Ο πιο διαδεδομένος επιστημονικός ορισμός για το κουτσομπολιό είναι η ανεπίσημη ανταλλαγή πληροφοριών για τρίτους που δεν είναι παρόντες, με τις πληροφορίες να αφορούν προσωπικά θέματα για τα οποία μπορεί κανείς να διατυπώσει κριτική.
Εδώ και δεκαετίες ασχολούνται με αυτό μια σειρά από επιστήμες (Ιστορία – Αρχαιολογία, Κοινωνιολογία, Ψυχολογία, Εφαρμοσμένα Μαθηματικά και πάει λέγοντας…) διερευνώντας το γιατί ποτέ δεν πεθαίνει και γιατί δεν είναι απαραίτητα κακό.
Το κουτσομπολιό υπάρχει από αρχαιοτάτων χρόνων και είναι ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία σύσφιξης των κοινωνικών σχέσεων.
Η Χριστίνα Τσουπαροπούλου, καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Durham, έγραφε το 2015 (τότε δίδασκε στη Χαϊδελβέργη) ότι στη Μεσοποταμία της 3ης χιλιετίας π.Χ., το κουτσομπολιό ήταν το κύριο «όχημα» για την οριζόντια προφορική ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών και φαίνεται ότι δεν αφορούσε μόνο τις ιδιωτικές υποθέσεις, αλλά ήταν και ένας αποτελεσματικός τρόπος να μεταδοθεί το μήνυμα της εξουσίας προς τον λαό.
Στην αρχαία Ελλάδα, ιστορίες κουτσομπολιού καταγράφονται αφειδώς σε λογοτεχνικά έργα όπως η Οδύσσεια του Ομήρου και οι Μύθοι του Αισώπου. Στις κοινωνίες κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, το κουτσομπολιό βρίσκεται στο επίκεντρο της καθημερινής ζωής, ενώ στον σύγχρονο κόσμο έχει υπολογιστεί ότι οι άνθρωποι περνούν περίπου μία ώρα την ημέρα (για την ακρίβεια, 52 λεπτά κατά μέσο όρο) κουτσομπολεύοντας. Αν και υπάρχουν ατομικές διαφορές, σχεδόν όλοι κουτσομπολεύουν: νέοι και ηλικιωμένοι, γυναίκες και άνδρες, πλούσιοι και φτωχοί και διαφορετικοί τύποι προσωπικότητας.
Ωστόσο, η εξέλιξη του κοινωνικού σχολιασμού παραμένει εν πολλοίς γρίφος. Στο πιο πρόσφατο τεύχος του, το πασίγνωστο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) δημοσίευσε μια νέα μελέτη σχετικά με την εξέλιξη αυτής της πανανθρώπινης συνήθειας.
Την έρευνα πραγματοποίησαν επιστήμονες από τα Πανεπιστήμια του Χονγκ Κονγκ, του Μέριλαντ και το Στάνφορντ, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το κουτσομπολιό είναι ένας κυκλικός μηχανισμός διατήρησης της φήμης των ανθρώπων.
Η μελέτη χρησιμοποίησε ένα μοντέλο βασισμένο στη θεωρία των παιγνίων που μιμείται την ανθρώπινη λήψη αποφάσεων. Κατά την προσομοίωση, δόθηκε η δυνατότητα στα (εικονικά) υποκείμενα να χρησιμοποιήσουν διάφορες στρατηγικές απέναντι στο κουτσομπολιό. Στο τέλος του πειράματος, τουλάχιστον 90% των υποκειμένων είχαν γίνει κουτσομπόληδες, επιδιώκοντας τις συνεργασίες με τους άλλους κουτσομπόληδες!
Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το κουτσομπολιό διατηρείται και εξελίσσεται επειδή οι άνθρωποι ενδιαφέρονται για την καλή φήμη τους και αυτό τους κάνει να «συνεργάζονται» με τους κουτσομπόληδες ώστε οι τελευταίοι με τη σειρά τους να διαδίδουν θετικές φήμες. Και επειδή όλοι είμαστε κουτσομπόληδες, τελικά όλοι «συνεργαζόμαστε» με όλους σε έναν κύκλο επιδίωξης της καλής φήμης!
Και πέρα από αυτό, το κουτσομπολιό φαίνεται να βοηθά τους ανθρώπους να αξιολογούνται μεταξύ τους, ώστε να προτιμούν την αλληλεπίδραση με πιο συνεργάσιμα άτομα. Σκοπεύουν μάλιστα να συνεχίσουν την έρευνα με τα μοντέλα προσομοίωσης, θέλοντας να ελέγξουν την υπόθεση ότι το κουτσομπολιό είναι ακόμη πιο αποτελεσματικό όταν οι άνθρωποι δεν έχουν άλλες μεθόδους συλλογής πληροφοριών για τη φήμη των ανθρώπων.
Η έννοια της «συνεργασίας» φαίνεται να κυριαρχεί στη σύγχρονη θεώρηση του κουτσομπολιού.
