Εάν υπάρχει ένα σύμβολο τόσο της σύγχυσης και του φόβου, όσο και της παραπληροφόρησης και του άγχους, που προκαλεί αυτές τις ημέρες η εξάπλωση του κορονοϊού, αυτό είναι σίγουρα η χειρουργική μάσκα προσώπου.
Οι μάσκες άρχισαν να εμφανίζονται σχεδόν αμέσως μετά την ταυτοποίηση της λοίμωξης, πρώτα στην Ασία, όπου έτσι και αλλιώς συνηθίζονται, κατόπιν στην Ευρώπη και τώρα πλέον παντού.
Φωτογραφίες ανθρώπων με μάσκες χρησιμοποιούνται για την εικονογράφηση σχεδόν κάθε ειδησεογραφικού άρθρου σχετικού με τον ιό, με δεδομένο ότι η μόλυνση προκαλείται από έναν αόρατο μικροσκοπικό οργανισμό, που μένει σε σκληρές επιφάνειες και μεταδίδεται μέσω του αέρα από σταγονίδια μολυσμένων ατόμων.
Ακόμα δε περισσότερο και από τα μπουκάλια των απολυμαντικών για τα χέρια και τα μαντιλάκια, η μάσκα έχει γίνει το avatar του ιού, και συντομογραφία του φόβου, που μας κυριεύει απειλητικά, της τάσης μας να κρυφτούμε, της αδυναμίας μας να προστατευθούμε και της επιθυμίας μας να κάνουμε κάτι –οτιδήποτε– για να φανεί ότι αναλαμβάνουμε δράση.
Αλλά δεν είναι παρά η πιο πρόσφατη επανεμφάνιση ενός αξεσουάρ (;), που έχει παίξει τεράστιο ρόλο σε διάφορους πολιτισμούς και σε άρρητες μορφές επικοινωνίας από τότε που δημιουργήθηκε, στα μέσα της δεκαετίας του 1890, γράφει η Βανέσα Φρίντμαν στους New York Times. Οι μάσκες προσώπου, που καλύπτουν το στόμα και τη μύτη, είναι εδώ και καιρό ένα πολύ φορτισμένο σύμβολο.
Εγιναν σύμβολο ασφάλειας και προστασίας από ασθένειες και ατμοσφαιρική ρύπανση, αλληλεγγύης, διαμαρτυρίας, ρατσισμού, τάση μόδας και τώρα, πλέον είναι σημάδι πανδημίας, «κάτι που κρύβει αλλά και επικοινωνεί», όπως σχολιάζει σε άρθρο του στους New York Times ο Χρήστος Λυντέρης, ιατρός ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο του St. Andrews στη Σκωτία. «Είναι μια ενδιαφέρουσα διαλεκτική η οποία εξαρτάται πολύ από το πλαίσιο», λέει.
Πώς εξελίχτηκε, λοιπόν, σε κάτι τόσο σημαντικό αυτό που στην ουσία δεν είναι παρά μια γάζα στερεωμένη με κορδόνια γύρω από τα αυτιά;
Σύντομη ιστορία της χειρουργικής μάσκας προσώπου
Μέρος Ι: Υγεία
Σύμφωνα με τη δημοσίευση του Τζον Λ. Σπούνερ «Ιστορία της χειρουργικής μάσκας προσώπου: οι μύθοι, οι μάσκες, και οι άνδρες και οι γυναίκες πίσω από αυτές», οι μάσκες προσώπου εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο τέλος του 19ου αιώνα, και χρησιμοποιήθηκαν από γιατρούς ως προστατευτικό μέτρο κατά τη διάρκεια χειρουργικών επεμβάσεων, ώστε να αποφευχθεί η είσοδος αερομεταφερόμενων βακτηρίων σε ανοικτή πληγή.
Το 1910, οι μάσκες υιοθετήθηκαν από τις κινεζικές αρχές για την πρόληψη της εξάπλωσης της πνευμονικής πανώλης και, όπως γράφει ο Χρήστος Λυντέρης, έγιναν «έμβλημα της νεωτερικότητας στην Ιατρική. Είχαν διπλή λειτουργία, να σταματούν τα μικρόβια και να μεταμορφώνουν τους ανθρώπους σε επιστημονικά σκεπτόμενους πολίτες».
Οκτώ χρόνια αργότερα, υιοθετήθηκαν παγκόσμια ως προστασία από την ισπανική γρίπη. Η χρήση τους υποχώρησε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μάσκες, όμως, εξακολούθησαν να είναι δημοφιλείς στην Κίνα, συμβολίζοντας τη φροντίδα για την κοινότητα και την ευαισθητοποίηση των πολιτών «ακόμα και στις κομμουνιστικές καμπάνιες για τη δημόσια υγεία».
