Η Ελέιν Μόργκαν είχε θράσος. Στο βιβλίο της «Descent of Woman»(«Η καταγωγή της γυναίκας»), που δημοσιεύθηκε το 1972, ζήτησε από τους αναγνώστες της να πάρουν την επιστήμη στα χέρια τους: «Δοκιμάστε να κάνετε λίγη έρευνα πεδίου», προτείνει. «Βγείτε έξω και προσπαθήστε να εντοπίσετε μερικά ζωντανά δείγματα του Homo Sapiens στο φυσικό περιβάλλον του. Δεν πρέπει να είναι δύσκολο, διότι το είδος προστατεύεται από τους νόμους και δεν υπάρχει άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης», γράφει. Το αποτέλεσμα;
- «Αυτός ο καθαριστής τζαμιών είναι ένας από τους πιο εξελιγμένους κυνηγούς που έχει δει ποτέ ο κόσμος»
- «Το όπλο είναι το κύριο μέσο έκφρασης του μπακάλη μου και το μόνο του μέσο επίλυσης διαφορών»
- «Η επιθετική οδήγηση του ταχυδρόμου έχει αποκτήσει ένα παρανοϊκό δυναμικό επειδή παραμένει εξαρτημένος από την εφηβεία του για μεγάλο χρονικό διάστημα»
Είναι μερικές από τις περιγραφές της Μόργκαν, η οποία παροτρύνει τους αναγνώστες της να εμπιστευτούν τις εμπειρίες τους, ακόμα και όταν φαντάζονται ότι παρατηρούν τα λάθος είδη. «Θυμηθείτε», λέει, «ότι σε όλη σας τη ζωή έχετε ζήσει ανάμεσα σε χιλιάδες από αυτά τα μεγάλα σαρκοφάγα, σε συνθήκες μεγαλύτερης οικειότητας από εκείνες της Τζέιν Γκούνταλ με τους χιμπατζήδες».
Διατυπώνοντας ένα τέτοιο σενάριο, η Μόργκαν ασχολήθηκε με σοβαρή δουλειά, γράφει στο Nautilus, η Ερικα Λορέιν Μάιλαμ, καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Ολες οι δημοφιλείς θεωρίες της ανθρώπινης εξέλιξης μέχρι σήμερα, επιμένει η Μόργκαν, βασίστηκαν σε μια ανδροκεντρική ιδέα της ανθρώπινης εξέλιξης. Η φράση «Οταν ο πρώτος πρόγονος της ανθρώπινης φυλής κατέβηκε από τα δέντρα, η γυναίκα δεν είχε ακόμη αναπτύξει τον ισχυρό εγκέφαλο που θα την έκανε να ξεχώρισει σαφώς από όλα τα άλλα είδη…»; με την οποία ξεκινούσαν τα εξελικτικά σενάρια, αποτέλεσε ένα από τα δύο σημαντικά σημεία, στα οποία η Μόργκαν ήθελε να δώσει έμφαση με το «Descent of Woman».
Το δεύτερο ήταν ότι ήθελε να προωθήσει τη θεωρία της υδρόβιας προσαρμογής, που προηγήθηκε της ζωής στη σαβάνα. Φαντάστηκε ότι έχοντας ημιπροσαρμοστεί σε έναν υδάτινο κόσμο, οι πρόγονοι των ανθρώπων μπορεί να έχασαν τις τρίχες του σώματός τους και να απέκτησαν ένα στρώμα υποδόριου λίπους για να τους κρατάει ζεστούς, ενώ επίσης έμαθαν να περπατούν σε όρθια θέση (κρατώντας τα κεφάλια τους πάνω από το νερό αναζητώντας λιχουδιές στα ρηχά), να χρησιμοποιούν πέτρες και να φτιάχνουν εργαλεία για να σπάνε και να ανοίγουν τα κελύφη των θαλασσινών. Ανέπτυξαν, επίσης, την ικανότητα να ελέγχουν την αναπνοή τους κάτω από την επιφάνεια του νερού, προϋπόθεση για αληθινή ομιλούμενη γλώσσα και προφανές όφελος για κάθε άτομο, που προσπαθεί να επικοινωνήσει με το μεγαλύτερο μέρος του σώματός του μέσα στο νερό.
