Κάθε έλληνας μικροαστός —όπως ο γράφων— που έχει ζήσει τη δεκαετία του 1990 θυμάται τα εξώφυλλα των lifestyle περιοδικών που έγραφαν πχ. για τα «100 πράγματα που πρέπει να έχει κάνει ένας άνδρας μέχρι τα 40».
Αν τότε που μετά βίας είχες συμπληρώσει τρία-τέσσερα από τα 100 ένιωθες αμήχανα, σήμερα, στην μεταπανδημική εποχή της αποδόμησης του lifestyle, όλα αυτά μοιάζει να συνέβησαν πριν από αιώνες «στη χώρα των Ζουλού» και όχι στο κοινό μας παρελθόν. Τόσο εκτός εποχής μοιάζουν. Αλλωστε οι «αυτοκράτορες» των 90s που συνετρίβησαν αφού πρώτα γνώρισαν τη χλεύη και άφησαν ανθρώπους απλήρωτους, περισσότερο ελεημοσύνη μοιάζουν σήμερα να ζητάνε παρά να συμπληρώσουμε τα προαπαιτούμενα της επιτυχίας. Για ποια επιτυχία άλλωστε να μιλήσουν;
Παρά ταύτα, η αγορά της «καλής ζωής», της ευεξίας και των δήθεν παρασήμων του «κύρους» και της «αξίας» βρίσκει πάντα τρόπους να μεταμορφώνεται και να επανέρχεται. Αυτές τις μέρες, στην ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού Atlantic εντόπισα ένα άρθρο με τίτλο «Πολυσυντροφικότητα, η τελευταία μόδα της άρχουσας τάξης». Το υπογράφει ο καθηγητής περιβαλλοντικών σπουδών και λογοτεχνικός κριτικός Τάιλερ Οστιν Χάρπερ που διαπιστώνει μια νέα τάση: «Οι Αμερικανοί που απολαμβάνουν περισσότερο τα οφέλη του γάμου βρίσκονται στην ίδια κοινωνική τάξη που μπορεί να κηρύξει τη μονογαμία πασέ και βαρετή».
Ο Χάρπερ μιλάει για μια νέα εμμονή που ξεκίνησε «σαν μια σταγόνα» πριν από μερικά χρόνια, καθώς σειρές όπως το «Succession» και το «Σκηνές από έναν Γάμο» έφερναν τις ανοιχτές σχέσεις στα σαλόνια μας, και τώρα «έχει μετατραπεί σε πραγματική πλημμύρα». (Για να μην είμαστε άδικοι, και στις δύο σειρές, ιδίως στις «Σκηνές», βλέπουμε σε βάθος όψεις των σύγχρονων σχέσεων και των αδιεξόδων τους. Η εξωτερική ανάγνωση της πλοκής είναι αυτή που τροφοδοτεί τελικά τη μόδα του «polyamory», παρακάμπτοντας το νόημα)
Η Τζέσικα Τσαστέιν πρωταγωνιστεί στην αμερικανική διασκευή του αριστουργήματος του Ινγκμαρ Μπέργκμαν «Σκηνές από έναν Γάμο» (1973), με τους Λιβ Ουλμαν και Ερλαντ Γιόζεφσον. Η νέα εκδοχή προβλήθηκε το 2021 από το HBO (Χ/@tinychastain):
Σειρά άρθρων σε μεγάλα και έγκυρα μέσα των ΗΠΑ καταπιάνονται τις τελευταίες εβδομάδες με το θέμα (New Yorker, NYTimes, Wall Street Journal), ενώ ποικίλες συζητήσεις έχει προκαλέσει ένα νέο βιβλίο υπό τον τίτλο «Περισσότερο: Το χρονικό ενός Ανοικτού Γάμου», της Μόλι Ρόντεν Γουίντερ. Αποτελεί μια αποτύπωση της πολυγαμικής ζωής όπως τη ζει μια λευκή, πλούσια, ετεροφυλόφιλη, «ευτυχισμένη σύζυγος και μητέρα», κάτοικος της Νέας Υόρκης. Το βιβλίο, αλλά και το σημερινό ενδιαφέρον για την πολυσυντροφικότητα, είναι το αποτέλεσμα μιας «μακροχρόνιας εμμονής με την αυθεντικότητα και την ατομική αυτοεκπλήρωση» σχολιάζει ο αρθρογράφος του Atlantic.
Παράλληλα, μια ματιά στο Instagram και στο TikTok αρκεί για να διαπιστώσει κανείς πόσο μεγάλη πέραση έχει η «αυτοεκπλήρωση» μέσω της κατασκευής μιας εικόνας που είναι προσβάσιμη σε εκατομμύρια μάτια. Ακόμη και το ελαφρώς μπανάλ πόρταλ Goop, της βραβευμένης ηθοποιού Γκουίνεθ Πάλτροου, πέρα από το κομμάτι παρμεζάνας των 400 δολαρίων και τις new age κομπογιαννίτικες πρακτικές (π.χ. να περπατάς ξυπόλητος για να γλιτώσεις την κατάθλιψη), επενδύει στον ναρκισσισμό της αυτοεκπλήρωσης στις ανθρώπινες σχέσεις. Αρκεί να έχει κανείς χρόνο και χρήματα. Προφανώς, τα πράγματα αυτά δυσκολεύουν όταν περιμένεις επί 40 λεπτά το αστικό στην Πατησίων: το βράδυ, εξαντλημένος, θες έναν άνθρωπο δίπλα σου…
Ο Χάρπερ θυμίζει τον Κρίστοφερ Λας, έναν από τους κορυφαίους αμερικανούς κοινωνιολόγους. Στο έργο του, όπως το βιβλίο «Η Κουλτούρα του Ναρκισσισμού», έδειχνε ήδη από το 1979 πώς τα αδιέξοδα μετατρέπονται σε ένα αφήγημα δήθεν απελευθέρωσης, που είναι συνώνυμο με την απουσία εσωτερικών περιορισμών και αναστολών. «Και τι θα μπορούσε να προσφέρει μεγαλύτερη απελευθέρωση από το να αποτινάξει κανείς τους περιορισμούς ενός από τους παλαιότερους θεσμούς της ανθρωπότητας, τη μονογαμία και τη συζυγική πίστη;» σχολιάζει εύστοχα ο ίδιος.
