικογενειακή συλλογή έχει εγκατασταθεί σε μια βίλα στο Πορκερόλ, το δεύτερο μεγαλύτερο νησί της Γαλλίας στη Μεσόγειο, ανατολικά της Μασσαλίας. «Δεν έχεις την αίσθηση της ανησυχίας ή της νευρικότητας, όπως μπορεί να συμβαίνει όταν βρίσκεσαι στο κέντρο μιας πόλης», προσθέτει.
Ο Σαρλ είναι γιος του 75χρονου Εντουάρ Καρμινιάκ, ενός από τους πιο επιτυχημένους –και πιο glamorous– διαχειριστές περιουσιακών στοιχείων της Γαλλίας: η εφημερίδα Le Figaro τον είχε αποκαλέσει «χρηματοδότη του ροκ» κάποτε, όταν έκλεισε τους Rolling Stones για ένα ιδιωτικό πάρτι, το 2012. Ο Εντουάρ αγαπά τη μοντέρνα τέχνη (ιδίως τον Ρόι Λίχτενσταϊν) όσο και τη συντροφιά των ροκ σταρ. Και το φιλανθρωπικό ίδρυμα της οικογένειας –του οποίου διευθυντής είναι τώρα ο Σαρλ– μοιράζεται τη συλλογή του με όλους.
Το 2017, το Fondation Carmignac απέκτησε στο Πορκερόλ ένα κτήμα και τη «Villa Carmignac», την οποία μετέτρεψε σε γκαλερί με εκθεσιακό χώρο 2.000 τ.μ., προσφέροντας μια έντονη εμπειρία διαλογισμού στο νησί («μια ιδιαίτερη σχέση με όλες τις μορφές ζωής», λέει ο Σαρλ) έναντι μικρής εισόδου.
Ναοί τέχνης
Η Villa Carmignac, η οποία είναι διατηρητέα, προσφέρει μια αιθέρια εμπειρία, τόσο στους 300 κατοίκους του νησιού όσο και στους 6.000 επισκέπτες που φτάνουν καθημερινά στο απόγειο του καλοκαιριού. (Η ταινία «Ο τρελός Πιερό», του Ζαν Λυκ Γκοντάρ, με τον Ζαν-Πολ Μπελμοντό και την Αννα Καρίνα, είχε γυριστεί εν μέρει στη βίλα. το 1965). Το ερχόμενο καλοκαίρι, το Ιδρυμα θα παρουσιάσει μια έκθεση με τίτλο «The Inner Island» –με 80 έργα, μεταξύ άλλων των Πίτερ Ντόιγκ, Ζαν-Μισέλ Μπασκιά και Ογκίστ Ροντέν–, η οποία κάνει μια αναφορά στη θέση του Ιδρύματος και στο εφέ της θέασης της τέχνης σε ένα απομονωμένο μέρος.
Αυτή η μόδα ξεκίνησε το 2017 με τα εγκαίνια του τεράστιου Λούβρου του Αμπου Ντάμπι, το οποίο πρωτοστάτησε, τόσο σε φιλοδοξία όσο και σε κλίμακα. Η δομή του θόλου με τα δικτυωτά πλέγματα σχεδιάστηκε από τον σούπερ σταρ γάλλο αρχιτέκτονα Ζαν Νουβέλ στο νησί Σααντιγιάτ, έκτασης 27 τ.χλμ., στον Περσικό Κόλπο, 500 μέτρα από την ακτή.
Ενα άλλο art island –πραγματικός ναός τέχνης– είναι το ιαπωνικό νησί Ναοσίμα, στην Εσωτερική Θάλασσα του Σέτο, στα ανοικτά των ακτών του Χονσού: 18 μουσεία, γκαλερί και εγκαταστάσεις αποτελούν το Benesse Art Site Naoshima, όπου οι επισκέπτες μπορούν να δουν τα πάντα, από τα περίφημα «Νούφαρα» του Μονέ μέχρι τις «Κολοκύθες» της Γιαγιόι Κουσάμα· δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1980 από τον δισεκατομμυριούχο επιχειρηματία Σοϊτσίρο Φουκουτάκε, σε σχέδια του Ταντάο Αντο.
