Μια σκλάβα από τον Καύκασο (ενδέχεται να) ήταν η μητέρα του Λεονάρντο ντα Βίντσι, η οποία έφτασε στην Ιταλία ύστερα από μια πολύ δύσκολη διαδρομή – από τα ρωσικά βουνά όπου γεννήθηκε, μετά στην Κωνσταντινούπολη, λίγο πριν την άλωσή της, και από εκεί αρχικά στη Βενετία και ύστερα στη Φλωρεντία, όπου η νεαρή αλλοδαπή κοπέλα αφέθηκε «παράνομα» έγκυος και γέννησε τη μεγαλοφυΐα που επρόκειτο να αλλάξει την πορεία της τέχνης και της επιστήμης.
«Ενας από τους μεγάλους “Ιταλούς”, λοιπόν, αποκαλύπτεται ότι ήταν κατά το ήμισυ ξένος, παιδί μιας πρόσφυγα πριν από τους πρόσφυγες» γράφει ο Φούλβιο Παλόσα της La Repubblica, χαρακτηρίζοντας τη (δυνάμει) μητέρα του Ντα Βίντσι «ισχυρό σύμβολο μιας οδυνηρά τρέχουσας γυναικείας υποτέλειας».
Για αυτόν τον λόγο, εξηγεί ο ιταλός δημοσιογράφος, το εξώφυλλο του μυθιστορήματος «Το Χαμόγελο της Κατερίνας. Η Μητέρα του Λεονάρντο», που εμπεριέχει την «αποκάλυψη» περί της (πιθανής) καταγωγής και της ιδιότητας της μητέρας του Ντα Βίντσι, δεν είναι μια εικόνα που παραπέμπει στην Αναγέννηση ή στον κατεξοχήν εκπρόσωπό της, αλλά η φωτογραφία μιας σύγχρονης νεαρής κοπέλας, με το κεφάλι της καλυμμένο, που βρίσκεται σε φυγή.
Το ότι η μητέρα του Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν μια νεαρή και πάμφτωχη υπηρέτρια ονόματι Κατερίνα (είτε Ντελ Βάκα είτε Ντι Μέο Λίπι, σύμφωνα με του πιο έγκριτους μελετητές του Ντα Βίντσι) είναι γνωστό, όπως και ότι ο πρωτότοκος γιος της ήταν νόθος. Πλέον, όμως, εικάζεται πως θα μπορούσε να ήταν πρόσφυγας από την Ανατολή.
Στη βιβλιοπαρουσίασή του, ο Φούλβιο Παλόσα επισημαίνει πως ο Κάρλο Βέτσε, κορυφαίος μελετητής της Αναγέννησης με ειδίκευση στον Λεονάρντο ντα Βίντσι και συγγραφέας του βιβλίου, δεν εντόπισε κάποιο συγκεκριμένο έγγραφο που να επιβεβαιώνει πέρα από κάθε αμφιβολία την ισχυρή διαίσθησή του, δηλαδή ότι η μητέρα του Ντα Βίντσι ήταν στην πραγματικότητα σκλάβα από τον Καύκασο.
Καταλήγει, όμως, σε αυτό το συμπέρασμα μέσω μιας σειράς αλληλένδετων γεγονότων «που προκάλεσαν μέσα μου μια συναισθηματική αντίδραση τόσο έντονη, ώστε να είμαι σε θέση να τη μετουσιώσω σε μυθιστόρημα. Η ομορφιά της λογοτεχνίας έγκειται στο να καταφέρνεις να προχωράς πέρα από την Ιστορία, μέχρι το τυφλό σημείο της ζωής. Στο βιβλίο μου η μυθοπλασία παρεμβαίνει για να καλύψει τα κενά, να αντικαταστήσει τους κρίκους που λείπουν», εξηγεί ο ιταλός επιστήμονας, καθηγητής στο ιστορικό πανεπιστήμιο της Νάπολης L’ Orientale.