Είναι όντως κάτι νέο αυτή η μόδα του «polyamory» ή μήπως πλασάρει ως νέο κάτι που έχει μελετηθεί εδώ και δεκαετίες; Ο πολιτικός φιλόσοφος Τσαρλς Τέιλορ μελετά στο έργο του (όπως το βιβλίο «Πηγές του Εαυτού») τις όψεις αυτού που ονομάζουμε νεωτερική ταυτότητα. Δεν μπορούσε, ασφαλώς, να προβλέψει ότι στην «κουλτούρα αυθεντικότητας» που ανέλυσε, σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι «ενθαρρύνονται να ανακαλύψουν τη δική τους ολοκλήρωση», θα κούμπωναν οι θεραπείες ευεξίας της Πάλτροου, η αισθητική του Instagram και η μόδα του «polyamory».
Αν η αυτοβελτίωση είναι ο απώτερος σκοπός της ζωής, τότε κανένας περιορισμός –από κράτη, συστήματα πίστης ή άλλους ανθρώπους– δεν θα έπρεπε κανονικά να εμποδίζει την προσωπική μας ανάπτυξη, το φούσκωμα «ενός ψυχολογικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος σε σχεδόν συνεχή βάση», όπως σχολιάζει ωραία ο αρθρογράφος του Atlantic.
Η μόδα, λοιπόν, είναι εδώ, και όπως κάθε τι «νέο» που παρουσιάζει με καινούργιο περιτύλιγμα κάτι γνωστό, μικρότερη σχέση έχει με την οπτική γωνία των ανθρώπων, τις ανάγκες τους και τα προβλήματα του γάμου – και πολύ μεγαλύτερη με την αγορά. Αυτή της αυτοβελτίωσης, της ευεξίας και, εν τέλει, της «κατανάλωσης» του ίδιου μας του εαυτού.
Τα παραπάνω δεν αποτελούν υπεράσπιση της συζυγικής πίστης (ή της απιστίας) και της μονογαμίας (ή της πολυσυντροφικότητας). Τι νόημα θα είχε, άλλωστε; Για κάθε έναν αυτό είναι ένα πεδίο ελεύθερης έκφρασης. Και οι απόψεις που διατυπώνονται για την ουσία του θέματος, τον γάμο και τη συζυγική πίστη, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, με αφορμή τη νομοθέτηση (ευτυχώς) του γάμου των ομοφύλων, ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης έγραψε στα «Νέα» (13/1):
«Εάν με ρωτούσατε τι παραβιάζει, τι στραμπουλάει την ανθρώπινη φύση, η ομοφυλοφιλία ή η υποχρέωση συζυγικής πίστης, θα σας απαντούσα το δεύτερο. Ο άνθρωπος –θα υποστήριζα– είναι ζώο πολυγαμικό, ευλογημένο με τη δυνατότητα της σεξουαλικής ηδονής, φτιαγμένο για να εξερευνά και να πειραματίζεται. Δεν έχει ωστόσο ανάγκη από ένα ταίρι; Προφανώς. Αρκεί η σχέση του μαζί του να είναι σχέση και όχι δεσμός με την έννοια του ασφυκτικού ελέγχου, της παραβίασης της ιδιωτικής σφαίρας, της κτητικότητας, η οποία φτάνει κάποτε σε σημείο ευνουχισμού.
»Εάν με ρωτούσατε, θα σάς έλεγα πως θεωρώ την πυρηνική οικογένεια ό,τι πιο αποτυχημένο έχει κατεβάσει η κούτρα μας. Μαμά, μπαμπάς, παιδιά, εγκατεστημένοι σε ένα σπίτι που από φωλιά καταντάει φάκα, να αλληλοσπαράσσονται, να ενοχοποιεί ο ένας τον άλλον για τις ματαιώσεις του».
Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να κάνουμε μια ουσιαστική συζήτηση. Και δεν είναι ανάγκη να συμφωνούμε σε όλα. Ενώ με τα κλισέ (η πολυσυντροφικότητα ως απαραίτητο αξεσουάρ προσωπικής ανάπτυξης) καταργείται το περιεχόμενο: κάθε ουσιαστική άποψη για την ανθρώπινη έκφραση. Ιδίως όταν συνδέεται το ζήτημα με το ασφυκτικό, αλλά και κωμικό στη μετα-πανδημική εποχή, πλαίσιο της υστερικής αυτοβελτίωσης. Αυτή είναι άλλωστε πλέον και το πραγματικά πασέ…