Πριν αναλάβει τη διεύθυνση της πινακοθήκης στο Πορκερόλ, ο Σαρλ επισκέφθηκε αυτό το «μαργαριτάρι». «Ο πατέρας μου λέει ότι το μυαλό σου καθαρίζει το ταξίδι με το πλοίο» λέει. Και πράγματι, «μπορούσα να το νιώσω στη Ναοσίμα».
Το 2021 άνοιξε μια μεγάλη γκαλερί, η Hauser & Wirth Menorca, στο νησάκι Ντελ Ρέι των Βαλεαρίδων, έξω από το λιμάνι Μαχόν της Μενόρκα· και την επόμενη χρονιά έκανε το ντεμπούτο της σε ένα πολιτιστικό κέντρο στο απομακρυσμένο ενετικό νησί Σαν Τζιάκομο η Πατρίτσια Σαντρέτο Ρε Ρεμπαουντένγκο, μια από τις πιο εξέχουσες και επιδραστικές συλλέκτριες τέχνης της Ιταλίας. Ο στόχος της είναι περιβαλλοντικά θέματα· όπως λέει η ίδια, δημιούργησε «ένα εργαστήριο οικολογικού προβληματισμού».
Η ελληνική περίπτωση του Σκορπιού
Μερικοί συλλέκτες, όπως ο Ντμίτρι Ριμπολόβλεφ, προτιμούν να κρατούν την εμπειρία της τέχνης στο νησί τους ως ιδιωτική τους υπόθεση. Στη δική του περίπτωση δεν υπάρχει κάποια πληροφορία που να υποδηλώνει ότι μόλις ολοκληρωθούν τα έργα ο Σκιορπιός θα είναι ανοιχτός σε ταξιδιώτες. Το νησί αγοράστηκε μέσω ενός οικογενειακού καταπιστεύματος στο όνομα της Αικατερίνα Ριμπολόβλεβα, κόρης του ολιγάρχη, η οποία παντρεύτηκε μεν στον Σκορπιό, αλλά πλέον ζει στην Ουρουγουάη, μαζί με τον επιχειρηματία και γερουσιαστή σύζυγό της Χουάν Σαρτορί και τα δυο παιδιά τους.
Ο ρώσος ολιγάρχης είναι μια αμφιλεγόμενη φιγούρα, του οποίου η συλλογή έργων τέχνης ήρθε στη δημοσιότητα τα τελευταία χρόνια χάρη σε μια σειρά διεθνών αγωγών και τη συνεχιζόμενη κόντρα με τον γάλλο έμπορο έργων τέχνης Ιβ Μπουβιέ, που έγινε γνωστή ως «Monaco-gate», γράφει στην Telegraph η Ελεν Μπάρετ.
Κατά καιρούς, η εντυπωσιακή συλλογή του Ριμπολόβλεφ περιλαμβάνει έργα των Μαρκ Ρόθκο, Ανρί Ματίς και Ογκίστ Ροντέν. Κάποτε ήταν ιδιοκτήτης του πίνακα του Μοντιλιάνι «Γυμνό σε μπλε μαξιλάρι», έργο που βρέθηκε το 2015 στο επίκεντρο της αγωγής του Ριμπολόβλεφ κατά του Μπουβιέ για εξαπάτηση· ο καλά δικτυωμένος ελβετός έμπορος φέρεται να χειραγωγούσε τις τιμές των έργων τέχνης κατά την πώλησή τους, εισπράττοντας ο ίδιος υπέρογκα ποσά ως προμήθεια.