Η χρήση της μάσκας «αναζωπυρώθηκε» το 2002 με την επιδημία του SARS στην Κίνα, το Χονγκ Κονγκ και σε όλη σχεδόν την Ανατολική και τη Νοτιοανατολική Ασία, ως ένδειξη «συνειδητοποίησης και καθήκοντος των πολιτών να φροντίζουν την δημόσια υγεία». Για τους Κινέζους είναι, με άλλα λόγια, θέμα ευγένειας να φοράει κάποιος μάσκα αποφεύγοντας να «ψεκάζει» τον διπλανό του κάθε φορά που φτερνίζεται…
Ταυτόχρονα, καθώς η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η ρύπανση και η ποιότητα του αέρα έχουν γίνει θέμα όλο και πιο έντονης συζήτησης, οι μάσκες έχουν ακόμη έναν, διαφορετικό, ρόλο: λειτουργούν ως φίλτρα του αέρα, όχι μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα, όπως το Μουμπάι (Βομβάη), το Πεκίνο, το Τόκιο και το Μεξικό, αλλά και, πιο πρόσφατα, στην Αυστραλία κατά τη διάρκεια της τεράστιας καταστροφικής πυρκαγιάς.
Μέρος ΙΙ: Μόδα και Πολιτική
Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η μόδα άδραξε αμέσως την ευκαιρία, όπως κάνει πάντα όταν πρόκειται για αντικείμενα που σηματοδοτούν μια ταυτότητα.
Μάσκες παρουσιάστηκαν στο ντεφιλέ της συλλογής Qiaodan Yin Peng Sportswear κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας Μόδας της Κίνας το 2014 και έναν χρόνο αργότερα στην ανοιξιάτικη επίδειξή της στο Παρίσι η κινέζα σχεδιάστρια μόδας Masha Ma παρουσίασε μια μάσκα στολισμένη με πέτρες Swarovski.
Οι μάσκες υιοθετήθηκαν από καλλιτέχνες ως έκφραση –ή πρόκληση– δημιουργικής ταυτότητας. Οι ράπερ Ayo & Teo (οι αδελφοί Ayleo και Mateo Bowles), μάλιστα, τις φορούν και μετά τις παραστάσεις τους: «Ο Τέο τη φοράει και στο εστιατόριο, κρεμασμένη στο ένα του αυτί. Οι μάσκες είναι πραγματικά κομμάτι μας, υποθέτω», είπε ο Ayo στο Billboard.
Τα τελευταία τρία χρόνια, μπράντες όπως οι Off-White, Palm Angels, Bathing Ape και Fendi προσφέρουν μάσκες προσώπου με την υπογραφή τους. Και ο οίκος Gucci σχεδίασε μια μάσκα για την Μπίλι Αϊλις, που αποφάσισε να εμφανιστεί στην τελετή των βραβείων Grammy με total look Gucci, ως μέρος του μηνύματος ότι το σώμα της είναι δικό της, και μόνο για τα μάτια της.
Περίπου πριν από δύο μήνες, με τον φόβο του κορονοϊού, celebrities και μοντέλα άρχισαν να δημοσιεύουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης selfies με μάσκες, συνήθως μέσα σε αεροπλάνα, αλλά και στον δρόμο. Η Μπέλα Χαντίντ ανέβασε φωτογραφία της φεύγοντας από το Μιλάνο με καπελάκι fedora, φουλάρι και χειρουργική μάσκα προσώπου, και η Γκουίνεθ Πάλτροου πετώντας προς το Παρίσι με μια μαύρη μάσκα αναπνοής Nemen x Airinum.
Μάσκες εμφανίστηκαν και στα τελευταία πριν από τα lockdowns ντεφιλέ μόδας. Κάποιοι θεατές μάλιστα φρόντισαν να τις προσαρμόσουν στο στυλ του οίκου: στην επίδειξη της Chanel, για παράδειγμα, εμφανίστηκε μια μάσκα στολισμένη με μια καμέλια – υπογραφή της Κοκό Σανέλ.
Στο Etsy, ιστοσελίδα ηλεκτρονικού εμπορίου με χειροποίητα και vintage αντικείμενα, υπάρχει τεράστια προσφορά από μάσκες. Οι περισσότερες είναι απλά κομμάτια υφάσματος με κορδόνια, διακοσμημένες με κουτάβια, Wonder Woman, Star Wars, ουράνια τόξα και άλλα σχέδια, σε τιμές που κυμαίνονται από 6,99 – 40 δολάρια. Μάλιστα, το 2019 το ιταλικό NSSmag έγραψε ότι είναι το «πραγματικά απαραίτητο αξεσουάρ του 21ου αιώνα, τόσο από άποψη χρησιμότητας όσο και ψυχραιμίας»…
Πιο πρόσφατα, στις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις του Χονγκ Κονγκ, μάσκες προσώπου (κυρίως μαύρες) φορέθηκαν ως πολιτική δήλωση αλλά και ως μέσο προστασίας από τις κάμερες με το προηγμένο λογισμικό αναγνώρισης προσώπου που χρησιμοποιούν οι Αρχές για τον εντοπισμό των διαδηλωτών. Και έγιναν τόσο δημοφιλείς, ώστε η κυβέρνηση προσπάθησε να τις απαγορεύσει, ανάγοντάς τες σε σύμβολο εξέγερσης.
