«Παίρνω τόσα πολλά φάρμακα που νομίζω ότι κουδουνίζω όταν περπατάω». Αυτό ανέφεραν κάποιοι ασθενείς στη φαρμακοποιό Εμιλι Ριβ, μεγάλου νοσοκομείου στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας.
Οπως γράφει ο Economist, η παραπάνω περιγραφή δεν είναι καθόλου σπάνια στον αναπτυγμένο κόσμο: περίπου το 15% των ανθρώπων στην Αγγλία λαμβάνουν πέντε ή περισσότερα συνταγογραφούμενα φάρμακα κάθε μέρα. Το ίδιο και το 20% των Αμερικανών και Καναδών ηλικίας 40-79 ετών.
Με δεδομένο ότι οι ηλικιωμένοι πάσχουν συχνά από περισσότερες της μιας παθήσεις, όσο αυξάνεται η ηλικία αυξάνονται και τα χάπια. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζει ο Economist, τα 2/3 των Αμερικανών άνω των 65 λαμβάνουν τουλάχιστον πέντε φάρμακα κάθε μέρα. Στον Καναδά, το ένα τέταρτο των 65+ χρειάζονται δέκα ή περισσότερα φάρμακα!
Τα παραπάνω περιγράφουν βέβαια τη γνωστή πολυφαρμακία η οποία ορίζεται ως η ταυτόχρονη χρήση 5 ή περισσότερων φαρμάκων από τον ίδιο ασθενή, η λήψη φαρμάκων χωρίς εμφανή ένδειξη, η χρήση διαφορετικών αλλά ισοδύναμων φαρμάκων για την ίδια πάθηση, η ταυτόχρονη λήψη αλληλεπιδρώντων φαρμάκων, η λήψη ακατάλληλης δοσολογίας ή η χρήση επιπλέον φαρμάκων για τη θεραπεία παρενεργειών.
Ο Economist επικαλείται έρευνες που δείχνουν ότι οι μισοί ηλικιωμένοι Καναδοί παίρνουν τουλάχιστον ένα ακατάλληλο φάρμακο. Μια ανασκόπηση της υπερσυνταγογράφησης στην Αγγλία το 2021 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τουλάχιστον 10% των συνταγών που εκδίδονται από οικογενειακούς γιατρούς, φαρμακοποιούς και άλλους επαγγελματίες υγείας, δεν θα έπρεπε πιθανώς να έχουν εκδοθεί…
Συστήματα χτισμένα στα θεμέλια της συνταγογράφησης
Τα σύγχρονα συστήματα υγείας μοιάζουν να βασίζονται στη χορήγηση φαρμάκων. Όμως, αυτό φαίνεται πως αρχίζει να αλλάζει, επισημαίνει ο Εcnomist. Γιατροί, φαρμακοποιοί και νοσηλευτές δημιουργούν «δίκτυα αντι-συνταγογράφησης», σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουν την υπέρμετρη και ανορθολογική χορήγηση φαρμάκων. Η δρ Ριβ, που τώρα είναι λέκτορας το Πανεπιστήμιο Monash της Μελβούρνης, ηγείται ενός τέτοιου δικτύου στην Αυστραλία. Η Εθνική Υπηρεσία Υγείας της Αγγλίας έχει εκπονήσει σχέδιο για τη μείωση της υπερσυνταγογράφησης, ενώ το πρώτο διεθνές συνέδριο για το θέμα αυτό πραγματοποιήθηκε πέρυσι στη Δανία.
Άνοια, Πάρκινσον ή απλώς πολλά φάρμακα;
Όσο περισσότερα φάρμακα παίρνει κάποιος, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες ανεπιθύμητων ενεργειών.
Σύμφωνα πάντα με τον Economist, πρόσφατη μελέτη σε νοσοκομείο του Λίβερπουλ διαπίστωσε ότι σχεδόν μία στις πέντε εισαγωγές αφορούσαν περιστατικά παρενεργειών. Το Ινστιτούτο Lown, ένα αμερικανικό think-tank, υπολογίζει ότι, μεταξύ 2020 και 2030, η πολυφαρμακία θα μπορούσε να προκαλέσει περισσότερους από 150.000 πρόωρους θανάτους και 4,5 εκατομμύρια εισαγωγές στα νοσοκομεία της Αμερικής.
