Τη στιγμή που έμπαινα στην αίθουσα του Μουσείου Μπενάκη, όπου παρουσιάζεται η έκθεση «Αγαπημένη θεία Λένα. Η ζωή και το έργο της Αντιγόνης Μεταξά» από τα ηχεία ακουγόταν η θεία φωνή της να διηγείται με τον μοναδικό θεατρικό της τρόπο το παραμύθι του Άντερσεν, Ο Αυτοκράτορας και το αηδόνι: «Μια φορά κι ένα καιρό στην Κίνα ζούσε ένας ευτυχισμένος αυτοκράτορας. Την ευτυχία τού τη χάριζε με το τραγούδι του ένα αηδόνι που είχε τη φωλιά του σε ένα δέντρο κοντά στο παράθυρό του…»
Κοίταξα αυτόματα γύρω μου να βρω το ραδιόφωνο. Γιατί αυτή η φωνή με πήγε ξαφνικά πίσω πολλές δεκαετίες. Είμαι ένα από τα εκατομμύρια ελληνόπουλα που μεγάλωσαν κρεμασμένα στο ραδιόφωνο ακούγοντας το Καλημέρα Παιδάκια και τις ραδιοφωνικές ιστορίες που παρουσίαζε η υπέροχη θεία Λένα. Η εκπομπή της άρχιζε στις 9 και τέταρτο το πρωί κι εγώ ανυπομονούσα να ακούσω εκείνο το τραγουδάκι:
«Κάλημερα σας παιδιά τραλαλα τραλαλα / Σήκωθειτε με χαρά / Η χρυσή ανατολή στη δουλειά μας προσκαλεί τραλαλαλαλαλαλα τραλαλα…» Μετά η θεία Λένα μάς έλεγε «καλημέρα παιδιά, πείτε κι εσείς καλημέρα θεία Λένα, έτσι μπράβο». Και κατόπιν μας καλούσε να πάρουμε τα καρεκλάκια μας και να κάτσουμε φρόνιμα – φρόνιμα δίπλα στο ραδιόφωνο και να αφήσουμε ήσυχη τη μητέρα μας να φροντίσει το σπιτικό.
Ήταν ένας πολύ δικός μου άνθρωπος, μια θεία – γιαγιά που ήξερε φανταστικές ιστορίες. Στο μυαλό μου μάλιστα είχε σχηματιστεί η ιδέα ότι το σπίτι της ήταν εκεί μέσα στο μεγάλο παλιό μας ραδιόφωνο. Κάπου στο πλάι υπήρχε ένα πιάνο και γύρω της ήταν μαζεμένα πολλά παιδάκια που τραγουδούσαν. Είμαστε όλα παιδιά της. Η ευτυχία που με πλημμύριζε κάθε πρωί ήταν πραγματικά ανείπωτη. Εμείς, με τον αδελφό μου και τα ξαδελφάκια μας -συχνά βρισκόμαστε όλα μαζί για να μας φυλάει μια μαμά εναλλάξ- δεν την βλέπαμε, εκείνη όμως μπορούσε να μας δει. Αυτό πιστεύαμε μαγεμένοι από τη γλυκιά φωνή της, νομίζαμε μάλιστα πώς ήξερε ακόμη και τα ονόματά μας και απευθυνόταν σε κάθε έναν από μας προσωπικά.
Τα έχω σκεφτεί πολλές φορές από τότε που δεν υπήρχαν νηπιαγωγεία και παιδικοί σταθμοί. Οι εκπομπές της Αντιγόνης Μεταξά, για παιδιά προσχολικής ηλικίας και για μεγαλύτερα, ήταν μια όαση στο αυστηρό εκπαιδευτικό σύστημα και στο εξίσου αυστηρό περιβάλλον της ελληνικής οικογένειας που δεν είχε μάθει να δείχνει την αγάπη της. Τόσο το σπίτι όσο και το σχολείο ήθελαν να επιβάλλουν με κάθε τρόπο την πειθαρχία, συχνά με τη βία, η έκφραση τρυφερών συναισθημάτων, η ελευθερία, το παιχνίδι δεν ήταν κάτι συνηθισμένο.
