Πώς περνάτε τις ελεύθερες ώρες σας κλεισμένοι μέσα στο σπίτι, όταν (και αν) δεν δουλεύετε / μαγειρεύετε / πλένετε / σιδερώνετε / σκουπίζετε / απολυμαίνετε / στολίζετε χριστουγεννιάτικο δέντρο κι ας έχουμε ακόμα πάνω από ένα μήνα μέχρι τα Χριστούγεννα; Μάλλον όπως και οι περισσότεροι: βλέποντας ERTflix, Netflix και Cinobo, και βασικά Instagram Stories και αναρτήσεις με έρημες παραλίες, γατιά, σκυλιά, μαγειρέματα, πεζοπορίες, εναέρια γιόγκα και μοναχικά γενέθλια…
Και ξαφνικά εμφανίζονται στα media και στα social media κάτι φωτογραφίες από την παραλία της Θεσσαλονίκης και το Παλιό Φάληρο με κόσμο να βολτάρει αμέριμνα όχι στα ενάμισι – δυο μέτρα όπως θα έπρεπε (και όπως γνωρίζουμε ήδη από το προηγούμενο κλείσιμο) αλλά να συνωστίζεται κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλο. Και μετά μαθαίνεις κιόλας ότι ολόκληρα χωριά αρρώστησαν μετά από …αποχαιρετιστήρια πάρτι την παραμονή του lockdown.
Το φαινόμενο δεν παρατηρείται μόνο στo χωριό μου, στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τα Τρίκαλα ή τον Βόλο. Είναι διεθνές: Συμβαίνει στο Βερολίνο, στο Λονδίνο, στη Μαδρίτη και στη Νέα Υόρκη, όπου άνθρωποι συναντιούνται για να λιαστούν και να ασκηθούν ομαδικά, πάνε σε κρυφά πάρτι και οι εκκλησίες επιμένουν να κάνουν λειτουργίες με πολλούς πιστούς. «Τι μπορεί να είναι αυτά τα τέρατα;», αναρωτιέται η Φρανσίν Μεντς στο Medium. Γιατί οι άνθρωποι δεν μένουν μακριά ο ένας από τον άλλο; Η Μεντς δεν τους αποκαλεί τυχαία, τέρατα. Το πάρκο στην περίπτωση της Νέας Υόρκης, όπου μεγάλες παρέες έκαναν ανέμελα πικνίκ μια ηλιόλουστη Κυριακή στο πικ της πανδημίας, βρίσκεται σε μια περιοχή της πόλης με το μεγαλύτερο ποσοστό ασθενών με Covid-19, το οποίο μετά από τεστ βρέθηκε να κυμαίνεται μεταξύ 61% – 77% .
Αυτό όμως που συμβαίνει παντού στον πλανήτη (οδηγώντας στην επιβολή όλο και πιο αυστηρών απαγορευτικών μέτρων και προστίμων) δεν οφείλεται απλά σε έλλειψη πληροφόρησης. Οι περισσότεροι άνθρωποι καταλαβαίνουν ότι η COVID-19 είναι μια παγκόσμια, θανατηφόρα πανδημία και ότι όλοι πρέπει να μείνουν στο σπίτι για να σταματήσουν τη διάδοσή της.
Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο, ωστόσο, δεν ανταποκρίνονται όλοι θετικά. Κατά πάσα πιθανότητα οι άνθρωποι στο πάρκο, στους δρόμους και στις εκκλησίες ενδιαφέρονται για τους συνανθρώπους τους. Πέφτουν, όμως θύματα μερικών συνηθισμένων γνωστικών σφαλμάτων που οι περισσότεροι από μας διαπράττουμε στην καθημερινότητά μας.
Αυτά τα σφάλματα της διαδικασίας του συλλογισμού ονομάζονται επίσης γνωστικές ή γνωσιακές προκαταλήψεις (cognitive bias) και είναι ενσωματωμένα στους αντιληπτικούς, συναισθηματικούς και γνωστικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου μας. Αποπροσανατολίζουν την κριτική μας ικανότητα, μας καθιστούν δέσμιους των πεποιθήσεών μας, οδηγούν τη σκέψη μας σε λανθασμένα συμπεράσματα και σε διαστρέβλωση της πραγματικότητας, και μας ωθούν να αρνούμαστε πεισματικά την αποδοχή όσων παρεκκλίνουν από αυτές. Επίσης δεν υπάρχουν εξαιρέσεις: είμαστε όλοι επιρρεπείς, είτε το αποδεχόμαστε είτε όχι. Η κατανόησή τους, λοιπόν, μπορεί να κάνει τις τακτικές της πειθούς πιο αποτελεσματικές. Και πάντως να μειώσει τον θυμό μας.
