Μετά την απόπειρα δηλητηρίασης του, τον Αύγουστο του 2020, και την μακρά νοσηλεία του σε νοσοκομείο της Γερμανίας, ο Αλεξέι Ναβάλνι αποφάσισε να επιστρέψει, τελικά, στη Ρωσία τον Ιανουάριο του 2021. Ομως, λίγο πριν επιβιβαστεί στο αεροπλάνο, ανάρτησε στο YouTube μια ταινία με τον τίτλο «Το Παλάτι του Πούτιν».
Το βίντεο, διάρκειας σχεδόν δύο ωρών, αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα ερευνητικής δημοσιογραφίας. Χρησιμοποιώντας μυστικά αρχιτεκτονικά σχέδια, πλάνα από drones, τρισδιάστατες απεικονίσεις και μαρτυρίες οικοδομών, το βίντεο του Ναβάλνι αφηγείται την ιστορία μιας βίλας στη Μαύρη Θάλασσα αξίας 1,3 δισεκατομμυρίων δολαρίων και με κάθε πολυτέλεια και υπερβολή που θα μπορούσε να επιθυμεί ένας δικτάτορας: μπαρ με ναργιλέδες, παγοδρόμιο κατάλληλο και για αγώνες χόκεϊ, ελικοδρόμιο, έναν αμπελώνα, μια εκκλησία, ακόμη και μια καλλιέργεια στρειδιών, μεταξύ άλλων. Το βίντεο αναδεικνύει, επίσης, το εντυπωσιακό κόστος και την οικονομική απάτη που στήθηκε για την κατασκευή της έπαυλης για λογαριασμό του πραγματικού ιδιοκτήτη της, του προέδρου της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν.
«Αλλά η ισχύς της ταινίας δεν έγκειται μόνο στις εικόνες ούτε στις περιγραφές σχετικά με το πώς ξοδεύτηκαν τα χρήματα […] έγκειται στο στυλ, στο χιούμορ και στον επαγγελματισμό, επιπέδου Χόλιγουντ, της ταινίας, μεγάλο μέρος του οποίου παρουσιάζεται από τον ίδιο τον Ναβάλνι», γράφει η Αν Απλμπάουμ, αρθρογράφος του The Atlantic.
«Αυτό ήταν το εξαιρετικό του χάρισμα: μπορούσε να πάρει τα ξερά δεδομένα όσον αφορά την κλεπτοκρατία – τα νούμερα και τα στατιστικά στοιχεία που συνήθως πνίγουν ακόμη και τους καλύτερους δημοσιογράφους με ειδίκευση στα οικονομικά – και να τα καθιστά διασκεδαστικά. Στην οθόνη ήταν απλώς ένας συνηθισμένος Ρώσος που άλλοτε σοκαρίζεται από την κλίμακα της διαφθοράς και άλλοτε χλευάζει το κακό γούστο. Φαινόταν αληθινός σε άλλους απλούς Ρώσους και έλεγε ιστορίες που είχαν σχέση με τη ζωή τους. Εσείς έχετε κακούς δρόμους και κακή υγειονομική περίθαλψη, έλεγε στους Ρώσους, επειδή εκείνοι έχουν γήπεδα χόκεϊ και μπαρ με ναργιλέδες. Και οι Ρώσοι άκουγαν», προσθέτει η διάσημη αμερικανό-πολωνέζα ιστορικός, δημοσιογράφος και συγγραφέας (βραβευμένη με Πούλιτζερ για το βιβλίο της «Γκουλάγκ»).
Μια δημοσκόπηση που διεξήχθη στη Ρωσία ένα μήνα μετά την κυκλοφορία του βίντεο του Ναβάλνι είχε αποκαλύψει ότι ένας στους τέσσερις Ρώσους το είχε δει ενώ ένα άλλο 40% είχε ακούσει για αυτό. Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς πως αυτοί οι αριθμοί έχουν αυξηθεί μέσα στην τριετία που έχει περάσει από τότε ενώ, έως το βράδυ της Παρασκευής, το βίντεο είχε προβληθεί περισσότερες από 129 εκατομμύρια φορές.
Ομως ο Ναβάλνι είναι πλέον νεκρός. Το ρωσικό σωφρονιστικό σύστημα ανακοίνωσε ότι κατέρρευσε έπειτα από μήνες που ήταν άσχημα στην υγεία του. «Ισως δολοφονήθηκε πιο άμεσα, αλλά οι λεπτομέρειες δεν έχουν σημασία», γράφει η Απλμπάουμ. «Το ρωσικό κράτος τον σκότωσε. Ο Πούτιν τον σκότωσε – λόγω της πολιτικής του επιτυχίας, της ικανότητάς του να προσεγγίζει τους ανθρώπους με την αλήθεια και λόγω του ταλέντου του να διαλύει την ομίχλη της προπαγάνδας που τώρα τυφλώνει τους συμπατριώτες του, αλλά και μερικούς από τους δικούς μας», συμπληρώνει.
Είναι επίσης νεκρός επειδή επέστρεψε στη Ρωσία από την εξορία το 2021, έχοντας ήδη πέσει θύμα δηλητηρίασης δύο φορές, και, κυρίως, γνωρίζοντας ότι θα συλλαμβανόταν αμέσως. Επιστρέφοντας, ωστόσο, μετατράπηκε από έναν συνηθισμένο Ρώσο σε πρότυπο πολιτικού θάρρους σε μια χώρα όπου έχει σχεδόν εκλείψει. Σχολιάζοντας τη γενναία όσο και μοιραία, όπως, δυστυχώς, αποδείχθηκε, απόφασή του, η Απλμπάουμ είχε γράψει τότε πως «εάν ο Ναβάλνι δείχνει στους συμπατριώτες του πώς να είναι θαρραλέοι, ο Πούτιν θέλει να τους δείξει ότι το θάρρος είναι άχρηστο».