Συγκινήθηκα λοιπόν ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκεια της προβολής του ομώνυμου ντοκιμαντέρ όταν άκουσα την Ελένη Σαλουβάρδου να αναφέρεται ακριβώς σε αυτό. «Αν δεν υπήρχε [η θεία Λένα] θα είχαμε εισπράξει μόνο την αυστηρότητα και δεν θα είμαστε οι ίδιοι», είπε.
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό ντοκιμαντέρ που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη σε συνεργασία με τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό «Πρωτέας». Διαρκεί 90 λεπτά και είναι μέρος του μεγάλου αφιερώματος στη σπουδαία, τη χαρισματική αυτή γυναίκα. Ήδη από το Μεσοπόλεμο η Αντιγόνη Μεταξά αναγνώρισε την ξεχωριστή υπόσταση και τις ανάγκες των παιδιών που μεγάλωναν τι δεκαετίες του ’40, του ’50 και του ’60 και μάγεψε τις καρδιές τους κυρίως με τις θρυλικές εκπομπές της στην «Ώρα του Παιδιού» του ΕΙΡ, αλλά επίσης με τις θεατρικές παραστάσεις της, τους δίσκους βινυλίου με παραμύθια και τραγούδια, τις παιδικές εγκυκλοπαίδειες και τα βιβλία της.
Στην ταινία που γυρίστηκε σε σενάριο και σκηνοθεσία της εγγονής της Μαρίας Ηλιού και μουσική του Νίκου Πλατύραχου, εκτός από την Μαρία Ηλιού, μιλούν με μεγάλη τρυφερότητα ακροατές των εκπομπών της θείας Λένας σε διαφορετικές δεκαετίες, ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, ο κριτικός Κώστας Γεωργουσόπουλος, ο ιστορικός της ραδιοφωνίας Γιώργος Χατζηδάκης, ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος, η σκηνοθέτης Κάρμεν Ρουγκερη, η παραγωγός ραδιοφωνικών εκπομπών στον Τρίτο πρόγραμμα Κάτια Καλιτσουνάκη και η αρχιτέκτονας Ελένη Σαλουβάρδου.
Ένα χαμένο κλειδί και ένα κλειστό για χρόνια, ντουλαπάκι στο εξοχικό της οικογένειας πλάι στη θάλασσα που άνοιξε το 2015 όταν έγινε η επισκευή του σπιτιού, στάθηκε η αφορμή γι’ αυτό το μεγάλο αφιέρωμα. Μέσα στο ντουλάπι βρέθηκε ένα πολύτιμο υλικό χαμένο για πολλά χρόνια, αποτελούμενο από πολύτιμες φωτογραφίες και ταινιάκια από τις εκπομπές της Αντιγόνης Μεταξά αλλά και από την προσωπική της ζωή. Οι εικόνες αυτές είναι μέρος της έκθεσης που συμπληρώθηκε με άγνωστο υλικό από τη ζωή και το έργο της από το προσωπικό της αρχείο, που είχε οργανώσει η κόρη της, Λήδα Κροντηρά, με φωτογραφίες από το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη και με βιβλία της.
Η Αντιγόνη Μεταξά υπήρξε μια θρυλική γυναίκα και πολυτάλαντη παιδαγωγός. Η ευτυχισμένη παιδική ηλικία της -μεγάλωσε μέσα στο σχολείο του πατέρα της, Γεωργίου Μεταξά-, το πλούσιο κοινωνικό περιβάλλον της οικογένειάς της, η πρώιμη ανακάλυψη του θεάτρου –το σπίτι της ήταν μεσοτοιχία με το καλοκαιρινό θέατρο της Κυβέλης και όταν η μικρή Αντιγόνη σκαρφάλωνε στον τοίχο μπροστά της ανοιγόταν ο μαγικός κόσμος των παρασκηνίων-, οι σπουδές παιδαγωγικής στο Παρίσι αλλά και οι θεατρικές σπουδές με τους μεγαλύτερους δασκάλους της υποκριτικής της εποχής της (σπούδασε στη Δραματική Σχολή του Ελληνικού Ωδείου με διευθυντή τον Μανώλη Καλομοίρη και καθηγητές τον Ευτύχιο Βονασέα και τον Νίκο Παπαγεωργίου) της πρόσφεραν τα απαραίτητα εφόδια για το σημαντικό έργο της.