Το φαινόμενο της διαθεσιμότητας
Είναι η τάση που έχουμε να χρησιμοποιούμε μια γνωστική συντόμευση για να κρίνουμε την πιθανότητα να συμβεί κάτι με βάση τα παραδείγματα που μας έρχονται στο νου. Ουσιαστικά, οι άνθρωποι στο πάρκο (και στις εκκλησίες και στα πάρτι) δεν μπορούν να θυμηθούν άλλο παρόμοιο γεγονός, οπότε συμπεραίνουν ότι δεν είναι πιθανό να συμβεί. Αν ο μέσος επισκέπτης του πάρκου ερωτηθεί πότε συνέβη η τελευταία μεγάλη πανδημία, είναι πιθανό να θυμηθεί πρόσφατες επιδημίες όπως εκείνη του ιού Η1Ν1 ή του Έμπολα, όχι όμως την πανδημία της ισπανικής γρίπης του 1918-1920.
Οι άνθρωποι, που αρνούνται την κοινωνική αποστασιοποίηση, δεν έχουν πρόσφατα παραδείγματα κάποιας μεγάλης πανδημίας για να αντλήσουν από αυτά όταν προσπαθούν να αιτιολογήσουν λογικά τις επιλογές τους. Σκέφτονται ότι «δεν υπήρξε ποτέ φορά που αν βρισκόμουν έξω με άλλους θα σήμαινε ότι θα αρρωστήσω ή θα πεθάνω ή θα προκαλέσω τον θάνατο κάποιου άλλου. Οπότε, δεν είναι πιθανό να συμβεί τώρα».
Και αντί να κάνουν περισσότερη έρευνα, διαπράττουν το επόμενο σφάλμα σκέψης αποφασίζοντας στα γρήγορα να πάνε στο πάρκο ή στην εκκλησία.
Προκατάληψη κανονικότητας
Είναι ο στρουθοκαμηλισμός, δηλαδή η άρνηση να προετοιμαστεί κανείς ή να αντιδράσει σε μια καταστροφή που δεν είχε συμβεί ποτέ πριν. Οι άνθρωποι που εμπίπτουν σε αυτή την προκατάληψη συχνά αναρωτιούνται: «Εάν η ζωή συνεχίζεται όπως πάντα, γιατί να αλλάξουμε το status quo;» Πολλές κυβερνήσεις έχουν πέσει θύματα αυτού του γνωστικού σφάλματος με αποτέλεσμα πολλούς θανάτους, που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί.
Οσοι, όμως, δεν προετοιμάζονται για ένα τόσο απροσδόκητο γεγονός παίρνουν το μάθημά τους, δυστυχώς με σκληρό τρόπο. Αγνοούν τα μέτρα στρουθοκαμηλίζοντας και όταν τους βάζεις τις φωνές, θυμώνουν επειδή διακόπτεις τις κοντόφθαλμες προσπάθειές τους να αισθάνονται φυσιολογικοί. Και είναι έτοιμοι να κάνουν το επόμενο γνωστικό σφάλμα.
Προκατάληψη επιβεβαίωσης
Όσοι αρνούνται την κοινωνική αποστασιοποίηση έχουν την τάση να ερμηνεύουν όσα συμβαίνουν με βάση τις βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις τους και τείνουν να αποδέχονται μόνο τις πληροφορίες που τις επιβεβαιώνουν απορρίπτοντας όσες πληροφορίες έρχονται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις τους.
Θέλετε ένα παράδειγμα; Ας υποθέσουμε, ότι δεν έχετε μιλήσει με κάποιον φίλο σας για πάνω από δύο εβδομάδες, αλλά παρατηρείτε ότι συνεχίζει να κάνει αναρτήσεις στα social media. Καταλήγετε στο συμπέρασμα ότι είναι θυμωμένος μαζί σας, επειδή δεν του επιστρέψατε το εργαλείο που σας είχε δανείσει πριν από τέσσερις μήνες, μη δίνοντας σημασία στην τελευταία του ανάρτηση στο Facebook σχετικά με τον εκνευρισμό του από μια μεγάλη παρουσίαση που πρέπει να κάνει σε ένα συνέδριο.
Οι άνθρωποι στις πλατείες και στα πάρτι, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι μεταξύ 20 και 50 ετών, υποθέτουν ότι είναι ασφαλείς επειδή άκουσαν ότι η COVID-19 σκοτώνει κυρίως άτομα άνω των 60 ετών. Δεν δίνουν σημασία σε αναφορές για νέους που αρρωσταίνουν, νοσηλεύονται και τοποθετούνται σε αναπνευστήρα. Και παραβλέπουν την πιθανότητα να είναι και οι ίδιοι ασυμπτωματικοί φορείς, πράγμα που μας οδηγεί στο επόμενο σφάλμα λογικής.
Προκατάληψη αισιοδοξίας
Είναι η πεποίθηση κάποιου, ότι έχει λιγότερες πιθανότητες να ατυχήσει και περισσότερες να επιτύχει από ό,τι μπορεί να συμβεί πραγματικά. Αν μάλιστα δείτε την προκατάληψη της αισιοδοξίας ως την ψευδαίσθηση του άτρωτου, θα συνειδητοποιήσετε ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε διαπράξει αυτό το γνωστικό σφάλμα στα νιάτα μας.