Και επειδή οι μάσκες είναι ενσωματωμένες στην ασιατική κουλτούρα, αλλά επιπλέον ο κορονοϊός εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Κίνα, έχουν γίνει επίσης σύμβολο ρατσισμού, σε μια προσπάθεια απόδοσης ευθυνών για την επιδημία. Οι New York Times και άλλοι ειδησεογραφικοί οργανισμοί δέχτηκαν κριτική γιατί χρησιμοποίησαν φωτογραφίες Ασιατών με μάσκες προσώπου στην Τσάινα Τάουν σε άρθρα σχετικά με το ξέσπασμα του Covid-19 στη Νέα Υόρκη, ενώ τα κρούσματα δεν ήταν Κινέζοι.
Στην Αμερική και στην Ευρώπη υπάρχει μια τάση στιγματισμού των Κινέζων και γενικά των ανθρώπων που φορούν μάσκα. Αν δεν είναι χειρουργοί, ζωγράφοι ή εργοστασιακοί εργάτες, οπότε δικαιολογούνται, «προκαλούν φόβο, ανασφάλεια, ξενοφοβία», γράφει η Κόνι Γουάνγκ στο Refinery29.
Οι μάσκες γύρω μας
Εν μέρει, γράφει η Βανέσα Φρίντμαν στους New York Times, επειδή αποδίδουμε τόση σημασία στο ανθρώπινο πρόσωπο και στις εκφράσεις του, καλύπτοντας, και κρύβοντας το πιο γυμνό, προσιτό μέρος του εαυτού μας, μπορεί να είναι βαθύτατα ανησυχητικό και αποξενωτικό.
Τα μάτια θεωρούνται το παράθυρο της ψυχής, αλλά και το στόμα είναι εξίσου αποκαλυπτικό για τα συναισθήματα. Κρύβοντάς το μπορεί να μοιάζει με αποδοκιμασία ή κριτική.
«Η μάσκα βάζει ένα εμπόδιο ανάμεσα σε σας και τον κόσμο», δήλωσε η Μαρίν Σερ, νεαρή γαλλίδα σχεδιάστρια μόδας, που συχνά ασχολείται με θέματα περιβάλλοντος και ανακύκλωσης και η οποία το 2019 άρχισε να προσφέρει μάσκες προσώπου κατά της ρύπανσης επειδή είναι ποδηλάτισσα: «Σας προστατεύει, αλλά σημαίνει επίσης ότι δεν μπορείτε να πλησιάσετε κάποιον», είπε στη δημοσιογράφο των New York Times στην Εβομάδα Μόδας στο Παρίσι, όπου παρουσίασε τις μάσκες της, τις οποίες παράγει σε συνεργασία με τη σουηδική εταιρεία Airinum. Και δεν είναι η μόνη. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν αρκετές εταιρείες που κατασκευάζουν μάσκες όπως η Vogmask στις ΗΠΑ (Σαν Φαντσίσκο), η Cambridge Mask Co. στην Αγγλία και η AusAir στην Αυστραλία.
Αν και η Σερ δεν συνιστά τις μάσκες της για προστασία από ιούς, έχει παρατηρήσει μια αλλαγή στην αντιμετώπιση. Στο παρελθόν, στα ντεφιλέ οι μάσκες προκαλούσαν ανησυχία στους θεατές, αλλά όχι αυτή τη σεζόν. «Οι άνθρωποι ήταν ενθουσιασμένοι, αλλά δεν είναι πραγματικά θετικό, νομίζω», είπε.
Σίγουρα είναι μια δύσκολη συζήτηση. Το να πουλάς premium μάσκες κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, όπως κάνουν τώρα πολλοί οίκοι μόδας, μπορεί να μοιάζει με κερδοσκοπία. (Για να μην αναφερθούμε στη διαιώνιση των ταξικών διαφορών).
Ίσως βέβαια να φτάσουμε στο σημείο όπου το να φοράει κανείς μάσκα θα θεωρείται (όπως και στην Ασία) σημάδι φροντίδας και καλής χειρονομίας απέναντι στους άλλους. Και δεν θα είναι ένδειξη φόβου και διαφορετικότητας, αλλά ενδιαφέροντος για το κοινό καλό.
Ούτως ή άλλως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το είδος μάσκας, όπως και οι μάσκες των ιθαγενών για τις οποίες έγραψε ο ανθρωπολόγος Κλοντ Λεβί Στρος στον «Δρόμο της Μάσκας» (εκδόσεις Χατζηνικολή), θα συνεχίσει να καλύπτεται από τους μύθους που γράφουμε για να εξηγήσουμε τη δική μας ιστορία.
Σε κάθε περίπτωση, δεν πρόκειται να φύγουν…