Η ταυτόχρονη λήψη πολλών φαρμάκων επηρεάζει τον οργανισμό με πολλούς τρόπους, κυρίως λόγω της αλληλεπίδρασης των σκευασμάτων.
Ο Economist αναδεικνύει τις επιπτώσεις της πολυφαρμακίας κυρίως στην τρίτη ηλικία, υπογραμμίζοντας ότι μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε λάθος διαγνώσεις.
Κάποια φάρμακα επηρεάζουν την ίδια βιολογική διεργασία. Ένα παράδειγμα είναι τα φάρμακα με αντιχολινεργική δράση, τα οποία καταστέλλουν τη δραστηριότητα της ακετυλοχολίνης, ενός νευροδιαβιβαστή. Ορισμένα αντιαλλεργικά, αντικαταθλιπτικά και σκευάσματα κατά της ακράτειας έχουν τέτοια επίδραση.
Αν κάποιος λαμβάνει ταυτόχρονα φάρμακα αυτών των κατηγοριών (ή και άλλων με αντίστοιχη επίδραση), η υπέρ-καταστολή ακετυλοχολίνης μπορεί να του προκαλέσει σύγχυση και άλλα συμπτώματα τα οποία θα μπορούσαν να αποδοθούν σε κάποια ασθένεια. «Έχουμε δει ηλικιωμένους ασθενείς που διαγνώστηκαν λανθασμένα με άνοια, ενώ τα συμπτώματά τους οφείλονταν στα φάρμακα που έπαιρναν και μόλις τα διέκοψαν, τα συμπτώματα υποχώρησαν», αναφέρει στον Economist η Μπάρμπαρα Φάρελ, ακαδημαϊκός στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Bruyere του Καναδά.
Ο Μάικλ Στάινμαν, καθηγητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Φρανσίσκο αναφέρει ένα ακόμη παράδειγμα: Αρκετά κοινά φάρμακα εμποδίζουν την επαναρρόφηση της σεροτονίνης, ενός άλλου νευροδιαβιβαστή. Με την ταυτόχρονη επίδραση πολλών τέτοιων φαρμάκων, ο ασθενής μπορεί να παρουσιάσει τρόμο (τρέμουλο) αυπνία, και σπασμωδικές κινήσεις των άκρων. Αυτά τα συμπτώματα συχνά συγχέονται με τη νόσο του Πάρκινσον. Το αποτέλεσμα είναι, κι άλλα φάρμακα! Κι αυτά με τη σειρά τους μπορεί να «ρίξουν» την αρτηριακή πίεση ή να προκαλέσουν παραλήρημα…
Ο ίδιος υπογραμμίζει βέβαια και την ψυχολογική επίπτωση της πολυφαρμακίας: «Οι άνθρωποι νιώθουν ότι ολόκληρη η ζωή τους περιστρέφεται γύρω από τα φάρμακά τους, αφού πρέπει να ακολουθούν οδηγίες και ωράρια λήψης για το καθένα από τα σκευάσματα. Και όσο περισσότερα φάρμακα παίρνει κάποιος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες κάποια από αυτά να ληφθούν λανθασμένα».
Για την αλληλεπίδραση των φαρμάκων, γιατροί και φαρμακοποιοί έχουν πρόσβαση σε σχετικές βάσεις δεδομένων από τις οποίες μπορούν να αντλήσουν στοιχεία. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα η γνώση θεωρείται περιορισμένη αφού στις κλινικές δοκιμές ελέγχεται ένα φάρμακο κάθε φορά. Επιπλέον οι συνταγές μπορεί να εκτελούνται σε πολλά διαφορετικά σημεία ενώ κανείς δεν μπορεί να ελέγξει τα φάρμακα που οι ασθενείς αγοράζουν και λαμβάνουν χωρίς συνταγή.
Γιατί όμως τόσα χάπια;
Οι ειδικοί εντοπίζουν πολλούς λόγους στους οποίους μπορεί να οφείλεται η πολυφαρμακία. Ο πιο συνηθισμένος, σύμφωνα με τους Αμερικανούς ειδικούς, είναι ότι οι ασθενείς δεν λαμβάνουν οδηγίες για το πότε να σταματήσουν τη θεραπεία με ένα συγκεκριμένο φάρμακο. Στην Αμερική, όπως γράφει ο Economist, ένας στους πέντε ασθενείς στους οποίους χορηγείται το ισχυρό παυσίπονο γκαμπαπεντίνη, μετά από χειρουργική επέμβαση, εξακολουθεί να το παίρνει επί 90 ημέρες (η συνιστώμενη μέγιστη διάρκεια της θεραπείας δεν ξεπερνά τις 4 εβδομάδες)…
Στην Αμερική πάντα σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει η διαφήμιση των φαρμάκων, ενώ σε πολλά μέρη του κόσμου δεν τηρείται ενιαίο αρχείο για τους ασθενείς οπότε ο ένας γιατρός δεν ξέρει τι έχει συνταγογραφήσει ο άλλος για τον ίδιο άρρωστο.