Κατά πάσα πιθανότητα, σε περίπτωση που ανοίξει για κρατήσεις, το θέρετρο του Σκορπιού θα είναι μια σπάνια, εντελώς exclusive, και πανάκριβη υπόθεση – καμία σχέση με τη χαλαρή Villa Carmignac ή τα hippy vibes της Hauser & Wirth Menorca. Η κατασκευή του θερέτρου έχει ανατεθεί στη Snøhetta, τη λαμπερή νορβηγική αρχιτεκτονική εταιρεία, που είναι κυρίως γνωστή για τη φουτουριστική όπερα του Οσλο, στην άκρη του λιμανιού της πόλης, η οποία εγκαινιάστηκε το 2008.
Αλλά ακόμα κι αν τα στυλ και τα οράματά τους είναι εντελώς διαφορετικά, ο Ριμπολόβλεφ μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με μερικές πρακτικές, τουλάχιστον, δυσκολίες της ζωής στο καλλιτεχνικό νησί, όπως συμβαίνει στην οικογένεια Καρμινιάκ.
Η κλιματική κρίση, για παράδειγμα, προκαλεί ολοένα και πιο απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες. Στη Νότια Γαλλία, ο Σαρλ Καρμινιάκ περιγράφει απροσδόκητες «θύελλες και φουρτούνες» που αναστέλλουν τις παραδόσεις εύθραυστων έργων τέχνης, όταν τα κύματα γύρω από το Ποκερόλ είναι πολύ μεγάλα για να επιτρέψουν την ασφαλή μεταφορά με σκάφος. «Κάποια έργα έπρεπε να μεταφερθούν με ελικόπτερο», λέει, «και είμαστε πολύ κοντά στη θάλασσα, πράγμα που σημαίνει ότι τα έργα τέχνης εκτίθενται σε αλμυρό αέρα, οπότε μερικές φορές χρειάζονται ειδικές προστατευτικές πατίνες».
Για τους ιδιώτες, το νόημα της ζωής στο νησί είναι ότι απολαμβάνουν μεγαλύτερο έλεγχο και ασφάλεια, λέει ο Εντουάρ ντε Μαλέ Μποργκάν, επικεφαλής super-prime διεθνών πωλήσεων στο παγκόσμιο κτηματομεσιτικό γραφείο Knight Frank, ο οποίος πρόσφατα έκλεισε συμφωνία πώλησης του Horse Island, στα ανοιχτά της δυτικής ακτής της Ιρλανδίας, έναντι 5,8 εκατ. λιρών (6,5 εκατ. ευρώ).
Η ζήτηση είναι ιδιαίτερα μεγάλη στην Καραϊβική και στις Μπαχάμες, και τα οφέλη της ιδιοκτησίας νησιών γίνονται όλο και πιο ελκυστικά σε μια εποχή πανδημιών, κλιμακούμενης κοινωνικοπολιτικής έντασης και οικονομικής αβεβαιότητας. Τα πολύτιμα έργα τέχνης, εξάλλου, είναι πιο ασφαλή στα νησιά. Ωστόσο, οι ιδιοκτήτες τους πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις πρακτικές δυσκολίες: «Πρέπει να σκεφτείς πολύ προσεκτικά το κλίμα, την τοποθεσία, την ασφάλεια», επισημαίνει ο Ντε Μαλέ Μόργκαν.
Ισως, λοιπόν, οι γκαλερί σε νησιά να ταιριάζουν καλύτερα σε οργανισμούς με ειδικές δεξιότητες συντήρησης, μεγαλύτερους προϋπολογισμούς και άφθονο χρόνο, όπως τα ιδρύματα και οι ιδιωτικές γκαλερί. Η Hauser & Wirth, στη Μενόρκα, είναι ένα καλό παράδειγμα, επειδή το μικροσκοπικό Ιλα ντελ Ρέι βρίσκεται σχετικά κοντά στο λιμάνι του Μαχόν –απέχει 15 λεπτά με το πλοίο– και ο κίνδυνος για τα έργα τέχνης στο νησί δεν είναι πολύ μεγαλύτερος από ό,τι σε άλλα ακίνητα του οργανισμού, λέει η Μαρ Ρεσκάλβο, διευθύντρια της γκαλερί στο ντελ Ρέι.