Οι άνθρωποι, που αρνούνται την κοινωνική αποστασιοποίηση, είναι αισιόδοξοι. Πιστεύουν ότι η πιθανότητα να γίνουν ασυμπτωματικοί φορείς είναι μικρότερη από του μέσου ανθρώπου. Αλλά κανένας από εμάς δεν είναι ξεχωριστός. Όλοι είμαστε ευάλωτοι σε αυτόν τον ιό.
Είναι ευσεβής πόθος, αλλά είναι δύσκολο να καταπολεμηθεί η προκατάληψη αισιοδοξίας ειδικά όταν το επόμενο σφάλμα είναι τόσο μα τόσο δελεαστικό.
Προκατάληψη υπερβολικής προεξόφλησης
Ονομάζεται και προκατάληψη της τρέχουσας στιγμής, και είναι η επιθυμία για άμεση ανταμοιβή μέσω μιας ευχάριστης εμπειρίας αντί για μια ακόμη πιο πολύτιμη ανταμοιβή, που όμως θα έρθει αργότερα.
Εάν έχετε χρησιμοποιήσει την πιστωτική σας κάρτα για να αγοράσετε εκείνο τον σέξι καινούργιο πανάκριβο καναπέ αντί να εξοικονομήσετε προηγουμένως αρκετά μετρητά τότε αυτό το σφάλμα σάς είναι γνώριμο.
Ένα μικρό πάρτι με δέκα γείτονες είναι μια άμεση, απτή ανταμοιβή. Εχει πλάκα! Ωστόσο, το να σωθεί η ζωή μιας 70χρονης γιαγιάς που ζει με τον εγγονό της έχει πολύ μεγαλύτερη αξία. Αλλά για να σωθεί η γιαγιά χρειάζεται να ξεπεραστούν τέσσερα ζητήματα του εφέ της υπερβολικής προεξόφλησης:
- Απτή ανταμοιβή χαμηλής αξίας. Η επαφή με κόσμο προσφέρει μια μικρή δόση ντοπαμίνης. Φλυαρώντας και απολαμβάνοντας το φως του ήλιου απελευθερώνει κανείς συσσωρευμένη αρνητική ενέργεια μετά από εβδομάδες πλήξης και κλειστοφοβίας.
- Αμεση ανταμοιβή χαμηλής αξίας. Οι άνθρωποι, που θέλουν να περάσουν καλά εδώ και τώρα, προσποιούνται ότι ο κόσμος είναι κανονικός και η παρέα έξω με τους φίλους τους είναι κάτι συνηθισμένο.
- Ασαφής και αφηρημένη ανταμοιβή υψηλής αξίας. Η γιαγιά δεν μπορεί να ευχαριστήσει όσους της έσωσαν τη ζωή μένοντας μέσα, επειδή δεν θα μάθει ποτέ ποιος τήρησε τα μέτρα. Ας το παραδεχτούμε: η κοινωνική αποστασιοποίηση για να σωθεί μια ζωή δεν είναι τόσο σέξι και δραματική όσο η διάσωση κάποιου από ένα φλεγόμενο κτίριο…
- Ανταμοιβή υψηλής αξίας αργεί να φανεί. Εάν ο εγγονός μείνει μέσα, η διατήρηση της υγείας της γιαγιάς και η μη εξάπλωση του ιού είναι μια συνέπεια που αργεί να φανεί, και είναι αόρατη επίσης, καθώς ο μέσος χρόνος επώασης του ιού είναι από πέντε ημέρες έως δύο εβδομάδες.
Εάν υπήρχε ένας τρόπος να βάζουμε ένα πρόσωπο σε κάθε άτομο που σώζεται από τον καθένα που τηρεί τα μέτρα τότε η κοινωνική αποστασιοποίηση, από μια χαμηλής αξίας, αφηρημένη ανταμοιβή θα μετατρεπόταν άμεσα σε ανταμοιβή υψηλής αξίας. Και όλοι θα υπάκουαν. Αλλά δεν μπορούμε.
Στην κανονική ζωή, αυτές οι πέντε γνωστικές συντομεύσεις εξυπηρετούν κάποιον σκοπό. Πιθανότατα εξελίχθηκαν για να δώσουν τη δυνατότητα στους πρώτους ανθρώπους να παίρνουν γρήγορες αποφάσεις για να αποφεύγουν τις απειλές.
Σε μια πανδημία, όμως, τα γνωστικά σφάλματα οδηγούν αγχωμένους και απομονωμένους ανθρώπους σε λάθος αποφάσεις με καταστροφικές συνέπειες. Θυμηθείτε, λοιπόν, αυτές τις προκαταλήψεις την επόμενη φορά που θα προσπαθήσετε να πείσετε κάποιον να μείνει μέσα στο σπίτι του.