Το ιατρικό «κίνημα» κατά της πολυφαρμακίας έχει ξεκινήσει κάποιες προσπάθειες διόρθωσης των προβλημάτων. Στον Καναδά διανέμονται φυλλάδια για το πώς και πότε πρέπει να διακόπτονται μια σειρά από κοινά φάρμακα. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού – όπου για να σταματήσει ένας άρρωστος να παίρνει ένα φάρμακο θα πρέπει αυτό να διαγραφεί από τη συνταγογράφησή του – έχουν αναπτυχθεί ψηφιακά εργαλεία που κάνουν πιο εύκολη τη διαδικασία διαγραφής αλλά και πλατφόρμες που δίνουν πληροφορίες για τη δράση και την αλληλεπίδραση κάθε φαρμάκου. Χρειάζεται όμως ακόμη δουλειά.
Η πολυφαρμακία σε Ευρώπη και Ελλάδα
Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2018 στο επιστημονικό περιοδικό Archives of Gerontology and Geriatrics υπολογίζει την επίπτωση της πολυφαρμακίας σε 17 ευρωπαϊκές χώρες (ανάμεσά τους και την Ελλάδα) και το Ισραήλ, στην τρίτη ηλικία.
Στη μελέτη συμμετείχαν (με ερωτηματολόγια) περισσότερα από 34.000 άτομα άνω των 65 ετών. Διαπιστώθηκε πολυφαρμακία σε συνολικό ποσοστό 32,1%. Όσο όμως αυξανόταν η ηλικία, τόσο αυξανόταν και το ποσοστό της πολυφαρμακίας, για να φτάσει 46,5% στους 85+.
Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μελέτη, στην Ελλάδα το ποσοστό πολυφαρμακίας είναι 29,3% – το πέμπτο χαμηλότερο ανάμεσα στις χώρες που μελετήθηκαν. Περίπου ένας στους 5 (22,2%) ασθενείς 65 – 74 ετών λαμβάνει πολλά φάρμακα ταυτόχρονα. Το αντίστοιχο ποσοστό αυξάνεται σε 33,4% για τις ηλικίες 75 – 84 για να φτάσει τελικά το 48,4% από τα 85 και πάνω.
Το χαμηλότερο ποσοστό πολυφαρμακίας συγκεντρώνει η Ελβετία με 26,3% ενώ «πρωταθλήτρια» αναδεικνύεται η Τσεχία, με 4 στους 10 ηλικιωμένους να λαμβάνουν σε τακτική βάση περισσότερα από 6 φάρμακα.
Σύμφωνα με άλλα στοιχεία, οι γιατροί στην Ελλάδα συνταγογραφούν έως και 50% περισσότερα φάρμακα σε σύγκριση με το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ…
Ως μέτρα κατά της πολυφαρμακίας οι ειδικοί προτείνουν δημιουργία θεραπευτικών πρωτοκόλλων και ενσωμάτωσή τους στην ηλεκτρονική συνταγογράφηση, ενίσχυση της εκπαίδευσης γιατρών και φαρμακοποιών σε θέματα αλληλεπίδρασης, διαρκή ενημέρωση των πολιτών για τους κινδύνους της πολυφαρμακίας, ισχυρό σύστημα ελέγχου της διάθεσης φαρμάκων χωρίς συνταγή και της συνταγογράφησης.
Σύμφωνα με τα τελευταία δημοσιευμένα στοιχεία του ελληνικού Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) το 2020 η αξία των φαρμάκων που διατέθηκαν σε νοσοκομεία και φαρμακεία της επικράτειας ξεπέρασε τα 6,96 δισεκατομμύρια ευρώ, καταγράφοντας αύξηση της τάξης του 4% από το 2019. Το 2020 διατέθηκαν στη χώρα μας 568.835.637 συσκευασίες φαρμάκων, περίπου όσες και το 2019.