Αλλά το ότι ο Πούτιν φοβόταν ακόμα τον Ναβάλνι κατέστη ξεκάθαρο τον περασμένο Δεκέμβριο, όταν το καθεστώς τον μετέφερε σε μια απόμακρη σωφρονιστική αποικία στην Αρκτική Ρωσία, περισσότερα από 3.000 χιλιόμετρα μακριά από τη Μόσχα, ούτως ώστε να είναι αδύνατο να επικοινωνεί με τους φίλους του και την οικογένειά του. Συνέχισε, όμως, να έρχεται σε επαφή με πολλούς ανθρώπους, αποστέλλοντας κρυφά μηνύματα μέσα από τη φυλακή μέσω δικηγόρων, αστυνομικών και φρουρών, «όπως κάποτε οι κρατούμενοι των Γκουλάγκ έστελναν μηνύματα στη Σοβιετική Ενωση του Στάλιν», συνοψίζει μία εκ των κορυφαίων ειδικών διεθνώς στα σταλινικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.
Αλλά ο Ναβάλνι παρέμεινε η ψυχή του Ιδρύματος κατά της Διαφθοράς, μιας ομάδας εξόριστων Ρώσων που συνεχίζουν να πραγματοποιούν έρευνες για τη διαφθορά στη Ρωσία και να λένε την αλήθεια στους Ρώσους, ακόμη και από το εξωτερικό. (Η Απλμπάουμ έχει διατελέσει μέλος του συμβουλευτικού συμβουλίου του ιδρύματος). Πριν από τη φερόμενη κατάρρευσή του, έστειλε ένα μήνυμα για την Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου στη σύζυγό του, Γιούλια, στο Telegram: «Αισθάνομαι ότι είσαι εδώ κάθε δευτερόλεπτο και σε αγαπώ ολοένα περισσότερο».
Η απόφαση του Ναβάλνι να επιστρέψει στη Ρωσία και να καταλήξει στη φυλακή, ενέπνευσε σεβασμό, εάν όχι δέος, ακόμη και μεταξύ εκείνων που δεν τον συμπαθούσαν, δεν συμφωνούσαν μαζί του ή τον επέκριναν. Ηταν επίσης πρότυπο για άλλους αντιφρονούντες σε άλλες βίαιες απολυταρχίες σε όλο τον κόσμο. Πλέον, ωστόσο, ο Αλεξέι Ναβάλνι δεν υπάρχει και κυριαρχεί ο φόβος. «Ανησυχούμε και για τους δικούς μας ανθρώπους», είπε η Σβιατλάνα Τσιχανούσκαγια, ηγέτιδα της αντιπολίτευσης της Λευκορωσίας, συνομιλώντας με την Απλμπάουμ, λίγα λεπτά μετά τη ανακοίνωση του θανάτου του κατεξοχήν αντιφρονούντα της σύγχρονης Ρωσίας. «Εάν ο Πούτιν μπορεί να σκοτώσει τον Ναβάλνι ατιμώρητα, τότε οι δικτάτορες αλλού μπορεί να ενθαρρυνθούν να σκοτώσουν άλλους θαρραλέους ανθρώπους», εξηγεί η αμερικανό-πολωνέζα ιστορικός.
Η οποία πιστεύει πως η τεράστια αντίθεση μεταξύ του πολιτικού θάρρους του Ναβάλνι και της διαφθοράς του καθεστώτος του Πούτιν θα συνεχίσει να υπάρχει. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν διεξάγει έναν αιματηρό, άνομο, περιττό πόλεμο, στο πλαίσιο του οποίου εκατοντάδες χιλιάδες απλοί Ρώσοι έχουν σκοτωθεί ή τραυματιστεί, για κανέναν άλλο λόγο παρά μόνο για την εξυπηρέτηση του δικού του εγωκεντρικού οράματος.
Στην παρούσα φάση ο Πούτιν διεξάγει επίσης μια δειλή εκστρατεία επανεκλογής του, εξουδετερώνοντας τους όποιους πραγματικούς εν δυνάμει αντιπάλους του και μονοπωλώντας τον δημόσιο διάλογο, «συνομιλώντας» με πειθήνιους προπαγανδιστές, όπως ο Τάκερ Κάρλσον.
«Ακόμη και πίσω από τα κάγκελα ο Ναβάλνι ήταν μια πραγματική απειλή για τον Πούτιν, γιατί ήταν ζωντανή απόδειξη ότι το θάρρος είναι δυνατό, ότι η αλήθεια υπάρχει, ότι η Ρωσία θα μπορούσε να είναι άλλου είδους χώρα. Για έναν δικτάτορα που επιβιώνει χάρη στα ψέματα και στη βία, αυτό το είδος πρόκλησης ήταν αφόρητο. Τώρα ο Πούτιν θα αναγκαστεί να πολεμήσει ενάντια στη μνήμη του Ναβάλνι και αυτή είναι μια μάχη που δεν θα κερδίσει ποτέ», καταλήγει η Αν Απλμπάουμ.