Στα τέλη του 1979, ένας 24χρονος επιχειρηματίας επισκέφθηκε επί πληρωμή το ερευνητικό κέντρο Xerox PARC στη Σίλικον Βάλεϊ. Στιβ Τζομπς, ήταν το όνομα του κι είχε βρεθεί στο πιο διάσημο κάστρο της τεχνολογίας, δίπλα σε σημαντικούς προγραμματιστές και μηχανικούς υπολογιστών που συνομιλούσαν με το Μέλλον. Πλάι σε «κεφάλια» όπως ο Λάρι Τέσλερ, ο εφευρέτης του copy & paste, δίχως την επινόηση του οποίου πολύς κόσμος θα υπέφερε, αν δεν είχε χάσει κιόλας τη δουλειά του. Ο Τζομπς παρατήρησε τις προσπάθειες της ομάδας στο Xerox PARC για την καινοτομία ενός προσωπικού υπολογιστή. Σκέφτηκε βαθιά, διήθησε πολύτιμες πληροφορίες μέσα από το προσωπικό φίλτρο του κι έφτιαξε το «δικό» του computer. Στη «δική» του Apple. Είχε βεβαίως την ευφυία να πάρει μαζί του, για 17 συναπτά χρόνια, τον Τέσλερ…
Ουδείς γνωρίζει ποιος ακριβώς θα ήταν ο Στιβ Τζομπς χωρίς την εμπειρία του Xerox PARC. Χωρίς δηλαδή την ώσμωση που επιτρέπουν οι επαγγελματικοί χώροι, οι περισσότεροι τουλάχιστον, και δη αυτοί που απαιτούν δημιουργικότητα. Η πανδημία δεν άφησε όμως τίποτα όρθιο στο πέρασμα της. Και πολλοί έμειναν χωρίς το «θα είμαι ως αργά στο γραφείο», υποχρεωμένοι να λειτουργούν εξ αποστάσεως, να εργάζονται, να συσκέπτονται, να παράγουν από το σπίτι.
Στην αρχή, ίσως υπήρξε ανακούφιση, χαλάρωση, αίσθημα απελευθέρωσης. Το γραφείο δεν είναι πάντα ευχάριστη εμπειρία. Προετοιμασία για την έξοδο από το σπίτι, κοπιαστικά πηγαινέλα, συνάδελφοι που δεν φημίζονται για τη χαρισματική προσωπικότητά τους, πίεση από το περιβάλλον.
Η διάρκεια της Covid-19 όμως αποδόμησε σταδιακά πολλά από τα πλεονεκτήματα της απομακρυσμένης εργασίας. Διότι ενίοτε δεν υπάρχει η δέουσα απομόνωση και προσχηματική έστω ηρεμία, δεν υπάρχει τέλος ωραρίου και διάλειμμα για ανάσα. Αντιθέτως, υπάρχουν παιδιά που μπαινοβγαίνουν, τηλέφωνα που βαράνε και θέλουν όλα «εσένα», νοικοκυρές ή οικιακές βοηθοί που βάζουν ηλεκτρική ενόσω προσπαθείς να συγκεντρωθείς, μικρές διακοπές για την εκπλήρωση υποχρεώσεων στο σπίτι. Υπερφόρτωση του συστήματος και μια στρεβλή αντίληψη: αν δουλεύεις από τον χώρο σου, χωρίς την ενοχλητική παρουσία «άλλων», όλα τα μπορείς, τα προλαβαίνεις, τα διευθετείς.
Μπανάλ ανάγνωση, επιφανειακή, θα μου πείτε. Οι αποχρώσεις, οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις είναι αυτές που τώρα ενδιαφέρουν περισσότερο.
Οι γνώστες επιμένουν ότι οι νέοι δεν σκιάζονται ιδιαίτερα. Γαλουχημένοι εξ απαλών ονύχων με την τεχνολογία, αγκαλιά με το πληκτρολόγιο, δεν διακατέχονται από σύνδρομο στέρησης του επαγγελματικού περιβάλλοντος, είναι περισσότερο εξοικειωμένοι με την ιδέα του chat, του zoom, του εκ του μακρόθεν. Οι πιο ώριμοι είναι που ζορίζονται. Αυτοί που στα μικράτα τους έγραφαν σε κασέτες βίντεο το «Fame» ή το «Χαβάη 5-0»…
Ο Guardian, σε μια απολαυστική ανάλυσή του για το «αδειανό γραφείο», πηγαίνει πέρα από το τι κερδίζει και τι χάνει κανείς όταν εργάζεται από το σπίτι, υπερβαίνει τους συνήθεις προβληματισμούς που επικρατούν στις εταιρείες (είναι επαρκής η πρόσβαση στην «πληροφορία»; Υπάρχει καλός δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ των εργαζομένων;). Και αγγίζει το πώς λειτουργούν τελικά οι ομάδες, το πώς τα τελετουργικά και τα σύμβολα ωθούν τα μέλη μιας ομάδας επαγγελματικής σε ένα κοινό κοσμοείδωλο, σε μια κοινή θεώρηση των πραγμάτων, κομβική για το «πέταγμα» της.
