Το ανθρώπινο μυαλό αποτελεί το ιερό δισκοπότηρο της ιατρικής και της ψυχιατρικής επιστήμης – και μια νέα μελέτη της νευρολογικής επιστήμης καταρρίπτει την επικρατούσα εδώ και χρόνια άποψη ότι όσα κρύβει βαθιά μέσα του μπορούν να ειδωθούν μόνο από το ίδιο.
Μια έκθεση βασισμένη στη μελέτη του Ινστιτούτου Φράνσις Κρικ στο Λονδίνο, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Hello Brain!», οπτικοποιεί τη βεβήλωση του εσωτερικού ιερού της ανθρώπινης συνείδησης, επιδεικνύοντας τους τρόπους με τους οποίους οι νευρολόγοι του κατάφεραν να σηκώσουν το καπό του εγκεφάλου και να αποκαλύψουν τα μυστικά του.
Μια σειρά από επιστημονικές έρευνες σε ζώα είναι αποκαλυπτικές για τον τρόπο λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού. Σύμφωνα με ρεπορτάζ της Telegraph, οι ερευνητές του Κρικ ανακάλυψαν ότι ο εγκέφαλος των ποντικών αλλάζει κατά την εγκυμοσύνη, υποδηλώνοντας ότι το μητρικό ένστικτο δεν είναι μόνο ένα πνευματικό κάλεσμα, αλλά και μια νευροχημική επιταγή.
Μια άλλη εργαστηριακή μελέτη σε ποντίκια υποστηρίζει την αναδυόμενη επιστημονική συναίνεση ότι οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν περισσότερες ψευδαισθήσεις από όσες νομίζαμε. Αλλοι επιστήμονες του Κρικ μελέτησαν πώς τα πουλιά μαθαίνουν νέες μελωδίες στον ύπνο τους, υποδηλώνοντας ότι το ασυνείδητο μυαλό είναι πιο σημαντικό για τη μάθηση και την εδραίωση της μνήμης από ό,τι πιστεύαμε.
Ολες αυτές οι συγκλονιστικές αποκαλύψεις απειλούν να καταστρέψουν τις βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και γιατί. Ας το αποκαλέσουμε «υπαρξιακή εγκεφαλική διαρροή»: όσο περισσότερο κατανοούμε τον εγκέφαλο, τόσο περισσότερο οι παρηγορητικές απόψεις μας για τον εαυτό μας καταρρέουν.
Η πανάρχαια –και, τελικά, σχετικά αφελής– αντίληψή μας για την ανθρώπινη φύση είναι βασισμένη σε τρία δόγματα. Πρώτον, ότι είμαστε οι εμπνευστές των επιλογών και των πράξεών μας και όχι μαριονέτες. Δεύτερον, ότι ο άνθρωπος είναι ξεχωριστό και διαφορετικό ον από τα υπόλοιπα ζώα του πλανήτη. Τρίτον, ότι στην πλειονότητά τους οι αντιλήψεις μας αντικατοπτρίζουν με ακρίβεια τον κόσμο όπως πραγματικά είναι.
Αλλά η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης συνείδησης ρίχνει σκιά αμφιβολιών στις τρεις αυτές πεποιθήσεις. Ολοι αντιλαμβανόμαστε ότι οι ορμόνες μπορούν να αλλάξουν τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά μιας εγκύου, αλλά πόσοι από εμάς αποφεύγουν τον πειρασμό να ρίξουν την ευθύνη των πράξεών τους στις χημικές λειτουργίες του εγκεφάλου τους αντί να τις εκλάβουν ως επίδειξη της ελεύθερης βούλησής τους;
Πολλές από τις έρευνες του ινστιτούτου Κρικ φαίνεται να υποδηλώνουν ότι ο εγκέφαλος είναι ένα είδος μηχανής και ότι εμείς απλώς κάνουμε ό,τι μας διατάξει. Ενα εργαστήριο δημιουργεί μοντέλα εγκεφαλικών κυκλωμάτων, κύτταρο με κύτταρο, σαν να ήταν μια γιγάντια διάταξη από μικροσκοπικά κομμάτια παζλ. Μια άλλη ομάδα επιστημόνων έχει συνθέσει τον πλήρη χάρτη του εγκεφάλου της μύγας.