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο που φέρνει στο φως το «Χαμόγελο της Κατερίνας» είναι πως ο σερ Πιέρο ντα Βίντσι, ένας ευκατάστατος φλωρεντινός συμβολαιογράφος και πατέρας (τεκμηριωμένα) του Λεονάρντο ντα Βίντσι, φαίνεται να ακολουθούσε σαν σκιά μια νεαρή σκλάβα. Εκείνος συνέταξε και επικύρωσε (σήμερα φυλάσσεται στο Αρχείο του Κράτος της Φλωρεντίας) τη «συμβολαιογραφική πράξη απελευθέρωσής της από την κυρία της, Τζινέβρα ντ’ Αντόνιο Ρέντιτι, σύζυγο του Ντονάτο ντι Φιλίππο ντι Σαλβέστρο Νάτι, ενός υφαντουργού με έδρα τη Βενετία, οι εργάτες και οι εργάτριες του οποίου ήταν σκλάβοι από την Κιρκασία (περιοχή στον Βόρειο Καύκασο, κατά μήκος της βορειοανατολικής ακτής της Μαύρης Θάλασσας – ΣτΜ). Οπότε, ενδέχεται και η κοπέλα να ήρθε από τα βουνά του Βορείου Καυκάσου» σημειώνει ο Κάρλο Βέτσε.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ημερομηνία της συμβολαιογραφικής πράξης απελευθέρωσής της, 2 Νοεμβρίου 1452, «επικίνδυνα κοντά στη γέννηση του Λεονάρντο, τη 15η Απριλίου της ίδιας χρονιάς» τονίζει ο ιταλός ειδικός. Εικάζει, δε, πως η παράνομη σύλληψη της νεαρής Κατερίνας έλαβε χώρα «στο παλάτι των Καστελάνι, μιας επιφανούς οικογένειας της Φλωρεντίας, συμβολαιογράφος της οποίας ήταν ο σερ Πιέρο ντα Βίντσι. Εκεί η Κατερίνα είχε κληθεί για να θηλάζει την κόρη του Φραντσέσκο ντι Ματέο Καστελάνι, ο οποίος επικαλείται την κοπέλα στο ημερολόγιό του. Αυτό σημαίνει ότι ήταν ήδη μητέρα, έχοντας μείνει έγκυος ακόμη και ως σκλάβα του σεξ», του πατέρα του Λεονάρντο ντα Βίντσι.
Ο Κάρλο Βέτσε υποθέτει ακόμα ότι χάρη στον Ντονάτο ντι Φιλίππο ντι Σαλβέστρο Νάτι (τον υφαντουργό που απασχολούσε σκλάβους από την Κιρκασία, σύζυγο της πρώτης κυρίας της Κατερίνας) έλαβε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι μία από τις πρώτες αναθέσεις του, για τον πίνακα «L’annunciazione» («Ο Ευαγγελισμός»), ο οποίος σήμερα φυλάσσεται στην περίφημη Πινακοθήκη Ουφίτσι της Φλωρεντίας, αλλά είχε βρεθεί σε μοναστήρι της πόλης, στο οποίο ο πλούσιος φλωρεντινός υφαντουργός είχε αφήσει όλη του την περιουσία (με συμβολαιογράφο και πάλι τον σερ Πιέρο ντα Βίντσι, πατέρα του Λεονάρντο). Στο φόντο του πίνακα διακρίνεται, άρα, «ένα ανατολίτικο τοπίο: τα βουνά του Καυκάσου και η πόλη Τάνα, από όπου προερχόταν η μητέρα;» διερωτάται στο βιβλίο του ο Κάρλο Βέτσε.
Τελικά, η Κατερίνα εγκατέλειψε τη Φλωρεντία για το όμορο Βίντσι όταν παντρεύτηκε έναν ντόπιο, με τον οποίο απέκτησε ακόμη πέντε παιδιά, που τα μεγάλωσε μαζί με τον Λεονάρντο. Αφησε την τελευταία της πνοή (από ελονοσία) στο Μιλάνο, όπου είχε μεταβεί για να βρει τον πρωτότοκο γιο της. «Εκείνος την αποχαιρέτησε με μια πολυτελή κηδεία, το οποίο τεκμηριώνεται από μια ψυχρή λίστα εξόδων που κρύβει απέραντο πόνο», αναφέρει ο ιταλός μελετητής.
Στον Λεονάρντο η μητέρα του ενδέχεται να άφησε «μια έντονη αίσθηση ελευθερίας, την οποία εκείνος μετάφρασε σε πνευματικό επίπεδο», αλλά και την ανάμνηση του χαμόγελου που, «όπως υποστήριξε ο Φρόιντ, αναπαρήγαγε σε πολλά γυναικεία πρόσωπα που ζωγράφισε, από τη “La scapigliata” μέχρι τη Μόνα Λίζα», σύμφωνα πάντα με τον Κάρλο Βέτσε.