Πριν από σχεδόν 30 χρόνια, ήταν άνοιξη του 1992, έκανε την πρεμιέρα του ένα εντυπωσιακό θρίλερ για μια σίριαλ κίλερ και έναν αστυνομικό επιθεωρητή. Οι κριτικές της ταινίας ήταν ανάμεικτες. Ο πρωταγωνιστής Μάικλ Ντάγκλας είχε παίξει παρόμοιους ρόλους στο παρελθόν, ενώ κάποιοι πικρόχολα έγραφαν πως το σημαντικότερο σημείο της ταινίας ήταν το ηδονοβλεπτικό και αδιάκριτο πλάνο με τις γάμπες της συμπρωταγωνίστριας, Σάρον Στόουν, που τις κρατάει στιγμιαία ανοικτές πριν τις σταυρώσει.
Μπορεί να ακούγεται φτηνό, γράφει στο BBC Culture ο Νίκολας Μπάρμπερ, αλλά το «Βασικό ένστικτο» έγινε μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της δεκαετίας και σήμερα είναι πιο διάσημο από ποτέ, τόσο για τη θετική όσο και για την αρνητική κριτική που προκάλεσε. Τώρα, μάλιστα, κυκλοφορεί μια πολυτελής νέα έκδοση του φιλμ, αν και η Σάρον Στόουν, σύμφωνα με το IndieWire, διαμαρτυρήθηκε έντονα για το πώς την εκμεταλλεύτηκαν στην επίμαχη σκηνή και πόσο δυσαρεστημένη είναι με την επανέκδοση.
Σε κάθε περίπτωση, υπερασπιστές και επικριτές του συμφωνούν ότι το «Βασικό ένστικτο» ξεχωρίζει από όλα τα άλλα ερωτικά θρίλερ της δεκαετίας του 1990: «Είναι το sine qua non (εκ των ων ουκ άνευ – απαραίτητο στοιχείο) του είδους», λέει στον Μπάρμπερ ο Μάθιου Τέρνερ, κριτικός, συγγραφέας και οικοδεσπότης του Fatal Attractions, ενός podcast αφιερωμένου στο ερωτικό θρίλερ.
«Χωρίς το “Βασικό ένστικτο”, δεν υπήρχε περίπτωση να γίνει το ερωτικό θρίλερ τόσο μεγάλο όσο έγινε τη δεκαετία του 1990, ούτε υπήρχε περίπτωση να μιλάμε γι’ αυτό τώρα», συμπληρώνει ο Τέρνερ, ο οποίος εκτιμά ότι το «Βασικό ένστικτο» είναι η καλύτερη και πιο σημαντική από τις 76 ταινίες που έχει καλύψει το podcast του μέχρι στιγμής.
Οι πρώτες αναταράξεις που προκάλεσε το είδος έγιναν αισθητές τη δεκαετία του 1980, όταν έφερε σκηνές σεξ και βίας στην οθόνη. Τα κοινό, που αναζητούσε μυστηριώδη πλοκή μαζί με κοινωνικά αποδεκτό ερεθισμό, μπορούσε να δει το «Διχασμένο κορμί» (1984), την «Ολέθρια σχέση» (1987), το «Ερωτικό αντικείμενο του εγκλήματος» (1989), και άλλες τρομερές ιστορίες με διώκτες, εκβιαστές και δολοφόνους με υπέροχα μαλλιά. Ουσιαστικά, η ανατροπή στις ταινίες νουάρ έγινε με την ελκυστική προοπτική των ηθοποιών που γδύνονταν. Αλλά το είδος δεν ήταν ακόμη γνωστό ως ερωτικό θρίλερ. Η ταινία που το καθόρισε και το καθιέρωσε ήταν το «Βασικό ένστικτο». Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι επίσης σκότωσε το είδος, οδηγώντας κάθε πτυχή του ερωτικού θρίλερ σε τόσο εξωφρενικά άκρα, που δεν έμεινε τίποτα για άλλη παρόμοια ταινία.