Πόσο μακριά βρισκόμαστε από μια αντίστοιχη χαρτογράφηση του πιο πολύπλοκου ανθρώπινου εγκεφάλου; Η μελέτη του Κρικ για τη νόσο του Αλτσχάιμερ συνιστά μια σοβαρή υπενθύμιση ότι οι γνωστικές μας ικανότητες εξαρτώνται εξ ολοκλήρου από υγιείς, λειτουργικούς εγκεφάλους – και ότι όταν αυτοί καταρρέουν, το ίδιο συμβαίνει και σε εμάς.
Μεγάλο τμήμα της έρευνας έχει βασιστεί σε μελέτες σε πτηνά, ποντίκια και μύγες, γεγονός που καταδεικνύει ότι ο εγκέφαλος των ζώων δεν είναι θεμελιωδώς διαφορετικός από τον ανθρώπινο. Αυτό το κλείσιμο της ψαλίδας ενδέχεται να γκρεμίσει την ιεραρχία των ειδών, πάνω στην οποία έχει χτιστεί το ηθικό μας σύμπαν.
Ισως πιο ανησυχητική είναι η ανακάλυψη ότι δεν αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο όπως είναι, αλλά όπως τον καθορίζουν οι αισθήσεις μας. Για παράδειγμα, το οπτικό μας σύστημα παράγει και προβάλλει το πράσινο χρώμα του γρασιδιού. Αλλά πιο πρόσφατες έρευνες υποδεικνύουν ότι ο εγκέφαλος μας δεν χρωματίζει μόνο –κυριολεκτικά– τις αντιλήψεις μας. Τις κατασκευάζει κιόλας!
Το μυαλό μας δεν είναι τόσο ένας παθητικός υποδοχέας όσο μια «προγνωστική μηχανή» που βλέπει αυτό που θέλει να δει και ακούει ό,τι θέλει να ακούσει. Δεν είναι βιντεοκάμερα που καταγράφει, όσο προβολέας που μεταφέρει δεδομένα, εκπαιδεύεται με το πέρασμα του χρόνου, βελτιώνεται και επισημαίνει παραλείψεις της αρχικής προβολής.
Γι’ αυτό τόσο συχνά αδυνατούμε να παρατηρήσουμε πράγματα που δεν έχουν άμεση σχέση με την επιβίωσή μας, όπως χαρακτηριστικά κτιρίων που προσπερνάμε καθημερινά. Η αστυνομική επιστήμη έχει αποδείξει ότι ο αυτόπτης μάρτυρας ενός περιστατικού είναι το πιο αναξιόπιστο στοιχείο μιας έρευνας.
Η μελέτη δίνει μια πιο ξεκάθαρη αίσθηση της ψυχασθένειας, καταδεικνύοντας ότι όλοι μας ακούμε φωνές μέσα μας – απλώς κάποιοι θεωρούν ότι οι φωνές που ακούν προέρχονται από το εξωτερικό τους περιβάλλον. Απολύτως κατανοητό, καθώς, αφού αντιλαμβανόμαστε τις προβολές του εγκεφάλου μας, αν εκείνος προβάλει το λάθος πράγμα, εμείς θα αντιληφθούμε πράγματα που δεν υπάρχουν.
Σε συλλογικό επίπεδο, τα ευρήματα αυτών των ερευνών περιορίζουν την έννοια της ίδιας της συνείδησης, που μας διαχωρίζει από τα ζώα και που, σύμφωνα με στοχαστές του παρελθόντος όπως ο Καρτέσιος, υποδεικνύει ότι οι ψυχές μας είναι αθάνατες, αδιαίρετες και άυλες. Η επιστήμη μάς δίνει μια πιο ομιχλώδη εικόνα για το μυαλό μας – και κατ’ επέκταση για τον ίδιο μας τον εαυτό.