Περισυλλογή έξω από τις Δαλματικές ακτές
Στο Λοπούντ, ένα νησάκι στις Δαλματικές ακτές, κοντά στο Ντουμπρόβνικ, προσελκύει την προσοχή άλλο ένα φιλανθρωπικό project ανακαίνισης (κέντρου τέχνης και πολιτιστικής κληρονομιάς), αν και περιγράφεται καλύτερα ως exclusive πολυτελές κτήμα προς ενοικίαση παρά ως δημόσια γκαλερί. Είναι, ωστόσο, γεμάτο με ανεκτίμητη τέχνη.
Το Lopud 1483 είναι ένα πρώην οχυρωμένο μοναστήρι Φραγκισκανών της Αναγέννησης στο βόρειο άκρο του νησιού, όπου δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα. Το κτίριο ήταν εγκαταλελειμμένο επί 200 χρόνια και το 2006, οπότε και διασώθηκε το φρούριό του, χρειαζόταν σχεδόν πλήρη ανακατασκευή.
Η δύναμη πίσω από το project είναι η δημιουργική διευθύντριά του, Φραντσέσκα Τίσεν-Μπορνεμίσα, η 64χρονη συλλέκτρια έργων τέχνης, γόνος ελβετικής οικογένειας βιομηχάνων, με σπουδές στο St Martin’s School of Art του Λονδίνου. Το κτίριο εξακολουθεί να ανήκει στο τάγμα των Φραγκισκανών, ωστόσο έχει χορηγηθεί άδεια στην Τίσεν-Μπορνεμίσα να επιβλέπει τις εργασίες ανακαίνισης και να ανοίξει τις πόρτες του στους επισκέπτες, οι οποίοι θα απολαμβάνουν τη διαμονή στις πέντε πολυτελείς σουίτες (μετά τη μετατροπή των 13 κελιών) και θα θαυμάζουν τα 40 έργα της οικογενειακής συλλογής της, από μεσαιωνικούς θησαυρούς μέχρι μοντέρνα κομμάτια.
Η Τίσεν-Μπορνεμίσα έχει επίσης εγκαταστήσει στο Λόπουντ έργα από το TBA21, τη συλλογή σύγχρονης τέχνης που ίδρυσε η ίδια στη Μαδρίτη το 2002. Ταπετσαρίες, έπιπλα και πίνακες, συμπεριλαμβανομένου ενός σκοτεινού πορτρέτου του 1527 της 22χρονης Αννα Ντύρερ (συζύγου του γερμανού καλλιτέχνη Χερόνιμους Φλάισερ), είναι διάσπαρτα στους χώρους του πρώην μοναστηριού, μαζί με σύγχρονες φωτογραφίες-πορτρέτα των Τόμας Στρουθ και Ρίνεκε Ντάικστρα.
Η ανακαίνιση διήρκεσε σχεδόν 20 χρόνια. Η Τίσεν-Μπορνεμίσα δεν βιάστηκε, όπως τη συμβούλευσε ο βραβευμένος με Pritzker αρχιτέκτονας του Bilbao Guggenheim, Φρανκ Γκέρι. Ακόμη και στην ερειπωμένη του κατάσταση, λέει ότι το μοναστήρι «εξακολουθούσε να έχει μια απίστευτη πνευματική απήχηση». Η τελευταία του μετατροπή σε ιδιωτικό πολυτελές καταφύγιο είναι ένας τρόπος να συνεχιστεί ο ρόλος του ως ιερού περισυλλογής και πολιτισμού.
Το φθηνό concept του Ελσίνκι
Ωστόσο, υπάρχουν λιγότερο απαιτητικοί τρόποι έκθεσης τέχνης στα νησιά. Αντί για ένα τεράστιο έργο ανακαίνισης, μια πιο γρήγορη και φθηνότερη επιλογή είναι οι φορητές εγκαταστάσεις και τα προσωρινά εκθέματα, γράφει στην Telegraph η Ελεν Μπάρετ.