Eνας από τους υπεύθυνους ήταν ο Τζο Εστερχας, σεναριογράφος (ο μοναδικός σεναριογράφος στην ιστορία του Χόλιγουντ που είχε groupies) και ένας από τους θρυλικούς δημοσιογράφους του περιοδικού «Rolling Stone», ο οποίος είχε ήδη γράψει ένα πρωτότυπο θρίλερ, το «Στην άκρη του νήματος» (1985). Μια μέρα, γράφει ο Εστερχας στα απομνημονεύματά του με τίτλο «Hollywood Animal», σκέφτηκε, «ότι θα ήταν διασκεδαστικό να γίνει μια ταινία για έναν άνδρα που χειραγωγείται από μια γυναίκα πανέξυπνη, πανσεξουαλική και διαβολική». Μέσα σε 13 ημέρες είχε έτοιμο το σενάριο, που αγοράστηκε το 1990 έναντι 4 εκατ. δολαρίων από το ανεξάρτητο στούντιο Carolco. Ο αρχικός τίτλος του ήταν «Love Hurts», αλλά πριν το στείλει στον ατζέντη του, τον άλλαξε με το πιο πιασάρικο «Basic Instinct».
Μια δημιουργική κόντρα
Τότε, όμως, όπως και τώρα άλλωστε, η ισχύς των σεναριογράφων του Χόλιγουντ ήταν περιορισμένη. Ο Εστερχας ήλπιζε ότι θα σκηνοθετούσε την ταινία ο Μίλος Φόρμαν, αλλά η Carolco επέλεξε τον Πολ Βερχόφεν, τον ολλανδό σκηνοθέτη των ταινιών «Ρόμποκοπ: Ο μπάτσος ρομπότ» (1987) και «Ολική επαναφορά» (1990), στην οποία η Στόουν είχε έναν μικρό ρόλο ως μυστική πράκτορας. Προερχόμενος από τον ολλανδικό κινηματογράφο, όπου το γυμνό και οι σκηνές σεξ ήταν πιο αποδεκτές, ο Βερχόφεν μπορούσε να προσφέρει ευχάριστη ψυχαγωγία, αλλά στις ταινίες του υπήρχε κάτι διαφορετικό και ανατρεπτικό: ξεπερνούσε τα όρια του καλού γούστου, αφήνοντας τους θεατές αβέβαιους για το αν πρέπει να τους κοπεί η ανάσα ή να γελάσουν.
Οπως λέει ο Εστερχας στα απομνημονεύματά του, «Στο σενάριο όλες οι σκηνές με γυμνό είχαν μια ξεκάθαρη περιγραφική γραμμή: “Είναι σκοτεινά. Δεν μπορούμε να δούμε καθαρά”. Ηθελα αυτές οι σκηνές να αφορούν σκιές και γωνίες της κάμερας, όχι το δέρμα, και σίγουρα όχι το απόλυτα αποκαλυπτικό γυμνό».
Ωστόσο, ο Βερχόφεν είχε άλλη άποψη. Ο Εστερχας απογοητεύτηκε τόσο πολύ από τη σαρκική προσέγγιση του σκηνοθέτη, ώστε προσπάθησε να αγοράσει πίσω το σενάριό του από την Carolco και έδωσε στη δημοσιότητα μια μάλλον σεμνότυφη δήλωση, διαμαρτυρόμενος ότι είχε γράψει ένα «ψυχολογικό μυστήριο με διακριτικές ερωτικές σκηνές, ενώ η πρόθεση του Βερχόφεν είναι να κάνει το “Βασικό ένστικτο” ένα ξεκάθαρα σεξουαλικό θρίλερ». Και φυσικά, δεν έγραψε εκείνος το σενάριο του σίκουελ «Βασικό ένστικτο 2», με πρωταγωνίστρια και πάλι τη Σάρον Στόουν ως Κάθριν Τραμέλ πλάι στον Ντέιβιντ Μορισέι στον ρόλο ενός ψυχιάτρου, που βγήκε στους κινηματογράφους το 2006, εισπράττοντας σχεδόν αποκλειστικά κακές κριτικές.