Οι κοινωνικές επιστήμες υποστηρίζουν ότι το κουτσομπολιό έχει συμβάλει στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι προϊστορικοί πρόγονοί μας ζούσαν σε μικρές ομάδες και έπρεπε να συνεργαστούν εντός της ομάδας για να βρουν τροφή και να προστατευτούν από άλλες ομάδες. Υπό αυτές τις συνθήκες, έπρεπε να θυμούνται «πρόσωπα και πράγματα» και το κουτσομπολιό τους έδινε, πιθανώς, πολύτιμες πληροφορίες για τις ομάδες και τη λειτουργία τους.
Αλλες προσεγγίσεις προηγούμενων μελετών αναφέρουν ότι το κουτσομπολιό υπήρξε διαχρονικά ένας τρόπος διασύνδεσης ατόμων και ομάδων και ότι υπό «τον φόβο» να γίνουν αντικείμενο σχολίων, οι άνθρωποι τείνουν να γίνονται πιο συνεργάσιμοι με τους άλλους.
Μια μελέτη, μάλιστα, που δημοσιεύθηκε το 2022 στο Nature, αναφέρει ότι το επίπεδο της συνεργασίας ενισχύεται ή αποδυναμώνεται ανάλογα με το ποιους «στόχους» επιλέγει ο εκάστοτε κουτσομπόλης και με την αξιοπιστία της πληροφορίας που διακινείται – οι πληροφορίες «από πρώτο χέρι» τείνουν να ενισχύουν την τάση συνεργασιών, σε αντίθεση με το «αναμάσημα» πληροφοριών που προέρχονται από άλλες πηγές, το οποίο συνήθως δημιουργεί αρνητικές εντυπώσεις.
Η νέα μελέτη υποστηρίζει ότι το κουτσομπολιό ενισχύει την αξία που δίνουν άνθρωποι στη φήμη και τη διάδοσή της, με αποτέλεσμα όλοι να επιδιώκουν «να τα έχουν καλά» με τους κουτσομπόληδες και να συντηρείται (και εξελίσσεται) έτσι ένας συνεχιζόμενος κύκλος κουτσομπολιών.
Με άλλα λόγια, ενώ κατά την κοινωνική αντίληψη το κουτσομπολιό θεωρείται κάτι αρνητικό που διαταράσσει τις σχέσεις των ανθρώπων – άρα «διαρρηγνύει» τη συνεργασία – κατά την επιστημονική αντίληψη η «κοινωνική κριτική» μπορεί να λειτουργήσει και ως δύναμη προώθησης της συνεργασίας. Αυτή η αντίφαση από μόνη της, λένε οι επιστήμονες, καταδεικνύει και την περιπλοκότητα αυτής της πανανθρώπινης συμπεριφοράς.
Ενα πάντως είναι σίγουρο: η κοινωνική κριτική «άντεξε» ακόμη και την εποχή του διαδικτύου και της υπερπληροφόρησης. Αρα, δεν πρόκειται να εκλείψει σύντομα!
Τι πρέπει να ξέρεις για να μη βασίζεσαι σε… φήμες
- Κάθε άνθρωπος κουτσομπολεύει κατά μέσο όρο 52 λεπτά κάθε μέρα
- Το κουτσομπολιό κατά κανόνα δεν είναι τοξικό. Λιγότερο από 15% του κουτσομπολιού είναι αρνητική ή κακοπροαίρετη κριτική – το υπόλοιπο είναι κατά κανόνα «αθώο» και «ανώδυνο»
- Οι γυναίκες δεν κουτσομπολεύουν περισσότερο από τους άνδρες, ούτε οι φτωχοί περισσότερο από τους πλούσιους, ούτε οι λιγότερο μορφωμένοι περισσότερο από όσους έχουν πτυχία…
- Ακόμη και οι πιο εσωστρεφείς άνθρωποι υποκύπτουν στον πειρασμό να κουτσομπολέψουν, έστω και λιγότερο από τους πιο κοινωνικούς
- Το κουτσομπολιό μπορεί βέβαια να γίνει και «όπλο» στα χέρια των εκφοβιστών – στον σχολικό ή τον εργασιακό χώρο – που μπορεί να διακινούν αναληθείς κακοήθειες για τα «θύματά» τους.
Οι κουτσομπόληδες που σέβονται τον εαυτό τους
- Διαλέγουν την καλή πλευρά. Σκέψου τι προτιμάς: τις πισώπλατες μαχαιριές ή τις πληροφορίες που ξεχωρίζουν ποιον μπορείς να εμπιστευτείς και ποιες κακοτοπιές να αποφύγεις;
- Δεν σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους. Ακούγεται παράξενο, αλλά στο τέλος όλοι αποφεύγουν τον κουτσομπόλη που διακινεί ψευτιές και ανοησίες, με στόχο να ανέβει πιο ψηλά (υπό οποιαδήποτε έννοια)
- Δεν λένε ψέματα. Οι «σάλτσες» επιτρέπονται, όχι όμως και οι… δράκοι.
- Είναι συνεπείς. Να θυμάσαι τι είπες και πού…