Σύμφωνα με το Reuters, πληθαίνουν διαρκώς στην Ελλάδα και το εξωτερικό όσοι ενημερώνονται για τις ειδήσεις από το TikTok, τo Facebook, το Ιnstagram και το Youtube που έχουν πια πρωταγωνιστικό ρόλο στις σύγχρονες εκλογικές αναμετρήσεις. Ενώ όλοι μας ψάχνουμε απαντήσεις μέσω της αναζήτησης στη μηχανή της Google.
Τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά τον καθοριστικό ρόλο των social media στην προεδρική εκστρατεία του Τραμπ στις ΗΠΑ το 2016, πολιτικοί επιστήμονες, κοινωνιολόγοι και άλλοι ειδικοί εστιάζουν σε ένα ερώτημα: Πώς ο αλγόριθμος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των αναζητήσεών μας στην Google μπορεί να λειτουργήσει ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, επιβεβαιώνοντας στα μάτια του χρήστη –στη λογική τού «δείτε το πριν το κατεβάσουν»– τον ανορθολογισμό. Και πώς αυτές οι «αλήθειες» που ανακαλύπτουμε ενθουσιασμένοι με την ελευθερία του Διαδικτύου, μπορεί να είναι πετραδάκια, σκόπιμα αφημένα σε ένα μονοπάτι που οδηγεί στην κάλπη, προς όφελος των επαγγελματιών του ανορθολογισμού και του λαϊκισμού.
Ας ανοίξουμε μια μεγάλη, έως εξαντλητική, παρένθεση.
Ο διάσημος οικονομολόγος και συγγραφέας Τιμ Χάρφορντ θυμίζει σε άρθρο του στους Financial Times πώς «έβλεπε» τη θάλασσα ο Ομηρος: «Τι χρώμα είναι η θάλασσα; Ισως πιστεύετε ότι η απάντηση είναι προφανής: είναι μπλε. Μπορεί όμως και όχι. Οι θάλασσες του Ομήρου ήταν “σκοτεινές σαν το κόκκινο κρασί” και ποτέ δεν αναφέρθηκε στο μπλε χρώμα. Δεν πρωτοτύπησε (στο θέμα αυτό) ο Ομηρος. Τα περισσότερα αρχαία κείμενα δεν χρησιμοποιούν τη λέξη (μπλε). Γιατί ακριβώς μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. Μια εξήγηση είναι ότι στις αρχαίες κοινωνίες το μπλε ήταν ένα ασυνήθιστο χρώμα. Οι μπλε βαφές εμφανίστηκαν αργότερα. Τα μπλε λουλούδια είναι αποτέλεσμα επιλεκτικής αναπαραγωγής, τα μπλε ζώα δεν τα λες και κάτι συνηθισμένο…».
Στο συναρπαστικό αυτό θέμα έχει αναφερθεί εκτενώς ο διαπρεπής φιλόλογος και αρχαιολόγος Στυλιανός Αλεξίου (1921-2013). Σε άρθρο του στο περιοδικό «Παλίμψηστον» (αναδημοσιεύθηκε στα «Ενθέματα» της «Αυγής»), ο Αλεξίου ανατρέχει στην Οδύσσεια (Κρήτη τις γαῖ᾿ ἔστι, μέσῳ ἐνί οἴνοπι πόντῳ/ Είναι μια γη στους ρόδινους ορίζοντες, η Κρήτη) και επισημαίνει: «Το επίθετο οίνοψ σημαίνει κατά λέξιν “κοκκινωπός”, “όμοιος περίπου στο χρώμα με κόκκινο κρασί”. Επειδή αυτό φαίνεται αταίριαστο για τη θάλασσα, οι σχολιαστές και μεταφραστές ερμηνεύουν “σκούρος, μαύρος, σπινθηρίζων, αφρισμένος, κόκκινος από την ανατολή και δύση του ήλιου” κ.τ.λ. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η φράση είναι ταυτόσημη με το επίσης ομηρικό ιοειδής πόντος (από το χρώμα του ίου, της βιολέτας) δηλαδή μοβ. Για την κατανόηση αυτών των φαινομενικά περίεργων επιθέτων, πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν ότι η αρχική σημασία της λ. πόντος δεν είναι γενικά “θάλασσα”, αλλά “πέλαγος, η θάλασσα στα ανοιχτά, η απομακρυσμένη από την ξηρά, η θάλασσα κοντά στον ορίζοντα”».