Αν το σεξ είναι ανεξέλεγκτο, το ίδιο ισχύει και για τη βία, η οποία κορυφώνεται με τη μυστηριώδη γυναίκα να καρφώνει τον άντρα επανειλημμένα με έναν παγοκόφτη: ο Βερχόφεν περιέλαβε μια φρικτή σκηνή όπου η λεπτή λεπίδα περνά μέσα από τη μύτη του θύματος. Η φρενίτιδα του δολοφόνου θυμίζει τη σκηνή του ντους στο «Ψυχώ» του Αλφρεντ Χίτσκοκ, αλλά και τη σκηνή στο «Ρόμποκοπ», όπου ένα ρομπότ ED-209 πυροβολεί επί 15 δευτερόλεπτα ένα εταιρικό στέλεχος πνίγοντάς τον στο αίμα. Ολα αυτά συμβαίνουν στην πρώτη σκηνή της ταινίας: ενώ άλλοι σκηνοθέτες θρίλερ θα άφηναν κάτι τόσο προκλητικό για αργότερα, ο Βερχόφεν δίνει στον θεατή την αξία των χρημάτων του στα πρώτα, κιόλας, λεπτά.
Λίγο αργότερα, οι «ασκήσεις» της Στόουν και του Ντάγκλας στο κρεβάτι προχωρούν ακόμη περισσότερο, εξασφαλίζοντας ότι το σεξ σε κάθε επόμενο ερωτικό θρίλερ θα φαίνεται δειλό και συνεσταλμένο σε σύγκριση με το «Βασικό ένστικτο». Ωστόσο ο Βερχόφεν αναγκάστηκε να κάνει έναν συμβιβασμό: «Ηταν πολύ πρόθυμος να φτιάξει την πρώτη ταινία του Χόλιγουντ με ανορθωμένο πέος», λέει ο δρ Στίβι Σίμκιν, συγγραφέας του «Basic Instinct/Controversies» («Βασικό ένστικτο / Αντιπαραθέσεις»). Αντ’ αυτού, έπρεπε να αρκεστεί στα οπίσθια του Μάικλ Ντάγκλας.
Ωστόσο, δεν ήταν μόνο το σεξ και η βία που οδηγούνται σε σχεδόν γελοία ύψη (ή βάθη). Οι πνευματώδεις αναφορές στον «Δεσμώτη του ιλίγγου» και άλλα κλασικά έργα του Χίτσκοκ είναι συνεχείς, από το μουσικό θέμα του Τζέρι Γκόλντσμιθ, μέχρι τη φωτογραφία του βιρτουόζου Γιαν ντε Μποντ. Τα σπίτια είναι υπέροχα. Τα κοστούμια είναι εντυπωσιακά. Και το στόρι είναι τόσο εντυπωσιακό και περίπλοκο, που κινείται στα όρια της ειρωνείας, χωρίς όμως ποτέ να πέφτει, σχολιάζει ο Νίκολας Μπάρμπερ στο BBC. Στην εναρκτήρια σκηνή δεν μαθαίνουμε ποιος είναι ο δολοφόνος αλλά μαθαίνουμε ότι το θύμα είναι ο Τζόνι Μποζ, ένας πρώην ροκ σταρ, και ότι η φίλη του είναι η Κάθριν Τραμέλ, την οποία υποδύεται η Σάρον Στόουν. Στη συνέχεια μαθαίνουμε ότι η Τραμέλ είναι μια ιδιοφυής και διάσημη συγγραφέας, η οποία στο τελευταίο βιβλίο της περιγράφει τη δολοφονία ενός ροκ σταρ ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που θα σκοτωθεί αργότερα και ο Μποζ. Ο Νικ Κάραν, τον οποίο υποδύεται ο Μάικλ Ντάγκλας, είναι ο αστυνομικός που ερευνά τη δολοφονία, αλλά δεν μπορεί να αντισταθεί στην ύποπτη Τραμέλ.