Το σκεπτικό είναι απλό: οι υπάλληλοι γραφείου δεν εργάζονται αυστηρά με εγχειρίδια και θεωρητικά μοντέλα, αντλούν πληροφορίες από πλείστες όσες πηγές, ενσωματώνουν στη συνθήκη της ομάδας τους στοιχεία ξένα και διαφορετικά. Εδώ είναι που μετράνε τα τελετουργικά, τα σύμβολα, οι κοινοί χώροι εργασίας. Η ώσμωση, που λέγαμε.
Το παράδειγμα του Guardian αγγίζει τα όρια του χιουμοριστικού. Είναι όμως πέρα για πέρα αληθινό. Τα μυαλά που δημιούργησαν το Internet, και η κοινή συνισταμένη τους, η Internet Engineering Task Force, από το 1986 ακόμη, διέθεταν στους εαυτούς τους την πολυτέλεια ενός κοινού χώρου, στον οποίο και σχεδίαζαν την αρχιτεκτονική του Διαδικτύου. Είχαν ως βασική αρχή ότι το Internet θα είναι συμπεριληπτικό, για όλους, χωρίς ιεραρχίες, πατρίκιους και πληβείους, έπρεπε όμως να λάβουν μια σειρά αποφάσεων που απαιτούσαν ευρείες συναινέσεις εντός της ομάδας. Για να τις επιτύχουν, τα μέλη του IETF επέλεξαν να υποτονθορύζουν (αγγλιστί humming), να μουρμουρίζουν, να παράγουν βουητό. Απέφευγαν να ψηφίζουν, το θεωρούσαν διαιρετικό. Για να πουν «ναι» ή «όχι» έκαναν humming. Κι ό,τι ακουγόταν πιο δυνατά, επικρατούσε.
Το πιστεύετε ή όχι, πολλές από τις μείζονος σημασίας αποφάσεις για τη λειτουργία του Διαδικτύου ελήφθησαν με το συγκεκριμένο τελετουργικό. Ενδεικτικό: τον Μάρτιο του 2018, σε ένα ήσυχο δωμάτιο του λονδρέζικου Hilton Metropole, εκπρόσωποι τεχνολογικών κολοσσών όπως η Google, η Intel, η Amazon, συναντήθηκαν στο πλαίσιο της IETF, προκειμένου να αποφασίσουν ένα ακαταλαβίστικο για τους κοινούς θνητούς πρωτόκολλο, πλην όμως λίαν κομβικό, καθώς θα απέτρεπε επίδοξους χάκερ από το να καταφέρουν πλήγμα σε εθνικά συστήματα. Έναν χρόνο νωρίτερα, μάλλον ρώσοι χάκερ είχαν κάνει ολόκληρη την Ουκρανία και το σύστημα δεδομένων της να καταρρεύσει.
Οι τύποι που ήταν κλεισμένοι στο δωμάτιο συζητούσαν, διαφωνούσαν, ζύγιζαν παραμέτρους. Υπήρχε ο σκόπελος των προσωπικών δεδομένων, πτυχές που έθιγαν εθνικές οντότητες. Η τελική απόφαση ολοένα και απομακρυνόταν. Θα κάνουμε «humming», θα «χιουμάρουμε» τους είπε τέλος πάντων σε άπταιστη αργκό ο Σιν Τέρνερ, άνθρωπος – ξωτικό με καράφλα, άσπρη γενειάδα, μακριά και στρογγυλά γυαλάκια. «Χιούμαραν» στην άρνηση. Και το πρωτόκολλ0 πάγωσε, ο ρους της ιστορίας της τεχνολογίας άλλαξε, έτσι απλά.
Είναι βέβαιο, λένε οι ειδήμονες, ότι και σε εταιρείες μικρότερου βεληνεκούς, εκεί όπου οι συσκέψεις έχουν να κάνουν με πιο καθημερινά ζητήματα και λιγότερο μεγαλεπήβολα σχέδια, κάποιο τελετουργικό είναι υπαρκτό. Μπορεί να είναι η σειρά, η αλληλουχία με την οποία συμβαίνουν πράγματα στον χώρο, το μεσημεριανό γεύμα γύρω από ένα τραπέζι, η σύσκεψη της ημέρας. Η ανθρώπινη χημεία είναι αυτή που μετράει, και μέσω αυτής το αίσθημα του ανήκειν.
Και επιστημονικά άλλωστε να το δει κανείς, ο συντονισμός που χρειάζεται για να πραγματοποιηθεί μια τελετουργία αυξάνει την απελευθέρωση των νευροδιαβιβαστών του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη σύνδεση μεταξύ των ανθρώπων και συγχρονίζει τους καρδιακούς τους ρυθμούς. Στην ανθρώπινη Ιστορία, σε όλες ανεξαιρέτως τις κοινωνικές εκφάνσεις της, οι «ιεροτελεστίες» είναι πάντα παρούσες, πάντα με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Πόσο μάλλον σε καιρούς αγχωτικούς, όπως αυτός της πανδημίας.