Επιστρέφοντας από το 710 π.Χ. στο 2023, το θέμα μας είναι η πλάνη, ή αλλιώς η προκατάληψη της επιβεβαίωσης (confirmation bias). Η τάση μας, δηλαδή, να αναζητούμε –και να εστιάζουμε σε– πληροφορίες και ερεθίσματα που επιβεβαιώνουν την αρχική μας πρόβλεψη/προκατάληψη. Και το πώς αυτή η ροπή μπορεί να μας οδηγήσει σε μια παγίδα του μυαλού που μπορεί να εκμεταλλευθεί κάποιος τρίτος. Για παράδειγμα, ο Τραμπ ή ένας άλλος κύριος ή κυρία (ας πούμε η Λεπέν) που περιμένει την ψήφο μας.
Ο Χάρφορντ –το βιβλίο του «Τι Κρύβουν οι Αριθμοί» κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά (εκδ. Κλειδάριθμος, 2023) εδώ– επιμένει πως «αν θέλουμε να καταλάβουμε τι είναι αληθινό, πρέπει να υιοθετήσουμε τη συνήθεια να υποθέτουμε από μόνοι μας ότι μπορεί και να κάνουμε λάθος».
«Σήμερα μπορούμε να ρωτήσουμε την Google τι χρώμα έχει ο ουρανός. Λύθηκε το πρόβλημα; Οχι απαραίτητα» συνεχίζει ο ίδιος. Αν πληκτρολογήσουμε «γιατί είναι μπλε ο ουρανός;» θα διαβάσουμε επιστημονικές εξηγήσεις και θα μάθουμε για τα χρώματα της ίριδας, το πόσο ευαίσθητο είναι το ανθρώπινο μάτι κ.ο.κ. Αν ρωτήσουμε «γιατί είναι κόκκινος ο ουρανός;», θα διαβάσουμε ότι «ο ήλιος ανατέλλει ή δύει», ενώ αν ρωτήσουμε «γιατί ο ουρανός έγινε πράσινος;» η εξήγηση θα είναι μάλλον ότι «πλησιάζει ισχυρή καταιγίδα/ανεμοστρόβιλος». Επομένως, η απάντηση εξαρτάται από το ερώτημα και πώς εμείς το θέτουμε.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, όμως, τι σχέση έχει με όλα αυτά; Πώς δηλαδή από την παρατήρηση ότι οι άνθρωποι περιμένουμε μια απάντηση που θα ταιριάζει με αυτό που ήδη έχουμε στο μυαλό μας (όταν θέτουμε ένα ερώτημα), φτάνει κάποιος να τον ψηφίσει; Η κοινωνιολόγος Φραντσέσκα Τριπόντι είναι η συγγραφέας του βιβλίου «The Propagandists’ Playbook: How Conservative Elites Manipulate Search and Threaten Democracy» (Το εγχειρίδιο των προπαγανδιστών: Πώς οι συντηρητικές ελίτ χειραγωγούν την αναζήτηση και απειλούν τη δημοκρατία), το οποίο εκδόθηκε το 2022 από το Yale University Press και είναι διαθέσιμο εδώ.
Με βάση την έρευνα που έκανε σε ομάδες συντηρητικών ψηφοφόρων στις ΗΠΑ, το βιβλίο εξετάζει πώς οι αλγόριθμοι της Google, οι λίστες αναπαραγωγής του YouTube, οι πολιτικοί αναλυτές και οι ίδιοι οι πολιτικοί «μπορούν να χειραγωγήσουν το κοινό, επιβεβαιώνοντας προϋπάρχουσες πεποιθήσεις».
Πώς θα μεταφέραμε αυτό το επιστημονικό συμπέρασμα στην κοινή μας εμπειρία; Μια σκέψη θα ήταν πως όταν η αναζήτηση στο Διαδίκτυο σου «επιστρέφει» αυτά που θέλεις να ακούσεις (και αυτό συμφέρει ταυτόχρονα κάποιον άλλο, πολιτικό ή κόμμα) είναι δύσκολο να καταλάβεις ότι την πάτησες.