Το best seller του Ρόμπερτ Αρντρεϊ «African Genesis» (1961), ήταν απλώς το πρώτο μιας σειράς βιβλίων που απεικονίζουν τον άνθρωπο ως επιθετικό κυνηγό. Ο Αρντρεϊ, υποστηρικτής της θεωρίας για τον «δολοφόνο πίθηκο» του παλαιοανθρωπολόγου Ρέιμοντ Ντάρτ, έκανε την υπόθεση ότι «από τις πρώτες μας στιγμές κρατήσαμε στο χέρι μας το όπλο, ένα όργανο παλιότερο από μας». Τα όπλα προηγήθηκαν της ανθρωπότητας, τα όπλα γέννησαν την ανθρωπότητα. (Απλώς σκεφτείτε την «Αυγή της Ανθρωπότητας», το πρώτο μέρος της ταινίας «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος»).
Στο επόμενο έργο του, «The Territorial Imperative», κατέστη σαφές ότι με το όρο «ανθρωπότητα», στην πραγματικότητα ο Αρντρεϊ εννοούσε τους άντρες, και η βία με την οποία είχε ασχοληθεί προηγουμένως συνδεόταν με άντρες μέλη μιας ομάδας που υπερασπίζονταν την επικράτειά τους από τους ξένους. Οι εξελικτικές πιέσεις σε ομάδες ανδρών, οι οποίοι κυνηγούσαν για να συντηρήσουν τα γυναικόπαιδα που έμεναν με ασφάλεια στην κατασκήνωσή τους, και συνεργάζονταν μεταξύ τους για να υπερασπιστούν τις εστίες τους από εχθρικές επιδρομές, οδήγησαν στην αυξημένη νοημοσύνη, που ήρθε να χαρακτηρίσει όλη την ανθρωπότητα.
Ο ζωολόγος Ντέσμοντ Μόρις, από την άλλη πλευρά, ασχολήθηκε περισσότερο με το σεξ παρά με τη βία και τη σχέση που ανέπτυξαν οι άνδρες μεταξύ τους. Στην πρώτη παράγραφο της εισαγωγής στο κλασικό έργο του «Ο γυμνός πίθηκος», ο Μόρις λέει ότι ο Homo sapiens «είναι υπερήφανος που έχει τον μεγαλύτερο εγκέφαλο όλων των πρωτευόντων, αλλά προσπαθεί να αποκρύψει το γεγονός ότι έχει επίσης το μεγαλύτερο πέος». Σε αντίθεση με τον Αρντρεϊ, ο Μόρις τόνισε την ανάπτυξη του δεσμού των ζευγαριών μεταξύ ενήλικων ανδρών και γυναικών, που εξασφάλιζε ότι τα θηλυκά παρέμεναν πιστά στα αρσενικά τους όταν έφευγαν για κυνήγι, μείωνε τις σοβαρές σεξουαλικές αντιπαλότητες μεταξύ των ανδρών, βοηθούσε στην ανάπτυξη της ανδρικής συνεργασίας και ωφελούσε τους νέους, που ζούσαν σε μια συνεκτική οικογενειακή μονάδα.
Η Ελέιν Μόργκαν ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με την ιδέα της υδάτινης φάσης στο βάθος της ιστορίας της ανθρωπότητας, διαβάζοντας τις δύο σελίδες που αφιέρωσε ο Μόρις στο concept αυτό. Επικοινώνησε με τον δημιουργό της θεωρίας, σερ Αλιστερ Χάρντι, και ρώτησε αν θα τον πείραζε να αναπτύξει την υπόθεσή του σε ένα βιβλίο για τις σύγχρονες θεωρίες της ανθρώπινης εξέλιξης. Ο Χάρντι, ο οποίος είχε συλλάβει την υδρόβια θεωρία 30 χρόνια πριν, αρχικά αρνήθηκε, για να μην καταστρέψει την ακαδημαϊκή καριέρα του, που μόλις είχε αρχίσει. Εκείνη την εποχή, είχε μεγάλη εμπειρία στη θάλασσα και στη θαλάσσια βιολογία, αλλά όχι μόνιμη θέση. Ωστόσο, το 1960, πρόσφατα στεφθείς ιππότης και πλέον καθιερωμένος καθηγητής Ζωολογίας στην Οξφόρδη, ο Χάρντι συμφώνησε να γράψει ένα σύντομο άρθρο στο The New Scientist για το υδάτινο παρελθόν της ανθρωπότητας. Ηταν η μόνη δημοσίευσή του για το θέμα και στη συνέχεια άφησε με χαρά την Μόργκαν να την αξιοποιήσει.