Η πλοκή είναι ήδη πιο παράλογη από εκείνη της «Ολέθριας σχέσης» ή του «Ερωτικού αντικείμενου του εγκλήματος», για παράδειγμα, αλλά το «Βασικό ένστικτο» μόλις ξεκινά. Ο Εστερχας κάνει ένα νέο twist ή μια νέα αποκάλυψη κάθε πέντε λεπτά, όχι μόνο στο «ποιος είναι ο δολοφόνος», αλλά και στις ιστορίες των χαρακτήρων. Συνήθως στα νουάρ οι αστυνομικοί έχουν κάποιο σκάνδαλο στο παρελθόν τους. Στο «Βασικό ένστικτο», ο Νικ Κάραν είναι αλκοολικός και είχε πυροβολήσει κατά λάθος δύο τουρίστες υπό την επήρεια κοκαΐνης. Α ναι, και η γυναίκα του αυτοκτόνησε… Το βιογραφικό της Κάθριν Τραμέλ είναι εξίσου πολύπλοκο. Ο πρώτος σύζυγός της ήταν ένας μπόξερ, που ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου στο ρινγκ, η ίδια είχε μια εμμονική (ερωτική) σχέση με την Μπεθ Γκάρνερ, τη φίλη της από το πανεπιστήμιο (την υποδύεται η Τζιν Τρίπλχορν), η οποία συμβαίνει, επίσης, να είναι η ψυχολόγος στο αστυνομικό τμήμα του Νικ. Το ότι η Μπεθ είναι και φίλη και ερωμένη της Κάθριν δεν είναι βέβαια κάτι σπουδαίο, το θέμα όμως είναι ότι και οι δύο έχουν σφάξει αρκετά μέλη των οικογενειών τους…
Μια αντιηρωίδα που εμπνέει;
Σε άλλα νουάρ, σαγηνευτικές ηρωίδες μπορεί να διαπράττουν εγκλήματα για χρήματα, για έναν έρωτα, ή για να γλιτώσουν από έναν πνιγηρό γάμο, αλλά στο «Βασικό ένστικτο» δεν συμβαίνει τίποτα από όλα αυτά. Η Κάθριν είναι εργένισσα, πλούσια και ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για το σεξ παρά για την αγάπη. Σκοτώνει ανθρώπους απλώς για να δει αν μπορεί να ξεφύγει.
Οσο κακιά και αν είναι, είναι επίσης, με κάποιους τρόπους, μια παράξενη φιγούρα που μπορεί να εμπνεύσει: «Παρουσιάζεται μέσω ενός παρανοϊκού ανδρικού φακού», λέει η Αν Σμιθ, κριτικός κινηματογράφου και οικοδέσποινα του podcast Girls on Film, «αλλά υπάρχουν πτυχές του χαρακτήρα της που σε κάποιο βαθμό είναι ακόμα και αναζωογονητικές. Είναι ο κεντρικός γυναικείος χαρακτήρας μιας mainstream ταινίας, η οποία έχει μια επιτυχημένη καριέρα, έχει τον απόλυτο έλεγχο, είναι πιο έξυπνη από τους άντρες γύρω της, απελευθερωμένη σεξουαλικά και προκλητικά καθόλου μητρική φιγούρα».
Στον σχολιασμό του DVD, ο Βερχόφεν αποκαλεί την Κάθριν «διάβολο» και «Σατανά». Ο Ντε Μποντ λέει ότι τη φωτίζει σαν «θεά». Η Στόουν πήρε τον ρόλο μόνο όταν άλλες σταρ, όπως οι Μισέλ Φάιφερ, Τζίνα Ντέιβις, Μέλανι Γκρίφιθ και Κιμ Μπέισινγκερ, τον απέρριψαν. Αλλά είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς οποιαδήποτε άλλη ηθοποιό στον ρόλο της Κάθριν. Αξέχαστο μείγμα της Τζέσικα Ράμπιτ και του Χάνιμπαλ Λέκτερ, η Κάθριν Τραμέλ είναι υπεύθυνη για κάθε τρομερή κατάσταση, από την πρώτη στιγμή μέχρι την τελευταία. Η διαβόητη σκηνή της ανάκρισης, στην οποία δείχνει στον αστυνομικό –και στον θεατή– ότι δεν φοράει εσώρουχα, την έκανε να επαναστατήσει επαναλαμβάνοντας και στα απομνημόνευματά της, «The Beauty of Living Twice», ότι ο Φερχόφεν την είχε διαβεβαιώσει κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων πως «δεν θα δούμε τίποτα». Ωστόσο σημειώνει επίσης ότι το αποκαλυπτικό πλάνο «ήταν σωστό για την ταινία και για τον χαρακτήρα». Υπάρχει κανείς που διαφωνεί;