Πόσες φορές δεν διαχύθηκαν και στην Ελλάδα θεωρίες συνωμοσίας τα χρόνια των μνημονίων ή της πανδημίας από ανθρώπους που έλεγαν σε ένα ταξί ή στην παρέα τους «το είδα στο YouTube» ή «το διάβασα στο Google»; Πόσοι ήξεραν ότι ορισμένα από αυτά που διάβασαν ψάχνοντας με λέξεις-κλειδιά «φυτεύτηκαν» εκεί με πολιτική στόχευση;
Το συμπέρασμα των ειδικών είναι ότι ο αλγόριθμος που χειραγωγείται από κομματικά τρολ («τα παιδιά που δίνουν τη μάχη στο Διαδίκτυο» όπως έλεγε προ δεκαετίας έλληνας πολιτικός), σε συνδυασμό με την προκατάληψη/πλάνη της επιβεβαίωσης, μπορούν να παράγουν πολιτικό αποτέλεσμα. Το οποίο συνήθως ενισχύει και ενισχύεται από τα άκρα, που διψούν για μια κρυμμένη «αλήθεια» και «δείτε το πριν το κατεβάσουν».
«Για να αποφευχθεί αυτό, ένας πολίτης που αναζητά την αλήθεια θα πρέπει να αναζητά συστηματικά αντίθετες απόψεις. Ωστόσο, λίγοι άνθρωποι, από οποιοδήποτε μέρος του πολιτικού φάσματος, τείνουν να το κάνουν αυτό. Και δεν οφείλεται σε τυφλή κομματική ταύτιση, αλλά σε ένα ανεπαίσθητο σφάλμα στην αλληλουχία της λογικής μας» σχολιάζει ο Χάρφορντ στους Financial Times. Ισως και στην ανάγκη μας για επιβεβαίωση, θα πρόσθετε κανείς.
Κλείνοντας, έχει ενδιαφέρον ότι ακόμη και οι ερευνητές αεροπορικών ατυχημάτων ενίοτε αναφέρουν την «προκατάληψη της επιβεβαίωσης» (confirmation bias) ως αιτία συμβάντων που οφείλονται σε λάθος του πιλότου. Για παράδειγμα, όταν ένας κυβερνήτης που αντιμετωπίζει στον αέρα ένα πρόβλημα (τεχνικό ή άλλο) αγνοεί ενδείξεις ή πληροφορίες που δεν επιβεβαιώνουν τις υποψίες του για το τι μπορεί να συμβαίνει, δίνοντας παράλληλα υπερβολική βαρύτητα σε ερεθίσματα που ταιριάζουν με την αρχική του υπόθεση.
Σε αυτή την περίπτωση, υπάρχει ο κίνδυνος να οδηγηθεί σε λάθος διάγνωση/εκτίμηση της κατάστασης και, αντί για τις διαδικασίες που προβλέπονται γραπτώς για τη διάσωση του αεροσκάφους, να ενεργήσει με βάση τη λανθασμένη του υπόθεση. Βεβαίως, άλλο πράγμα ο πιλότος, άλλο ο ψηφοφόρος. Ο δεύτερος μπορεί να αλλάξει την επιλογή του στις επόμενες εκλογές.
ΥΓ.: Εκτενής αναφορά στην «προκατάληψη επιβεβαίωσης» γίνεται και στο διεθνές μπεστ σέλερ «Η τέχνη της καθαρής σκέψης», του ελβετού συγγραφέα Ρολφ Ντομπέλι (εδώ), το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μετάφραση της Σώτης Τριανταφύλλου (Πατάκης, 2013). Στο οπισθόφυλλο σημειώνεται, μεταξύ άλλων: «Ο εγκέφαλός μας δεν είναι αλάνθαστος, καθόλου μάλιστα. Αλλωστε, μας οδηγεί συχνά, χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε, σε λανθασμένες εκτιμήσεις και σε κακές αποφάσεις στην επαγγελματική ή στην προσωπική μας ζωή»…