Η Μόργκαν χλευάζει ως «Ταρζανιστικές» τις θεωρίες της ανθρώπινης εξέλιξης, που είναι επικεντρωμένες στους άνδρες, και ο εκνευρισμός της είναι προφανής στην «Καταγωγή της γυναίκας». Τα επιστημονικά δεδομένα, που χρησιμοποιήθηκαν για να υποστηρίξουν τα επιχειρήματά τους, ήταν αβάσιμα, επέμεινε, αλλά όχι οι ερμηνείες αυτών των γεγονότων. Σημείωσε επίσης ότι ο όρος «άνθρωπος» (man) είναι διφορούμενος, δηλώνοντας τόσο ολόκληρο το είδος όσο και τα αρσενικά του είδους. Το κόλπο μάλιστα ήταν να συγχέονται αυτά τα δύο. Προσθέτοντας προσεκτικά, ότι αυτό μπορεί να ακούγεται σε ορισμένους σαν «ένα κομμάτι φεμινιστικής έξαψης», η Μόργκαν ήλπιζε να πείσει τους αναγνώστες της ότι στόχος της ήταν να πλήξει τη «σπέκουλα» σχετικά με την εξελικτική προέλευση της ανθρωπότητας.
Επιπλέον, ισχυρίστηκε ότι με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία ήταν αδύνατο να διακρίνουμε τα όπλα από τα εργαλεία, και αδύνατο να γνωρίζουμε ποιο φύλο τα εφηύρε: «Ενα μαχαίρι είναι όπλο ή εργαλείο, ανάλογα με το πώς το χρησιμοποιείς, για να ξεκοιλιάσεις τον εχθρό σου ή για να ψιλοκόψεις μαϊντανό», δήλωσε. Στην πραγματικότητα, είπε, οι πρώτοι άνθρωποι είναι πιθανό να χρησιμοποίησαν τα εργαλεία και για τους δύο σκοπούς, ο αυστηρός διαχωρισμός μεταξύ φυτοφάγων και σαρκοφάγων στο παρελθόν δεν ήταν ποτέ ξεκάθαρος. Απέδωσε επίσης τις υποθέσεις για τη σημασία των ανδρών στην εξελικτική πρόοδο, σε έναν συνδυασμό ανδρικής υπερηφάνειας και εγωισμού.
Στις κριτικές για το βιβλίο της Μόργκαν, περιλαμβάνεται το σχόλιο του περιοδικού Playboy που χαιρέτισε το έργο της ως «εκπληκτική tour de force», υποθέτοντας ότι, «ακόμη και ο πιο μαχητικός σοβινιστής θα δυσκολευτεί να μείνει προσκολλημένος σε όλες τις προηγούμενες πεποιθήσεις του απέναντι στα αποδεικτικά στοιχεία που είναι συγκεντρωμένα εδώ». Παρομοίως, το περιοδικό Life περιέγραψε το «Descent of Woman» ως μια ζωντανή «προϊστορία γυναικείας ελευθερίας».
Αρκετοί βιβλιοκριτικοί, αγνοώντας ότι η Μόργκαν δεν είχε σπουδές Ανθρωπολογίας, την ανέφεραν ως «ανθρωπολόγο» και «ακαδημαϊκό, που εκπαιδεύτηκε στην Οξφόρδη στους τομείς της Παλαιοντολογίας, της Ηθολογίας και της Ανθρωπολογίας». Αλλά, ακόμη και όταν κάποιοι γνώριζαν ότι δεν ανήκε στην επιστημονική κοινότητα, αναγνώρισαν τη δύναμη των επιχειρημάτων της ενάντια στην μέχρι τότε τυπική εξελικτική ιστορία της ανθρωπότητας. Οι New York Times, για παράδειγμα, χαρακτήρισαν το «Descent of Woman» ως «ένα ισχυρό σχόλιο για την κατάσταση των κοινωνικών επιστημών γενικά, και ειδικότερα της ανθρωπολογίας».