Στο πλάι της είχε εξάλλου έναν σπουδαίο άντρα, τον Κωνσταντίνο Κροντηρά, που στήριξε όλες τις δραστηριότητές της βάζοντας στην άκρη τις προσωπικές του φιλοδοξίες (μετά από πιέσεις του πατέρα της, ο Κροντηράς ανέλαβε τη διεύθυνση της Σχολής Μεταξά).
Η φιλοσοφία που διαπερνούσε όλο της το έργο ήταν η εκπαίδευση των παιδιών με ψυχαγωγικό τρόπο. Το 1933 ιδρύει το «Θέατρο του Παιδιού», τον πρώτο ελληνικό θίασο για παιδιά στην Ελλάδα και πέντε χρόνια αργότερα αρχίζει να εργάζεται στον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών του ΕΙΡ. Στα τριάντα δύο ραδιοφωνικά χρόνια της, έκανε 4.500 εκπομπές που τις άκουγαν παιδιά απ’ όλη την Ελλάδα.
Ακόμη, στις αίθουσες των ραδιοφωνικών θαλάμων του ΕΙΡ στο Ζάππειο, διοργανώνει τις Χαρούμενες Κυριακές, γιορτές με καλεσμένα τα παιδιά – ακροατές που παρακολουθούν παιδικές χορωδίες και χορούς, κουκλοθέατρο του Μπάρμπα Μυτούση, παιχνίδια, αινίγματα και χίλια δυο άλλα. Στο Ζάππειο διοργανώνει επίσης μαθήματα και διαγωνισμούς ζωγραφικής με τον Σπύρο Βασιλείου και μαθήματα μουσικής με τον Μίνω Δούνια που μεταδίδονται και από τις εκπομπές της.
Παράλληλα, γράφει και εκδίδει λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά, το 1948 διοργανώνει την πρώτη έκθεση παιδικού βιβλίου, διευθύνει και επιμελείται την σειρά βιβλίων της παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας των εκδόσεων Αλικιώτη (πάνω από 200), καλώντας τους πιο σημαντικούς έλληνες ζωγράφους να εικονογραφήσουν τόσο τη σειρά, όσο και τα δικά της βιβλία.
Η τηλεόραση δεν την άφησε ασυγκίνητη. Το 1967 δημιούργησε το πρώτο παιδικό τηλεοπτικό πρόγραμμα που ονομαζόταν «Συντροφιά με τη Θεία Λένα». Η κόρη της, η Λήδα Κροντηρά, που ήταν από την αρχή μόνιμη συνεργάτης της, συνέχισε το έργο της, έχοντας παράλληλα ένα δικό της σημαντικό εκπαιδευτικό έργο.
Φεύγοντας από το Μουσείο Μπενάκη μια φράση του Κώστα Γεωργουσόπουλου μένει καρφωμένη στο μυαλό μου: «Μέσα από την παιδική γιορτή πέτυχε να φέρει την αισιοδοξία σε ένα κόσμο που έπασχε από κατάθλιψη», είπε. Σκέφτηκα τότε πόσο μεγάλη αξία έχει αυτό το εξαιρετικό αφιέρωμα για την εποχή μας που αξίζει να το δουν όχι μόνο όσοι μεγάλωσαν με τη θεία Λένα αλλά και όλοι όσοι σχετίζονται με οποιοδήποτε τρόπο με το παιδί, με την εκπαίδευση, με την τέχνη.
Info:
«Αγαπημένη θεία Λένα. Η ζωή και το έργο της Αντιγόνης Μεταξά»
Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1, τηλ.: 210-3671000.
Διάρκεια έκθεσης: Από 19/1 έως 12/3.
Δείτε εδώ το πρόγραμμα των προβολών