Αντί για άυλες ψυχές, είμαστε απτά ζώα των οποίων ο εγκέφαλος –ο οποίος δεν είναι απλά ένα ενοποιημένο κέντρο εμπειριών– παράγει το μεγαλύτερο τμήμα της σκέψης. Μέχρι σήμερα πιστεύαμε ότι συνήθως η δεξιά πλευρά του εγκεφάλου δεν γνωρίζει τι ποιεί η αριστερή και τούμπαλιν, αλλά όπως αποδεικνύεται, αντιλαμβανόμαστε τα περισσότερα πράγματα που μας συμβαίνουν χωρίς κανένα τμήμα του εγκεφάλου να τα έχει συνειδητοποιήσει.
Ολα αυτά δείχνουν ότι η επιστήμη που αναλύει τον ανθρώπινο εγκέφαλο γκρεμίζει τις ψευδαισθήσεις μας, οδηγώντας μας στην αποδοχή ότι είμαστε απλές βιολογικές μηχανές – ίσως πιο εξελιγμένες από τους αρουραίους και τα πουλιά, αλλά σίγουρα άλλο ένα ζωικό είδος.
Βέβαια, όλες οι αναλύσεις και οι διαπιστώσεις της επιστημονικής κοινότητας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο δεν είναι σε θέση να απογυμνώσουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα – και εδώ υπεισέρχεται η φιλοσοφία. Τα μουσικά κομμάτια, για παράδειγμα, μπορεί να μελετηθούν ως ακολουθίες ήχων, αλλά μαζεμένοι σε ένα από τα κουαρτέτα του Μπετόβεν ή ένα ροκ τραγούδι των Rolling Stones, οι ήχοι αυτοί συνθέτουν κάτι εντελώς διαφορετικό από τη φασαρία μιας λεωφόρου σε ώρα κυκλοφοριακής αιχμής.
Αντιστοίχως, μπορεί, όσο σκαλίζουμε και αποσυνθέτουμε τον εγκέφαλο, να βρίσκουμε μόνο νευρώνες που πυροδοτούν, αίμα που αντλείται και ορμόνες που κυκλοφορούν, αλλά το γεγονός και μόνο ότι είμαστε σε θέση να διαβάσουμε ένα τόσο πολύπλοκο κείμενο και να κατανοήσουμε τις ιδέες του αποδεικνύει πόσο άστοχο είναι να θεωρούμε τον εαυτό μας «απλώς» ως ένα είδος βιολογικού υπολογιστή με ανασυρόμενο λογισμικό.
Σε τελική ανάλυση, οι άνθρωποι είναι τα μόνα όντα του πλανήτη των οποίων η ζωή καθοδηγείται από οτιδήποτε άλλο εκτός των κληρονομικών τους ενστίκτων. Επιλέγουν να μην αναπαραχθούν, να μην τρέφονται όπως οι πρόγονοί τους και να υιοθετούν τρόπους έκφρασης και ζωής που άλλα μέλη του είδους τους δεν έχουν καν φανταστεί. Αυτό γιατί, ενώ και άλλα πλάσματα διαθέτουν συνείδηση, οι άνθρωποι διαθέτουν μια απαράμιλλη συνείδηση της δικής τους, αμφισβητώντας τα κίνητρά τους.
Η έκφραση «δεν φταίω εγώ αλλά το μυαλό μου» είναι αποπροσανατολιστική, καθώς υπονοεί ότι «εγώ» και το «μυαλό μου» είναι δύο διαφορετικές οντότητες, όταν ο εγκέφαλος είναι το πιο σημαντικό κομμάτι μας. Θα έπρεπε να είμαστε ευγνώμονες που ο εγκέφαλός μας παίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο στις επιλογές μας, αντί να ανησυχούμε για αυτό. Αλλά είναι ακριβώς αυτή η ικανότητά μας να παρατηρούμε τον εαυτό μας σαν να βρισκόμαστε έξω από αυτόν, που μας κάνει μοναδικούς.