Αρκετά χρόνια αργότερα, η ανθρωπολόγος Εϊντριεν Ζίλμαν και ο γιατρός Τζέρολντ Λόουενστιν δημοσίευαν ένα σύντομο άρθρο στο περιοδικό Oceans, στο οποίο συνέκριναν τη «Θεωρία του Υδρόβιου Πίθηκου» με την «ύπαρξη του Bigfoot (Γέτι)» και τους «επισκέπτες από το διάστημα». Αφού ανέλυσαν στοιχεία κλειδιά, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «η θεωρία του Υδρόβιου Πίθηκου δεν αντέχει στο νερό, ανατομικά, βιοχημικά, συμπεριφορικά ή αρχαιολογικά. Με έναν παρόμοιο συνδυασμό φαντασίας, ένας σωρό από άσχετα “γεγονότα” και ένα δημοφιλές λογοτεχνικό στυλ, θα μπορούσε κανείς να κάνει την εξίσου πειστική υπόθεση ότι οι πρόγονοί μας εξελίχθηκαν στον αέρα, όπως έκανε λίγο πολύ ο Εριχ φον Ντένικεν στο cult βιβλίο του “Chariots of the Gods?”(“Τα άρματα των θεών;”)»
Παρά το «άδειασμα», πάντως, το 1982 η Ελέιν Μόργκαν έγραψε ένα δεύτερο βιβλίο, «Ο υδρόβιος πίθηκος», στο οποίο παρουσίασε εκ νέου τα αποδεικτικά στοιχεία της με πιο επιστημονικούς όρους, αποφεύγοντας, όμως, τη φεμινιστική κριτική που ήταν καλοδεχούμενη όταν δημοσιεύτηκε το πρώτο της βιβλίο. Ωστόσο, οι επιστήμονες παρέμειναν δύσπιστοι. Ο Λόουενστιν σχολίασε: «Είναι διασκεδαστικό να δημιουργούμε εξελικτικούς μύθους».
Ατρόμητη στις αρνητικές κριτικές, το 1990, η Μόργκαν δημοσίευσε το «The Scars of Evolution» («Τα σημάδια της εξέλιξης») και πέντε χρόνια αργότερα, «The Descent of the Child» («Η καταγωγή του παιδιού») ενημερώνοντας τα αποδεικτικά της στοιχεία με πιο πρόσφατα ευρήματα. Και παρόλο που οι περισσότεροι επιστήμονες συνέχισαν να απορρίπτουν τις ιδέες της ως κερδοσκοπικές ή ψευδοεπιστημονικές, ένας μικρός αριθμός γοητεύτηκε.
Το πρώτο σημάδι ενδιαφέροντος ήρθε το 1987 με τη μορφή μιας διάσκεψης, που οργανώθηκε για να συζητηθεί η θεωρία της, με τη συμμετοχή τόσο υποστηρικτών, οι οποίοι δεν είχαν σπουδές Ανθρωπολογίας, όσο και επικριτών της, κυρίως ανθρωπολόγων. Σε κάθε περίπτωση η θεωρία του «Υδρόβιου Πίθηκου» παραμένει αμφιλεγόμενη και όλες οι υποθέσεις της Μόργκαν έχουν αμφισβητηθεί. Επιπλέον, σε καμιά από τις πρόσφατες επιστημονικές δημοσιεύσεις σχετικά με το υδρόβιο ή ημι-υδρόβιο περιβάλλον, στο οποίο έζησαν οι πρόγονοι του ανθρώπου, δεν αναφέρονται η Μόργκαν ή ο Χάρντι, και για να βρει κανείς κάποια αναφορά στα ονόματά τους θα πρέπει να ανατρέξει στις υποσημειώσεις.
Με άλλα λόγια, οι επιστημονικές θεωρίες μπορούν να διαχωρίζονται από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές τους ακόμη και (ίσως ειδικά) σε περιπτώσεις που η εξίσωση είναι εμβληματική…