Κάτι ανάλογο λειτούργησε με μεγάλη επιτυχία στην πόλη του Ελσίνκι, η οποία διοργανώνει φέτος τη δεύτερη Μπιενάλε της στο Βαλισάρι, ένα νησάκι με προστατευόμενο οικοσύστημα, που απέχει 20 λεπτά με το πλοίο από την Παλιά Αγορά της πόλης και παλιότερα ήταν κέντρο στρατιωτικής εκπαίδευσης.
Την πρώτη χρονιά της Μπιενάλε το νησί προσέλκυσε περίπου 150.000 επισκέπτες για να δουν δωρεάν έργα 40 διεθνών καλλιτεχνών, πολύ περισσότερους από όσοι αναμένονταν.
Οι συνέπειες
Και τι γίνεται με τους ντόπιους; Πώς αντιδρούν οι κάτοικοι ενός νησιού όταν καταφθάνει ένας φιλάνθρωπος με μεγάλες φιλοδοξίες να μετατρέψει το τοπικό ερείπιο σε mega-gallery-τουριστική ατραξιόν, με μια πληθώρα επισκεπτών και την αφρόκρεμα των διεθνών θαυμαστών της τέχνης να αφήνουν μερικές φορές πίσω τους χάος;
Τα νησάκια Λόπουντ, Βαλισάρι και ντελ Ρέι ήταν όλα ακατοίκητα, οπότε δεν προέκυψε κάποιο πρόβλημα. Αλλά το Πορκερόλ ήταν –και εξακολουθεί να είναι– ένα μέρος όπου ζουν και εργάζονται άνθρωποι. Ο Σαρλ Καρμινιάκ λέει ότι στην αρχή ήταν λεπτές οι σχέσεις μεταξύ του ιδρύματος της οικογένειάς του και των κατοίκων του νησιού: «Φοβήθηκαν. Υπήρχε καχυποψία και φόβος. Αγαπούν το νησί και το φθινόπωρο και τον χειμώνα [εκτός εποχής] είναι πολύ ξεχωριστό. Ενα μεγάλο έργο όπως το δικό μας θα μπορούσε να αλλάξει τα πράγματα που αγαπούν».
Για να κερδίσουν τους νησιώτες, το ίδρυμα και οι αρχιτέκτονές του εξήγησαν στους ντόπιους τι ήθελαν να πετύχουν. «Δεν είναι μια μεγάλη αρχιτεκτονική χειρονομία, ούτε ένα εκφοβιστικό ίδρυμα, είναι υποδοχή κόσμου στο σπίτι ενός συλλέκτη» λέει στην Telegraph ο Καρμινιάκ. Και οι ντόπιοι δικαιούνται δωρεάν πάσο για τις εκθέσεις.
Εξάλλου, για να κατευνάσει τις ανησυχίες, η Villa Carmignac έχει περιορίσει τον αριθμό των επισκεπτών σε 50 άτομα ανά μισή ώρα. Με τον καιρό οι υποψίες εκτονώθηκαν, καθώς οι ντόπιοι «ένιωσαν τα οφέλη, εμπορικά και οικονομικά. Η Villa Carmignac άλλαξε τον τύπο των επισκεπτών στο νησί, που βασικά ήταν μια παραλία, ενώ τώρα είναι ένα νησί πολιτισμού».
Ωστόσο, δεν λειτουργούν όλα τα σχέδια για γκαλερί σε νησιά. Η MAD Architects, για παράδειγμα, πρότεινε το 2013 στη νησιωτική πόλη Πινγκτάν της νοτιοανατολικής Κίνας μια περίεργη, τεράστια γκαλερί τέχνης, σε σχήμα γιγάντιας τσούχτρας. Με επιφάνεια πάνω από 40.000 τ.μ., θα ήταν το μεγαλύτερο ιδιωτικό μουσείο στην Ασία. Ισως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι έμεινε απλώς… μια πρόταση.